Научная статья на тему 'Газначилик тизими ва унинг ҳуқуқий муносабатлари'

Газначилик тизими ва унинг ҳуқуқий муносабатлари Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
1254
105
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
БЮДЖЕТНЫЙ КОДЕКС / БЮДЖЕТ КОДЕКСИ / BUDGET CODE / ғАЗНАЧИЛИК / КАССАВИЙ РЕЖАЛАШТИРИШ / ФУқАРОЛИКҳУқУқИЙ қОИДАЛАР / СУБСИДИАР ЖАВОБГАРЛИК / БЮДЖЕТ-ҳУқУқ МУНОСАБАТЛАРИ / КАЗНАЧЕЙСТВО / TREASURY / КАССОВОЕ ПЛАНИРОВАНИЕ / CASH PLANNING / ГРАЖДАНСКО-ПРАВОВЫЕ ПРАВИЛА / CIVIL-LAW RULES / СУБСИДИАРНАЯ ОТВЕТСТВЕННОСТЬ / SUBSIDIARY LIABILITY / БЮДЖЕТНО-ПРАВОВЫЕ ОТНОШЕНИЯ / FISCAL AND LEGAL RELATIONS

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Эшназаров Тўлқин Шералиевич

Мақолада Ўзбекистон ғазначилик тизимининг фуқаролик-ҳуқуқий қоидалари масалалари, унинг субъекти ва объекти таҳлил қилинган. Шунингдек, назария, қонун ҳужжатлари ва ҳуқуқни қўллаш амалиёти, ғазначиликнинг моддий-ҳуқуқий ва процессуал-ҳуқуқий мақоми, ғазначиликни намоён этиш бўйича ваколатлари ҳамда бевосита ғазнанинг жавобгарлиги масалалари ифода этилган.В статье обсуждены вопросы гражданско-правовых правил системы казначейства Узбекистана и проанализированы его субъекты и объекты. Вместе с тем, приведены возможности применения теории и законодательства в части процессуально-правового статуса, а также вопросы полномочия и ответственности казначейства.The article provides an analysis of civil law rules of the Treasury system, its subjects and objects. It also considers the theory, legislative documents, particularly the practice of rights, substantive and procedural legal status of the Treasury, functions and powers of the Treasury, and the Treasury liability.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Газначилик тизими ва унинг ҳуқуқий муносабатлари»

Эшназаров Т.Ш.,

Узбекистан Республикаси Олий Мажлис Конунчилик палатаси депутати, иктисод фанлари доктори

ГАЗНАЧИЛИК ТИЗИМИ ВА УНИНГ Х,УЩИЙ МУНОСАБАТЛАРИ

ЭШНАЗАРОВ Т.Ш. FA3HAЧИЛИК ТИЗИМИ ВА УНИНГЦУЦУЦИЙ МУНОСАБАТЛАРИ

Маколада Узбекистан Fазначилик тизимининг фукаролик-х,укукий коидалари масала-лари, унинг субъекти ва объекти тах,лил килинган. Шунингдек, назария, конун х,ужжатлари ва ^укукни куллаш амалиёти, Fазначиликнинг моддий-х,укукий ва процессуал-х,укукий макоми, Fазначиликни намоён этиш буйича ваколатлари х,амда бевосита Fазнанинг жа-вобгарлиги масалалари ифода этилган.

Таянч иборалар: Бюджет кодекси, Fазначилик, кассавий режалаштириш, фукаролик-^укукий коидалар, субсидиар жавобгарлик, бюджет-х,укук муносабатлари.

ЭШНАЗАРОВ Т.Ш. КАЗНАЧЕЙСКАЯ СИСТЕМА И ЕЕ ПРАВОВЫЕ ВОПРОСЫ

В статье обсуждены вопросы гражданско-правовых правил системы казначейства Узбекистана и проанализированы его субъекты и объекты. Вместе с тем, приведены возможности применения теории и законодательства в части процессуально-правового статуса, а также вопросы полномочия и ответственности казначейства.

Ключевые слова: Бюджетный кодекс, казначейство, кассовое планирование, гражданско-правовые правила, субсидиарная ответственность, бюджетно-правовые отношения.

ESHNAZAROV T.SH. THE LEGAL ISSUES OF TREASURY SYSTEM

The article provides an analysis of civil law rules of the Treasury system, its subjects and objects. It also considers the theory, legislative documents, particularly the practice of rights, substantive and procedural legal status of the Treasury, functions and powers of the Treasury, and the Treasury liability.

Keywords: Budget Code, treasury, cash planning, civil-law rules, subsidiary liability, fiscal and legal relations.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 7

Узбекистан Республикаси Молия вазир-лиги Fазначилиги Узбекистан Республикаси Президентининг 2007 йил 28 февралдаги «Давлат бюджетининг Fазна ижроси тизи-мини янада ривожлантириш чора-тад-бирлари тyFрисида»ги ПК-594-сонли Карорига асосан ташкил этилган булиб, унинг асосий максади бюджет маблаF-ларининг максадли сарфланиши устидан назоратни кучайтириш, барча даражалар-даги бюджет даромадлари ва харажатлари-ни бошкариш самарадорлигини ошириш х,исобланади. Бу эса уз навбатида уни бюджет жараёнининг иштирокчиларидан би-рига айлантириб, унга давлат молиявий ре-сурсларининг оптимал тарзда бошкари-лишига аник таъсир этишни таъминлаш ва-зифасини юклайди. Ушбу вазифа Fазначилик томонидан бажариладиган, Fазначиликнинг мамлакатда амалга оширилаётган бюджет-солик сиёсатидаги ролига мос келувчи кенг доирадаги функцияларни камраб олади.

Молия вазирлиги бюджетни ижро этиш жараёнида макроиктисодий омиллар, нарх-лар динамикаси ва Давлат бюджетига да-ромадларнинг келиб тушиш прогнозларини х,исобга олган х,олда бюджетга тузатишлар киритиб, бюджет жараёнининг тулик таъ-минланишини назорат килади. Ижроия х,окимият органлари Бюджет кодексига мувофик маблаFларни сарфлашнинг х,ар бир йуналиши буйича харажатларнинг бюджет таснифи моддалари буйича маблаF ажратишнинг тасдикланган чегараларида узгартиришлар киритиши мумкин1.

Fазначиликка ижрони ташкил этиш ва бюджетларни ижро этиш, бюджет х,исоб-вараклари ва бюджет маблаFларини бош-кариш вазифаси юклатилади. Уз мох,иятига кура улар барча бюджет маблаFлари олув-чилар ва уларни тасарруф этувчиларнинг Fазначилари х,исобланиб, бюджет маблаF-лари олувчиларнинг номидан ва уларнинг

1 Эшназаров Т. Fазначилик тизими муносабат-лари. - Т.: «Фан», 2008. -303-б.

топшириFига кура бюджет маблаFлари х,исобидан туловларни амалга оширади.

Агар Fазначилик факатгина бюджет маблаFларининг бюджетдан маблаF олув-чиларга (бюджет ташкилоти ва бошкаларга) етказиш билан шуFулланса, ушбу роль пассив булиши мумкин. Агарда Fазначилик бюджет ижроси жараёни ва бюджетдан маблаF олувчиларга барча харажатларини катъий назорат килиш билан бирга, уларнинг бухгалтерлик х,исобини тулик юритса, шунингдек у давлат актив ва пассивларини бошкарса, мазкур роль фаол булиши мумкин. Fазначиликка юклатилган бу вазифа-лар унинг бюджет-х,укук муносабатларига бориб такалади. Бунда ижро этувчи х,окимият институти сифатида Fазначилик куйидагиларни узида намоён этиши мумкин:

- бевосита Вазирлар Мах,камасига буй-сунадиган ташкилот булиши;

- Вазирлар Мах,камаси томонидан назорат килинмайдиган, факатгина жорий молия йили учун, бюджет жараёнини тартибга солувчи конун х,ужжатларига амал килувчи мустакил юридик шахс, яъни молия вазир-лигининг мустакил институти булиши мумкин.

Иккала нуктаи назар ^ам асосан Fазна-чилик органларининг (турли даражада булса-да) кенг мустакиллигини назарда ту-тади, бу ^ол давлат молиявий тизими учун х,ам ижобий, х,ам салбий окибатларни кел-тириб чикаради.

Ижобий окибатлар жумласига куйидагиларни киритиш мумкин:

- бошкарув карорларини кабул килиш-даги мустакиллик, бу давлат бюджет даро-мадларини бирлаштириш, уларни бюджет тизимининг даражалари буйича таксимлаш, бюджет харажатлари ва дастурларини мо-лиялаш борасида кабул килинган стандарт-ларга аник амал килиш имконини беради;

- вилоят бюджет тизимларига таъсир этишнинг реал усуллари;

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 7

- тегишли даромад базаси билан таъ-минланмаган харажатларнинг кабул к,или-ниши ва амалга оширилишига самарали карама-каршилик килиш кобилияти;

- бюджетни ишлаб чикиш, мух,окама килиш ва уни молиявий ижро этиш жара-ёнларида бюджетга таъсир курсатишнинг амалий воситалари.

Салбий томонлари - бюджет маблаF-ларидан назоратсиз фойдаланиш имко-нияти.

Агар манфаатлар зиддияти тамойилидан келиб чиккан х,олда фикр юритилса, у х,ол-да бюджетни тузувчи орган бир вактнинг узида уни ижро этувчи орган булиши мум-кин эмас. Ушбу мантикка амал килган х,олда Fазначиликни алох,ида мустакил идорага ажратиш туFрирок булади.

Лекин дунёда молиявий инкироз давом этиб турган бугунги шароитда, Fазначилик х,озирча Молия вазирлигининг таркибидаги (мустакил) институт булиши лозим. Х,озирги вактда бюджет сиёсатини турли идоралар (мах,аллий х,окимият ва вазирликлар) уртасида кисмларга ажратишнинг иложи йук ёки бу максадга мувофик эмас. Келгу-сида бюджет жараёнининг барча тартибот-лари халкаро стандартлар асосида тулик йулга куйилиб, улар барча юридик шахслар томонидан оFишмай бажарилса, молиялаш-нинг оптимал графиклари белгиланса, барча ахборот, техник, ташкилий ва бошка му-аммолар х,ал этилса, бюджетни ижро этиш тизими реал режимда ишлай бошласа, ана шунда Fазначиликни Молия вазирлигидан ажратиш масаласи долзарб ах,амият касб этади.

Х,ар кандай мамлакат иктисодиётининг баркарор х,амда муваффакиятли ривожла-ниши куп жих,атдан давлат молиявий ва моддий ресурсларининг х,олати, уларни самарали бошкариш имконияти туFрисидаги ахборот олишнинг ишончлилиги ва тезкор-лигига боFлик1.

1 Акперов И.Г., Коноплева И.А. Казначейская система исполнения бюджета в Российской Федерации. - М.: «Кнорус», 2014. -С. 18.

Шунинг учун х,ар кандай мамлакатнинг давлат молиявий ресурсларини бошкариш тизимида бюджетни тартибга солишнинг у ёки бу модели амалга оширилишини таъ-минловчи ташкилий тузилмага алох,ида роль берилади. Унинг асосий вазифалари жумласига, электрон дастурлаш тизимлари-дан окилона фойдаланган х,олда биринчи галда бюджет жараёнини режалаштириш ва прогнозлаштириш, бюджетлараро муно-сабатларнинг окилона таркибини шакллан-тириш, бюджет маблаFлари билан опера-цияларни амалга ошириш, давлат ижтимо-ий дастурларини молиялаш, барча турдаги давлат молиясини бирлаштириш ва х,исобини юритиш ва х,оказолар киради. Чет элда бундай ташкилий тузилма сифати-да анъанавий тарзда узининг куп йиллик ривожланиш даври мобайнида бюджет сох,асида давлатнинг молиявий сиёсатини юритишнинг амалий ва асосий мустакил институтига айланган Fазначилик майдонга чикади.

Узбекистонда Fазначилик органлари молия вазирлиги таркибида нисбатан янги институт х,исобланади. Уларнинг вазифалари жумласига, асосан Давлат бюджетининг касса ижроси ва унинг ижро этилиши туFрисидаги х,исоботларни тайёрлаш киради. Бир вактнинг узида Fазначилик орган-ларининг тизими х,исоб (харажатлар, даро-мадлар ва бошк.) юритиш, харажатларни тулаб бериш, келиб тушувчи даромадларни бюджет тизимининг даражалари буйича кунлик таксимлаш ишларини амалга оширади.

Fазначилик уч буFинли тузилма тамойи-ли буйича ташкил этилган булиб, бюджет федерализми тамойилларини амалиётга жорий этишда мух,им функцияларни бажа-ради. Мазкур тизим оркали бюджетлар да-ромадларини вертикал ва горизонтал тенглаштириш механизми амалга оширила-ди. Шунингдек, бюджетлараро муносабат-ларда бюджет тизими барча унсурларининг

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 7

амалдаги х,укукий тенглиги тамойилининг амал килинишини таъминлайди.

Шу билан бир каторда Fазначилик ор-ганлари уз фаолияти жараёнида малакали юридик бах,о ва куллаб-кувватлашни талаб килувчи куплаб масалаларга дуч келишади. Алох,ида норматив-х,укукий х,ужжатларнинг зиддиятлилиги, алох,ида тушунчалар ва ата-маларнинг норматив таърифи х,амда айрим ваколатлар ва функцияларни амалга оши-ришнинг кераклича тарзда ишлаб чикилган механизмининг мавжуд эмаслиги катта кийинчиликларни келтириб чикаради. Fазначилик фаолиятини тартибга солувчи тартиботларнинг Бюджет кодексида акс эт-тирилмаганлиги эса буни янада чигаллаш-тиради.

Шу муносабат билан Fазначилик орган-ларининг бошка ижроия х,окимият орган-лари билан узаро х,амкорлигида х,ам мурак-кабликлар юзага келади.

Амалиёт шуни курсатмокдаки, Fазна-чилик органларини ташкил этиш ва улар фаолият курсатишининг х,укукий ва норматив тартибга солиниши ушбу тузилманинг ривожланиш суръатларидан ортда кол-мокда. Fазначиликни янада ривожланти-риш муаммолари, хусусан ташкилий ва ме-тодологик масалалар факат конун х,уж-жатлари ва Бюджет кодексига тегишли узгартиришлар киритиш асосида х,ал этили-ши мумкин.

Fазначиликнинг фукаролик-х,укукий кои-далари масалаларига мамлакат фанида анъанавий тарзда етарлича эътибор каратилмаяпти.

<^азначилик» тушунчасининг мазмуни фукаролик х,укукларининг субъекти ва объ-екти тушунчалари оркали очиб берилади. Айрим муаллифларнинг фикрича, Fазна-чиликка фукаролик х,укукининг субъекти сифатида караш лозим. Улар Fазначиликни давлат мулкининг бевосита таксимловчиси сифатида фаолият юритувчи давлатга ухшатишади. Бирок юридик адабиётларда-ги мавжуд карашларнинг тах,лили Fазна-

чиликни фукаролик х,укукларининг бевосита давлат тасарруфида булган мулк маъно-сидаги объектлари жумласига киритиш им-конини беради1.

Бугунги кунда Fазначилик моддий-х,укукий ва процессуал-^укукий макомининг му^им жих,атларига нисбатан уз караш-ларида изчил эмас. Чунки, назария, конун х,ужжатлари ва айникса ^укукни куллаш амалиёти бир-бирига зид. Шунингдек, давлат органларига (Молия вазирлиги) Fазначиликни намоён этиш буйича берил-ган ваколатлар бевосита Fазнанинг жавоб-гарлигини ифодалайди2. Айни пайтда Fазначиликка конуний жих,атдан ^укукий муносабатларнинг мустакил субъекти макоми берилмаган. Fазначиликни тулди-риш асосини х,укукнинг у ёки бу тармокка тегишлилигига караб таснифлаш мумкин: фукаролик-х,укукий, маъмурий-^укукий, молиявий-^укукий, жиноий-^укукий. Хукук-даги диспозитивлик ва императивлик та-мойилига караб фукаролик-х,укукий асос-лар шартномавий (совFа килиш, ижара, давлат карзи, мулкни сотиш) ва конуний турларга булинади.

Fазначиликка тушумларнинг шартномавий фукаролик-х,укукий асослари ичида биринчи навбатда Fоят кенг таркалган давлат карзларини ажратиш мумкин. Хозирги вактда давлат карзлари, одатда, давлат кимматли ^озларини чикариш йули билан амалга оширилади. Давлат карзларини чикариш натижасида юзага келадиган х,укукий муносабатларни тадкик этишда бизнингча уларни фукаролик х,укукининг умумий нормалари, шу жумладан карз му-носабатларини тартибга солувчи нормалар таъсири остига тушадиган фукаролик-х,уку-кий асослар сифатида куриб чикиш керак.

1 Клюкова И.Н. Совершенствование казначейской системы в современных условиях. - Чебоксары, 2005. -С. 112.

2 Игнатова Т.В., Кюрджиев С.П., Солонина С. Казначейская деятельность в системе государственного регулирования. - Ростов-на-Дону: «Пресс», 2003. -С. 66.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 7

Бунда шу назарда тутиладики, Fазначи-ликни фукаролик-х,укукий нормалар билан таъминлаш асосларида фарклар мавжуд булгани х,олда бюджет туFрисидаги хуж-жатни тузиш учун «режавийлик», яъни хукукий асослар буйича мажбуриятларнинг ижро этилишини таъминлашга мулжал-ланган бюджет даромадларининг хажмини олдиндан хисоблаб чикиш имконияти хал килувчи роль уйнайди. Давлат бюджет даромадларининг хажми хакидаги ахборотга эга булган такдирдагина у ушбу даромад-ларни таксимлаш, бюджетнинг харажатлар кисмини шакллантиришга кодир ва бунга х,акли. Бюджетни шакллантиришнинг мухим тамойили - унинг мутаносиблиги, яъни амалга оширилаётган харажатларнинг олинган даромадларга мос келиши ана шундан иборат.

Fазначиликнинг субсидиар жавобгарли-ги1 туFрисидаги масала хам мухим хисоб-ланади. Х,озирда амалда булган фукаролик туFрисидаги конун хужжатларига мувофик Fазначилик юридик шахс сифатида уз но-мидан харакат килолмайди, чунки хукукий макомга эга эмас ва жавобгар булмайди.

Фукаролик х,укукининг муассасалар каби субъектларининг узига хос хусусиятлари ва уларнинг мажбуриятлари буйича Fазнанинг жавобгарлиги юзасидан адабиётларда бе-рилган фикрларни инобатга олган х,олда, бизнинг назаримизда, уз мажбуриятлари буйича муассасаларнинг жавобгарлиги факатгина муассаса уларга эришиш учун фукаролик-х,укукий мажбуриятларни уз зиммасига олган максадларга мулжалланган тегишли сметаларда кузда тутилган пул маблаFлари доирасида юзага келиши ке-рак. Кредиторлар талабларини кондириш учун пул маблаFлари етишмаган такдирда тегишли ташкилот Fазначилик хисобидан субсидиар жавобгар булади.

Бирок фукаролик-^укукий максадлар учун ажратилиши мумкин булган бюджет маблаFларининг микдори жорий йилга

1 http://www.anti-crisis.by.

мулжалланган даромадлар ва харажатларнинг тегишли руйхати билан чекланганлиги боис Fазначиликнинг муассасалар мажбуриятлари буйича субсидиар жавобгарлиги-ни махсус конун хужжатлари билан тартиб-га солиш лозим. Бу эса уз навбатида Fазна-чиликка хукукий маком беришни талаб килади.

Маъмурий-х,укукий муносабатларда Fаз-начиликнинг хукукий макоми туб тушунча сифатида умуман давлат органининг хукукий макоми замирида юзага келади. Fазначилик органлари маъмурий-хукукий макомининг куйидаги умумий белгилари ажратилади, яъни: фаолиятнинг конуности хусусияти; уларга норматив хусусиятга эга булган конуности юридик хужжатларни чикариш хукукини бериш; куйи органлар-нинг юкори органларга хисобдорлиги ва уларнинг назорати остида булиши, юкори органларга куйи органларга нисбатан таксимлаш хукуклари берилишининг шарт-лиги2.

Fазначилик органларининг фукаролик хукукий субъектлигини амалга ошириш ме-ханизмини аниклаш учун мулкий ва ташки-лий муносабатларни чеклаш муаммосини куриб чикиш зарур.

Ташкилий муносабатлар давлат бошка-рувининг юкори ва куйи органлари урта-сида, шунингдек улар билан давлат ташки-лотлари уртасида юзага келади. Ушбу муносабатлар табиати шундан иборатки, халк хужалигига рахбарлик килувчи давлат ор-гани давлат мулкини уз номидан эмас, балки давлат номидан тасарруф этади. Мазкур холат Fазначилик органлари томонидан уз функцияларининг бажарилиши чоFида мо-лия вазирлигига тегишли булиб колади.

Бюджет кодекси ва норматив-хукукий хужжатларда Fазначиликнинг хукукий ма-комини белгилаб берувчи фукаролик хукуки назарияси нуктаи назаридан Fазна-чиликни юридик шахс деб хисоблаш имко-

2 Смирнов А. «Возрождение и развитие казначейской системы исполнения бюджета». / «Федерализм», Россия, 1998, №2.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 7

нини берувчи барча зарур белгилар уз ак-сини топмаган. Шунинг билан бир каторда вилоятларда Fазначилик органларига х,уку-кий маком берилган.

Бизнингча, Fазначилик органлари давлат бошкаруви механизмининг унсури сифати-да фукаролик х,укукининг махсус субъект-лари х,исобланиши керак. Унинг узига хос-лиги шунда намоён буладики, ошкора х,укук субъектлари сифатида Fазначилик органлари фаолиятининг моддий-техника, молия-вий ва бошка таъминоти факат конун х,ужжатларида белгиланган тартибда амал-га оширилиши мумкин. Айни пайтда фукаролик х,укуки оддий субъектларининг фао-лиятини таъминлаш учун конунда такиклан-маган х,ар кандай манбалардан фойдала-ниш мумкин. Масалан, Fазначилик органлари учун ишбилармонлик муносабатлари-ни куллаб булмайди, чунки унинг фаолияти тадбиркорлик хусусиятига эга эмас.

Хукукни белгилаб берувчи х,ужжатларда Fазначилик органлари юридик шахслар си-фатида курсатилмаса ва юридик шахс х,укукларига эга булмаса, демак, улар фука-ролик-^укукий муносабатларнинг субъекти була олмайди1.

Fазначиликнинг пул маблаFларини бош-каришида, яъни унинг кредиторлик ва де-биторлик карзлари (давлат бюджетининг карзлари), Fазна ижросининг фукаролик-^укукий жих,атларини куриб чикишда, мам-лакат фукаролик-^укукий муносабатларида айнан бундай муносабатлар субъекти сифатида иштирок этадиган вазият юзага ке-лади. Бунинг окибатида пул маблаFларини давлат Fазнаси х,исобидан ундириш юзаси-дан бах,слашувлар пайдо булади.

Ана шундай вазиятлардан бири - бюджет таъминловчи ташкилот давлатнинг суб-сидиар жавобгарлиги доирасида бюджет-дан маблаFларни ундиришга уринишлари билан боFлик муаммолардир. Гап давлат

1 Финансовое право: Практикум. / Аранчеев А.А., Барашян М.М., Белова И.В. и др.; под ред. И.В.Рукавишниковой. - Ростов-на-Дону: «Феникс», 2000. -С. 190.

муассасалари турли сабабларга кура турли хилдаги коммунал ва бошка туловлар буйича карздорлар булиб колган вазият х,акида бораяпти.

Иккинчи вазият - давлат органларининг х,аракатлари туфайли етказилган зарарни коплаш тyFрисидаги бюджетга даъволар килинадиган вазият. Хокимият органларининг конунга хилоф хатти-х,аракатлари на-тижасида етказилган зарарни бюджет маблаFлари х,исобидан коплаш тартиби фукаролик ва бюджет х,укуки нормалари билан белгиланади.

Бюджет кодексида бюджет жараёнини ташкил этиш масалаларига катта эътибор каратилган. Бюджет жараёни х,окимият органларининг бюджетларни тузиш, куриб чикиш, тасдиклаш, ижро этиш ва назорат килиш юзасидан кодекс билан белгиланган фаолиятини узида намоён этади.

Бюджет жараёнида Fазначиликнинг роли янада кенг ва хилма-хилдир. Fазначилик органлари коида тарикасида давлат бюджетининг даромад ва харажат кисмини ижро этишда фаол катнашади. Бунда улар даромадлар ва харажатларни бюджет тас-нифининг кодлари буйича х,исобга олади, келиб тушган даромадлар ва килинган ха-ражатлар тyFрисида ^ар кунлик ахборотни олади ва бу вилоят ва туман кесимларида пул окимларини уз вактида тартибга солиш имконини беради. Бюджетлараро тартибга солишда Fазначиликнинг роли давлат бюд-жетидан тортиб то мах,аллий бюджетларга-ча тегишли даражадаги бюджетларга солик имтиёзлари ва амалга оширилган узаро ^исоб-китобларни х,исобга олган ^олда уларга ^исоблаб ёзиладиган тартибга со-лувчи соликларни утказишдан иборат.

Бундан ташкари, Fазначилик бюджетларни ижро этиш жараёнида республика ва вилоятларнинг бюджет манфаатларини маълум тарзда уЙFунлаштиради. Бунга Fазначилик органлари оркали трансферт туловлар буйича х,исоб-китобларни ташкил килиш йули билан эришилади.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 7

Бюджетни ижро этиш жараёнида даро-мадлар хажмини аниклаш ва харажатларни амалга ошириш учун тушумларни киска муддатли прогноз килишга булган эхтиёж хам Fазначилик органлари томонидан амалга оширилади. Бу уз навбатида Давлат бюджетининг даромадлари ва харажатла-рини кассавий режалаштириш оркали амалга оширилади. Унинг таркибий кисм-лари Давлат бюджетига маблаFлар оки-мидан (жалб килинган маблаFлар хам) ва Давлат бюджетидан маблаFлар чикимидан ташкил топади.

Бюджетни шакллантириш мамлакат, тар-моклар ва вилоятларни ижтимоий-икти-содий ривожлантириш прогнозлари ва дас-турларига мувофик амалга оширилади. Fазначилик органлари бунда бюджет лойи-хасини тузиш жараёнида иштирок этмаган холда уз фаолиятида ушбу дастурлар кур-саткичларини хисобга олади ва улардан фойдаланади. Лекин мамлакат Бюджет ко-

дексида Fазначилик бюджетни ижро этувчи орган сифатида акс эттирилмаган. Бизнинг-ча, Fазначиликнинг вазифалари, ваколатла-ри, хукук ва мажбуриятлари бюджет кодек-сида берилиши лозим.

Fазначилик функциялари бундан кейин хам кенгая боради ва давлат молиясини бошкаришнинг тулик интеграциялашган тизимига айланади. Х,озирги вазифаларни бажариш билан бир каторда Fазначилик органлари харажатларни кассавий режалаштириш, лойихалар ва дастурлар сама-радорлигини прогноз килиш, мамлакат мо-лиявий ресурсларининг тулик хисобини юритиш, молиявий аудит ва маблаFларни йуналтириш самарадорлигини бахолашни амалга оширади, шунингдек, давлат орган-ларига дастурларнинг бажарилиши нати-жалари туFрисида маълумотларни такдим этади.

Адабиётлар:

1. Узбекистон Республикаси Президентининг 2007 йил 28 февралдаги «Давлат бюджетининг Fазна ижроси тизимини янада ривожлантириш чора-тадбирлари туFрисида»ги ПК.-594-сонли Карори. // Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами, 2007 й., 9-10-сон, 82-модда.

2. Эшназаров Т. Fазначилик тизими муносабатлари. - Т.: «Фан», 2008 . -303-б.

3. Акперов И.Г., Коноплева И.А. Казначейская система исполнения бюджета в Российской Федерации. - М.: «Кнорус», 2014. -С. 18.

4. Клюкова И. Совершенствование казначейской системы в современных условиях. - Чебоксары: 2005.

5. Казначейская деятельность в системе государственного регулирования экономики. // Игнатова Т.В., Кюрджиев С.П., Солонина С. - Ростов-на-Дону: «Пресс», 2003.

6. Смирнов А. Возрождение и развитие казначейской системы исполнения бюджета. // «Федерализм», Россия, 1998, №2.

7. Финансовое право: Практикум. / Аранчеев А.А., Барашян М.М., Белова И.В. и др.; под ред. И.В.Рукавишниковой. - Ростов-на-Дону: «Феникс», 2000. -С. 190.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 7

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.