Научная статья на тему 'ПРИНЦИПЫ РАЗРЕШЕНИЯ ИНДИВИДУАЛЬНЫХ ТРУДОВЫХ СПОРОВ'

ПРИНЦИПЫ РАЗРЕШЕНИЯ ИНДИВИДУАЛЬНЫХ ТРУДОВЫХ СПОРОВ Текст научной статьи по специальности «Право»

CC BY
306
65
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Review of law sciences
Область наук
Ключевые слова
индивидуальные трудовые споры / принципы / международная организация труда / демократизм / сроки / состязательность / гласность / individual labor disputes / principles / international labor organization / democracy / deadlines / competition / transparency.

Аннотация научной статьи по праву, автор научной работы — Рахимкулова Лола

В данной статье освещены конкретные принципы рассмотрения и разрешения индивидуальных трудовых споров и разработаны некоторые предложения по совершенствованию трудового законодательства. В ходе анализа этих принципов были изучены рекомендация МОТ № 92 (Voluntary Conciliation and Arbitration Recommendation), принятая в 1951 году, и рекомендация МОТ № 130 (Examination of Grievans Recommendation), принятая в 1967 году.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по праву , автор научной работы — Рахимкулова Лола

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

PRINCIPLES FOR RESOLVING INDIVIDUAL LABOR DISPUTES

This article highlights the specific principles of consideration and resolution of individual labor disputes and develops some proposals to improve the labor legislation. In order to analyze these principles, ILO recommendation No. 92 (Voluntary Conciliation and Arbitration Recommendation), adopted in 1951, and ILO recommendation No. 130 (Examination of Grievans Recommendation), adopted in 1967, have been examined.

Текст научной работы на тему «ПРИНЦИПЫ РАЗРЕШЕНИЯ ИНДИВИДУАЛЬНЫХ ТРУДОВЫХ СПОРОВ»

UDC: 349.22 (042)(575.1)

Ра^имкулова Лола

Тошкент давлат юридик университета «Мехнат хукуки» кафедраси укитувчиси E-mail: l.rahimqulova@tsul.uz

ЯККА МЕХНАТ НИЗОЛАРИНИ ^АЛ ЦИЛИШ

ПРИНЦИПЛАРИ

Аннотация. Мазкур мацолада якка мехнат низоларини куриб чициш ва щл этишнинг узига хос прин-циплари ёритиб берилган ва мехнат цонунчилигини такомиллаштириш мацсадида баъзи таклифлар ишлаб чицилган. Ушбу принципларни тащил цилиш жараёнида ХМТнинг 1951 йилда цабул цилинган 92-тавсияси (Voluntary Conciliation and Arbitration Recommendation) уамда 1967 йилда цабул цилинган Корхоналардаги шикоятларни уал цилиш мацсадида куриб чициш тартиби тугрисидаги 130-тавсияси (Examination of Grievances Recommendation) урганиб чицилган.

Калит сузлар: якка мехнат низолари, принциплар, Халцаро мехнат ташкилоти, демократизм, муддатлар, тортишувчанлик, ошкоралик.

Рахимкулова Лола

преподаватель кафедры «Трудовое право» Ташкентского государственного юридического университета

ПРИНЦИПЫ РАЗРЕШЕНИЯ ИНДИВИДУАЛЬНЫХ ТРУДОВЫХ СПОРОВ

Аннотация. В данной статье освещены конкретные принципы рассмотрения и разрешения индивидуальных трудовых споров и разработаны некоторые предложения по совершенствованию трудового законодательства. В ходе анализа этих принципов были изучены рекомендация МОТ № 92 (Voluntary Conciliation and Arbitration Recommendation), принятая в 1951 году, и рекомендация МОТ № 130 (Examination of Grievans Recommendation), принятая в 1967 году.

Ключевые слова: индивидуальные трудовые споры, принципы, международная организация труда, демократизм, сроки, состязательность, гласность.

Rahimqulova Lola

Lecturer of the Labor Law Department, Tashkent State University of Law

PRINCIPLES FOR RESOLVING INDIVIDUAL LABOR DISPUTES

Abstract. This article highlights the specific principles of consideration and resolution of individual labor disputes and develops some proposals to improve the labor legislation. In order to analyze these principles, ILO recommendation No. 92 (Voluntary Conciliation and Arbitration Recommendation), adopted in 1951, and ILO recommendation No. 130 (Examination of Grievans Recommendation), adopted in 1967, have been examined.

Keywords: individual labor disputes, principles, international labor organization, democracy, deadlines, competition, transparency.

Ривожланган иктисодиёт, конун устуворлиги, кучли ижтимоий химоя, фаол фукаролик жами-яти мамлакатимизда амалга оширилаётган ис-лохотларнинг пировард максадлари хисобланади. Узбекистонда бошланган янги ислохотлар тулки-ни эса унинг уз олдига куйган максад сари катьий харакат килаётганидан далолат беради. Шу урин-да инсон омили устувор булган ва ижтимоий йуналтирилган давлатни тула-тукис куриш вази-фаси кенг куламли ижтимоий ислохотлар утка-зишни талаб этаётганини таъкидлаш лозим [1].

Мехнат муносабатларининг хукукий тартибга солинишидаунингпринципларимухимижтимоий-сиёсий ахамиятга эга булади. Мехнат хукуки та-мойилларида инсоннинг энг мухим хукуклари ва унинг таъминланиши, инсон хукукларига оид халкаро стандартлар мазмуни, инсон энг олий мавжудот экани ва унинг хаёти, саломатлиги, шахсий хукук хамда эркинликлари, манфаатла-ри дахлсизлиги ва конун билан хар томонлама мухофаза этилиши, айни пайтда тадбиркорлик ва тадбиркор хукуклари хам конун химоясидалиги, ишлаб чикариш жараёнида давлат-жамият-шахс учбурчагида хар бир тараф манфаатлари хисоб-га олиниши ва бу жамиятнинг уйгун ривожлани-шининг шарти экани уз аксини топади. Мехнат хукукининг принциплари деганда ушбу хукук фани ва тармогига оид хукук нормалари ривожла-нишининг мохиятини, асосий хусусиятларини хамда умумий тараккиёт йуналишини узида ифо-далайдиган етакчи гоялар, умумлашган тушунча-лар назарда тутилади [2].

М. Усманованинг фикрича, мехнат хукукининг принциплари деганда конунлар билан мустахкам-ланган, мехнат хукуки сохасидаги давлат сиёсати-ни ифодаловчи асосий гоялар, рахбарий коидалар тушунилмоги лозим [3]. Купчилик мутахассислар фикрича, хукукка оид булган принциплар хукукий нормаларнинг мохиятини тугри англаб етишга, ко-нунчилик нормалари маьносини тушунишга, хукук нормаларини тугри куллашга хамда конунчиликда-ги бушликларни тулдиришга ёрдам беради [4].

Миллий мехнат конунчилигида хамда мехнат хукукига оид олиб борилган илмий изланишлар-да хозирги кунга кадар мехнат низоларини куриб чикиш ва хал этишга доир принциплар тадкикот ишларининг у ёки бу жабхасини ёритиш макса-дида тахлил килинган, унга айнан обьект сифа-тида ёндашилиб, мазмунан мукаммал ёритиб бе-

рилмаган. Шу боис муаллиф ушбу макола оркали мехнат конунчилигида мехнатга оид низоларни куриб чикиш ва хал этиш принципларини кенг маьнода ёритиб беришни максадга мувофик, деб топди. Мехнат хукукининг асосий принципла-ридан фаркли уларок, мехнат низоларини хал килиш принциплари узида мехнат конунчилиги нормалари мазмун-мохиятини кискача шаклда ифода эта олади. Мехнат низоларини хал килиш принциплари узига хос хусусиятларга эга. Мисол учун, мехнат муносабатлари субьектларининг мехнат хукукини химоя килиш принципида дав-лат узининг ваколатли органлари оркали мехнат низоларини куриб чикиш ва хал килиш тизимини самарали йулга куйиши, колаверса, мехнат муно-сабатлари субьектлари учун максимал даражада ва узларига кулай пайтда тегишли давлат органла-рига мурожаат этиш имкониятини яратиб бериши лозим. Шу билан бирга, мазкур ваколатли орган-лар юзага келган мехнат низоларини белгиланган процессуал муддат ичида куриб чикишга хамда конунчилик доирасида хал килишга мажбурдир.

Мехнат низоларини хал килиш принципларини мазмунан тугри англаб олиш учун Халкаро мехнат ташкилотининг конвенция ва тавсиялари-ни тахлил килиш максадга мувофик. ХМТнинг 1951 йилда кабул килинган 92-тавсияси (Voluntary Conciliation and Arbitration Recommendation) [5] хамда 1967 йилда кабул килинган Корхоналар-даги шикоятларни хал килиш максадида куриб чикиш тартиби тугрисидаги 130-тавсиясида [6] (Examination of Grievances Recommendation) ай-нан мехнат муносабатларида юзага келиши мум-кин булган низоларнинг олдини олиш ва вужуд-га келган мехнат низоларини хал килишда энг самарали йулларни курсатиш максад килинган. Колаверса, ХМТ ушбу тавсияларида мехнат низо-ларини хал этиш жараёнида кулланилиши лозим булган бир канча хаётий принципларга тухталиб утган. 92-тавсияга кура, "...келиштирув жараёни тарафлар учун текин булиши ва дархол амалга оширилиши лозим. Тарафлар уртасида тортишув жараёни учун бериладиган вакт меёри миллий ко-нунчилик доирасида белгиланади ва бунда мини-мумлар эьтиборга олинади. (The procedure should be free of charge and expeditious; such time limits for the proceedings as may be prescribed by national laws or regulations should be fixed in advance and kept to a minimum).

Халкаро мехнат ташкилотининг 130-тавсия-сида берилган куйидаги принципларни алохида ажратиб курсатиш мумкин. Унга кура:

• хар кандай ходим агар узида шикоят килиш учун асос етарлича асос бор деб хисобласа, у якка узи ёки бошка ходимлар билан биргаликда шикоят килиш хукукига эга;

• шикоят асоси иш берувчи ва ёлланиб ишла-ётган ходим уртасида хар кандай юз берган холат ёки вазият булиши мумкин хамда шикоят максади жуда аник ифода этилмоги лозим.

Дунё иктисодиётининг жадаллик билан ривож-ланиб бориши ва бунинг натижасида ишчи ку-чига булган узлуксиз талабнинг хар доимгидан юкори булиши мехнат муносабатларида низолар купаяётгани, уни юзага келтирувчи омилларнинг турли-туманлиги, нихоятда мураккаблиги, улар-нинг олдини олишга каратилган чора-тадбирлар эса кутилган натижани бермаётгани Халкаро мехнат ташкилоти хавотирларига сабаб бул-мокда. Хакикатан хам, муайян сохани тартибга солишга каратилган конвенциялар ва тавсиялар дунё мехнат муносабатларининг яхши томонга узгаришига етарлича енгиллик тугдиряптими ёки давлатлар томонидан кулланма сифатида фойда-ланиш учун мураккаблик киляптими, ХМТ шакл-лантирган принциплар мехнат низоларининг ол-дини олиш тизими ривожига самарали таъсир этаяптими каби саволлар ХМТни анча уйланти-риб келаётган масалалардан биридир. Шу каби саволларга жавоб топиш истагида ХМТ уз кон-ференцияларида куплаб давлатларнинг мехнат низоларининг олдини олиш ва хал этиш буйи-ча амалга оширган ишларини мухокама килади хамда зарур хулосаларни шакллантиради [7].

Мехнат хукукида мехнатга оид низоларни куриб чикиш ва хал этиш мавзуси доирасида тадкикот олиб борган куплаб олимлар уз илмий ишларида мехнат низоларини хал этиш принципларига албатта тухталиб утишган. Жумладан, рус олими В.В. Федин мехнат низо-ларига оид принципларни 3 гурухга ажратади [8]:

S Умумхукукий принциплар;

S Нафакат мехнат низоларини куриб чикиш ва хал килиш институтига хос булган, балки про-цессуал хукукка хам оид булган принциплар;

S Факат мехнат низоларини куриб чикиш ва хал этиш институтига хос булган принциплар.

Назаримизда, Федин юридик жихатдан мехнат низоларини хал килишга оид принциплар тасни-фини анча мукаммал талкин эта олган.

Демак, куплаб олимларнинг карашларини умумлаштирган холда куйидаги принципларни тахлил килишимиз мумкин:

• Ваколатли давлат органларининг мехнат низоларини хал килиш билан боFлик муноса-батларда узига хос демократик принциплари.

Ушбу принципнинг мохиятини мехнат низола-ри комиссияси аъзоларининг тенглик асосида тар-киб топишида, яъни иш берувчи ва ходим вакил-ларининг тенг микдорда сайланишида, колаверса, комиссияда хам факатгина икки тараф уртасида узаро келишув мавжуд булгандагина карор кабул килиниш жараёнида демократик принцип мав-жудлигига эътибор каратади. Амалдаги Мехнат кодексининг 262-моддасида мехнат низолари ко -миссияларини тузиш тартиби ёритилган булиб, унга кура "...Мехнат низолари комиссиялари иш берувчи ва касаба уюшмаси кумитаси ёки ходим-ларнинг бошка вакиллик органи томонидан тенглик асосида тузилади". 265-моддада эса "Мехнат низолари комиссиясининг карори иш берувчи ва касаба уюшмаси кумитаси ёхуд ходимлар бошка вакиллик органининг вакиллари уртасидаги ке-лишувга биноан кабул килинади", деб белгилаб куйилган [9].

• Юзага келган мехнат низоларини бево-сита корхонанинг узида куриб чикиш ва хал килиш, ваколатли давлат органларига муро-жаат килиш тартибининг кулайлиги ва ке-лиштирув тартибини куллаш.

Корхона худудида юзага келган келишмов-чилик илк боскич сифатида бевосита корхона микёсида ташкил этилган мехнат низолари ко-миссиясида куриб чикилиши барча ходимлар учун, хеч шубхасиз, бир канча кулайликлар хамда келишмовчилик киска муддатда самарали ечим топишида бекиёс имконият яратади. Мехнат ни-зосини бевосита корхонада куриб чикиш юзага келган мехнатга оид келишмовчиликларни, яъни низо даражасига бориб етмаган ишни асл холида урганиш, уз вактида гувохларни таклиф килиш, далилий ашёларни хамда иш учун зарурий мате-риалларни йигиб олиш учун кулайликлари билан ажралиб туради.

Шунингдек, Фукаролик процессуал кодек-сининг 26-моддасида мехнат муносабатларидан

юзага келадиган низолар фукаролик ишлари бу-йича судга тааллукли экани ва бундай ишлар фука-ролик ишлари буйича туманлараро, туман (шахар) судларида курилиши белгилаб куйилган [10].

Айтиш жоизки, агар ишга тиклаш буйича даьво аризасида иш берувчи-жавобгар сифатида жисмоний шахс курсатилган булса, ушбу даьво аризаси жисмоний шахснинг яшаш жойи буйи-ча берилади. Демак, конунчилик талабига кура, мехнат муносабатлари субьектлари юзага келган низони хал этиш учун умумий юрисдикция судла-рига мурожаат килиб чикиши мумкин.

Масалан, даьвогар Д. Холниёзова фукаро-лик ишлари буйича Кармана туманлараро судига даьво аризаси билан мурожаат килиб, у 2018 йил 1 февралдан бошлаб "Навоий кон-металлургия комбинати" давлат корхонаси Уй-жой комму-нал бошкармасига карашли 8-уй-жой булимида кукаламлаштирувчи вазифасида ишлаб келга-ни, ушбу бошкарманинг 2020 йил 12 майдаги 289/лс-буйругига асосан у билан тузилган мехнат шартномаси иш берувчининг ташаббуси билан Мехнат кодексининг 100-моддаси иккин-чи кисми 1-банди асосида бекор килинганини билдирган. У 2020 йил 11 майдан 14 майга кадар касаллик варакасида булгани, шунга карамай, иш берувчи у билан тузилган мехнат шартнома-сини ноконуний равишда бекор килгани сабаб-ли "Навоий кон-металлургия комбинати" давлат корхонаси Уй-жой коммунал бошкармасининг 2020 йил 12 майдаги 289/лс-буйругини гайрико-нуний деб топиб, кукаламзорлаштирувчи вази-фасига ишга тиклашни, мажбурий прогул вакти учун иш хаки хамда маьнавий зарарни ундириб беришни сураган [11].

Фукаролик процессуал кодексининг 33-мод-дасида судловга тегишлиликнинг умумий коида-лари курсатилган булиб, унга кура, аризалар жа-вобгар доимий яшаб турган ёки доимий машгул булган жойдаги судга берилади.

Ташкилотларга нисбатан аризалар улар давлат руйхатидан утган жойдаги судга берилиши белгилаб куйилган [9].

• Юзага келган мехнат низоларини киска муддатда куриб чикиш

Мехнат кодексининг 264-моддасида якка мехнат низоларини комиссияда куриб чикиш тар-тиби белгиланган булиб, унга кура, мехнат низо-лари комиссияси мехнат низосини ариза берил-

ган кундан эьтиборан ун кун муддат ичида куриб чикиши шарт.

Шунингдек, низони суд тартибида куриб чикиш учун хам жуда киска муддат урнатилган. Барча суд инстанцияларида мехнат низосини куриб чикиш учун урнатилган процессуал муддат бошка фукаролик ишларини куриб чикиш учун белгилан-ган процессуал муддат билан таккослаганда анча киска эканини кузатишимиз мумкин. Мехнат ко-дексининг 264-моддасида якка мехнат низолари-ни комиссияда куриб чикиш тартиби белгиланган булиб, унга кура, мехнат низолари комиссияси мехнат низосини ариза берилган кундан эьтиборан ун кун муддат ичида куриб чикиши шарт.

Олий суд пленумининг 1998 йил 17 апрелдаги Судлар томонидан мехнат шартномаси (контрак-ти)ни бекор килишни тартибга солувчи конунлар-нинг кулланилиши хакида карорида судья даьво килиш муддати утказиб юборилган деган асос би-лан даьво аризани кабул килмасликка хакли эмас-лиги, суд даьво муддати узрли сабабларга кура ут-казиб юборилган деб топса, бу муддатни тиклаши лозимлиги хакида курсатма берилган [12].

Мехнат кодексининг 270-моддасида мехнат низосини хал килишни сураб мурожаат этиш муд -датлари курсатилган булиб, унга кура, судга ёки мехнат низолари комиссиясига мурожаат этиш учун куйидаги муддатлар белгиланади:

ишга тиклаш низолари буйича - ходимга у билан мехнат шартномаси бекор килинганлиги хакидаги буйрукнинг нусхаси берилган кундан бошлаб бир ой;

ходим томонидан иш берувчига етказилган моддий зарарни тулаш хакидаги низолар буйича - зарар етказилганлиги иш берувчига маълум бул-ган кундан бошлаб бир йил;

бошка мехнат низолари буйича - ходим уз хукуки бузилганлигини билган ёки билиши лозим булган кундан бошлаб уч ой.

Ушбу моддада белгиланган муддатлар узрли сабабларга кура утказиб юборилган такдирда бу муддатлар суд ёки мехнат низолари комиссияси томонидан кайта тикланиши мумкин [8].

Эьтиборлиси шундаки, ходимнинг соглиги-га етказилган зарарни коплашга доир низолар буйича судга мурожаат килиш учун муддат белги-ланмайди.

Назаримизда, ходим томонидан бузилган мехнат хукукларини химоя килишни сураб суд -

га ёки мехнат низолари комиссиясига мурожаат этиш учун мехнат конунчилиги белгилаб куй-ган муддатлар (3 ой) фукаролик конунчилиги-да белгилаб куйилган уч йиллик даъво муддати билан таккослаганда нихоятда камдир. Лекин ходим томонидан иш берувчига етказилган мод-дий зарарни тулаш хакидаги низолар буйича - зарар етказилганлиги иш берувчига маълум булган кундан бошлаб бир йил килиб белги-лангани эътибордан четга колмайдиган юридик муддатдир.

Албатта, юкорида курсатилган даъво муддат-лари хамда мехнат низоларини куриб чикиш учун конунчилик тартибида урнатилган процессуал муддатлар мехнат хукукий муносабатларида юза-га келган келишмовчиликларни, низоларни киска муддатда куриб чикиш принципига асосланган. Аммо ушбу муддат ходимлар томонидан аксари-ят холларда хали ходим уз мехнат хукуклари иш берувчи томонидан бузилгани ёки чекланганини "англаб етиш"га улгурмасдан утказиб юборила-ди ва амалиётда даъво муддати ходим томонидан узрсиз сабабларга кура утказиб юборилган деган, важ билан ариза кабул килинмайди.

• Тортишувчанлик, ошкоралик.

Мехнат низоларини куриб чикиш кандай боскичида булишидан катъи назар, иш берувчи ва ходим шахсан иштирок этиш, иш материаллари билан танишиш, далиллар такдим этиш, гувохлар-ни жалб этиш, зарур курсатмаларни бериш ёки уз манфаатини химоя килиш билан таъминланиши лозим. Мехнат низолари комиссияси мажлисла-рида хар кандай шахс иштирок этиши мумкин. Фукаролик процессуал кодексининг 10-моддаси-да фукаролик суд ишларини юритиш тарафлар-нинг тортишуви ва тенг хукуклилиги асосида амалга оширилиши белгиланган. Унинг 71-модда-сида исботлаш воситалари берилган булиб, унга кура, тарафларнинг талаблари ва эътирозларини асослайдиган холатларнинг мавжудлигини ёки мавжуд эмаслигини суднинг конунда белгиланган тартибда аниклашига асос буладиган хар кандай фактик маълумот ва ишни тугри хал килиш учун ахамиятга эга булган бошка холатлар фукаролик иши буйича далиллардир. Бу маълумотлар ку-йидаги воситалар, яъни тарафларнинг ва учинчи шахсларнинг хамда улар конуний вакилларининг тушунтиришлари, гувохларнинг курсатувлари, ёзма ва ашёвий далиллар, экспертларнинг хулоса-

лари, мутахассисларнинг маслахатлари (тушунти-ришлари) билан аникланади.

• Ходимдан ^ан; ундирилмаслиги прин-ципи.

Ходим бузилган мехнат хукукларини тиклаб беришини сураб мехнат низолари комиссиясига, судга ва ваколатли давлат органларига мурожаат килиши мумкин.

Мехнат кодексининг 277-моддасига кура, хо-димлар мехнатга доир хукукий муносабатлардан келиб чикадиган талаблар буйича судга мурожаат килганларида суд харажатларини тулашдан озод этилади. Ушбу коида судда ишларни куришнинг барча холларига, шу жумладан, судга бевоси-та мурожаат килиш, МНК карори устидан судга шикоят бериш ёки якка мехнат низосини судда куришга нисбатан кулланилади [8].

Шу билан бирга, назарда тутиш керакки, хо-димлар ишни куриш билан боглик харажатларни тулашдан озод этилади. ФПКнинг 109-моддаси-га мувофик, ишни куриш билан боглик харажат-ларга гувохлар, экспертлар, мутахассислар, тар-жимонларга туланиши лозим булган суммалар, жойга бориб куздан кечириш билан булган хара-жатлар, суднинг хал килув карорини ижро этиш билан боглик харажатлар киради. Агар ходимнинг талаблари суднинг хал килув карори билан кано-атлантирилган булса, ходим адвокат (вакил)нинг хизматларига кетган харажатларини коплаб бе-ришни хам талаб килиши мумкин [13].

Таъкидлаш жоизки, ходимларнинг суд ха-ражатларидан озод этилишидан кузланган асо-сий максад, назаримизда, ходимларнинг мехнат хукукларини химоя килиш, колаверса, уларнинг ижтимоий ахволини куллаб-кувватлашдан ибо-рат.

Россиялик олима Т. Ханукаеванинг фикрича, ушбу принцип жамият ривожи учун катта роль уй-найди. Агар ходим мехнат хукуклари иш берувчи томонидан бузилганлиги устидан ваколатли дав-лат органларига килган шикояти, аникроги, низо-лашаётган ишида голиб чикканида топган "фой-да"си мурожаат этмаганига караганда "киммат"га тушишини англаб етса, у иш берувчи томонидан содир этилган хукукбузарликларга нисбатан "куз юмиш" позициясини хеч иккиланмасдан танлай-ди. Олиманинг назарида, ушбу принципга катъий амал килиниши судлар томонидан хеч кандай эътирозга сабаб булмаслиги лозим [3].

• Шикоят килишга тускинлик килмаслик.

Халкаро мехнат ташкилотининг 130-тавсия-сида "шикоят килиш учун асосим бор деб хисоб-лаган хар кандай ходимда узи учун кандайдир зарар етишини билса хам ваколатли органлар-га шикоят килиш хукуки мавжуд'лиги эътироф этилган. Узбекистон Конституциясининг унинг 44-моддасида "Хар бир шахсга уз хукук ва эркин-ликларини суд оркали химоя килиш, давлат ор-ганлари, мансабдор шахслар, жамоат бирлашма-ларининг гайриконуний хатти-харакатлари усти-дан судга шикоят килиш хукуки кафолатланади", дейилган [14]. Куплаб тадкикодчилар фикрича, амалиётда айнан ходимнинг уз хукукларини хи-моя килишга интилиши иш берувчиларнинг унга "ёмон куз" билан караши ва уларда бундай хо-димлардан тезрок кутулиш керак, деган нотугри тушунча шаклланиб колиши кузатилади. Шунга карамай, ушбу принципнинг мехнат конунчилиги нормаларида мустахкамланиши ходимлар учун шикоят килиш эркинлигини юзага чикаради ва, назаримизда, унга уз мехнат хукукларини химоя килишда кайсидир маънода куч багишлаб туради.

• Бузилган мехнат хукукларининг кайта тикланиши.

Ушбу принципнинг амал килиш тартиби мехнат конунчилигида катъий мустахкамлаб ку-йилган. Амалдаги Мехнат кодексининг 266-мод-дасига кура, иш берувчи мехнат низолари комис-сиясининг карорини бу карор устидан шикоят ки-лиш учун белгиланган ун кунлик муддат утгандан кейин уч кун ичида бажариши шарт. Эътиборлиси шундаки, иш берувчи белгиланган муддат ичида комиссия карорини бажармаса, мехнат низола-ри комиссияси томонидан ходимга ижро варака-си кучига эга булган гувохнома такдим этилади. Мехнат низолари комиссияси берган ва олингани-дан кейин купи билан уч ой ичида туман (шахар) судига такдим этилган гувохнома асосида давлат ижрочиси мехнат низолари комиссиясининг каро-рини мажбурий тарзда ижро эттиради.

Умумий коидага мувофик, фукаролик ишла-рини судда куришга тайёрлаш ариза кабул килин-ган кундан бошлаб 10 кунлик муддатдан кечик-тирмай амалга оширилиши лозим. Майиб булиши ёки согликка бошкача тарзда шикаст етказганлик, шунингдек, бокувчисининг улими натижасида курилган зарарнинг урнини коплаш тугрисидаги ишлар хамда мехнатга доир хукукий муносабат-

лардан келиб чикадиган талаблар буйича кузга-тилган ишлар, башарти тарафлар бир туман ёки шахарда жойлашган булса, биринчи инстанция суди томонидан судда куришга тайёрлаб булинган кундан эътиборан ун кундан кечиктирмай, бошка холларда эса йигирма кундан кечиктирмай кури-лиши лозим [12].

Демак, гувохи булганимиздек, мехнат муно-сабатларида субъектларнинг бузилган хукуклари хар кандай вазиятда хам давлатнинг мажбурлов кучи билан кайта тикланади. Мисол тарикасида куйидаги суд ишини куришимиз мумкин.

Даъвогар А.Х. жавобгар - Сирдарё вилояти Санитария-эпидемиологик осойишталик мар-казига нисбатан судга 2020 йил 18 мартда даъво ариза билан мурожаат килиб, унда жавобгардан узининг фойдасига 3.811.127 сум пулли компен-сацияни ундириб беришни сураган. Фукаролик ишлари буйича Гулистон туманлараро судининг 2020 йил 22 майдаги хал килув карори билан даъво ариза каноатлантирилган. Унга кура, жа-вобгар Сирдарё вилояти Санитария-эпидемиоло-гик осойишталик марказидан даъвогар А.Х.нинг фойдасига 3.811.127 сум икки ойлик компенсация пули хамда 16.000 сум почта харажати, жами 3.827.127 сум, давлат фойдасига 223.000 сум давлат божи ундирилиши белгиланган [15].

Назаримизда, ушбу принципнинг мехнат ни-золарини хал килишда амал килиши ходимнинг куйидаги хулосага келишига сабаб булади.

Агар унинг мехнатга оид хукуклари кайси-дир маънода иш берувчи томонидан чекланади-ган булса, ваколатли органлар, мехнат низолари комиссияси ёки суд оркали ушбу хукуклари уз вактида кайта тикланишига давлат томонидан кафолат берилади. Чунки Узбекистон Конститу-циясининг 43-моддасида "Давлат фукароларнинг Конституция ва конунларда мустахкамланган хукуклари ва эркинликларини таъминлайди", деб курсатиб куйилган [13].

Мазкур принцип механизми умумий маънода иш берувчи учун мехнат низолари комиссияси ва суд карори ижросини таъминлаш мажбурий эканини англатиб туради, акс холда эса давлат уз мажбурлов кучидан фойдаланади.

Мисол учун, Маъмурий жавобгарлик тугрисидаги кодекснинг 49-моддасида мехнат ва мехнатни мухофаза килиш тугрисидаги конун хужжатлари бузилганлиги учун жазо чорала-

ри белгиланган. Унга кура, мансабдор шахс то-монидан мехнат ва мехнатни мухофаза килиш тугрисидаги конун хужжатларини бузиш - база-вий хисоблаш микдорининг беш бараваридан ун бараваригача микдорда жарима солишга сабаб булади.

Худди шундай хукукбузарлик маъмурий жазо чораси кулланилганидан кейин бир йил давомида такроран содир этилган булса, бундан била туриб гайриконуний ишдан бушатиш мустасно - база-вий хисоблаш микдорининг ун бараваридан ун беш бараваригача микдорда жарима солишга са-баб булади.

Ушбу модданинг биринчи кисмида назарда тутилган хукукбузарликни вояга етмаган шахсга нисбатан содир этиш - базавий хисоблаш микдорининг ун бараваридан йигирма бараваригача микдорда жарима солишга сабаб булади [16].

А.А. Бережновнинг фикрича, ушбу сохада-ги муаллифларнинг аксарият кисми якка мехнат низоларини куриб чикиш принципларини мехнат низоларини куриб чикишда кулланиладиган принциплар билан бирга шархлашади. Унинг ка-рашларига кура, якка мехнат низолари хам мехнат низолари комиссиясида хам суд тартибида кури-лиши белгиланган ва, албатта, хар иккала вако-латли органнинг узига хос ишлаш тартиби хамда принциплари мавжуддир. Демак, унинг фикрича, мехнат низолари комиссияси уз фаолиятида куйи-даги принципларга таянади:

1. Тенглик принципи

Мазкур принцип мехнат низолари комиссияси аъзоларини шакллантириш жараёнида, низоларни куриб чикиш ва карор кабул килишда аъзолар-нинг тенг иштирокида куринади.

2. Мустациллик принципи

Ушбу принцип мехнат низолари комиссияси-нинг корхона худудида олиб бораётган фаолияти-да, юзага келган низони куриб чикиш хамда карор кабул килиш жараёнида хамда хар икки томон-нинг холис овоз беришида куринади.

3. Хамкорлик ва мехнат низолари комиссия-сининг тарафлар уртасида келиштирув тар-тибини цуллаш принципи.

Мехнат низолари комиссияси жамоавий, яъни коллегия асосида фаолият юритувчи орган хисоб-ланади. Шундай экан, улар уз фаолиятидаги хар бир вазифани "бир тану бир жон" тарзда иш ту-тиб хал килиши лозим. Бу холат, айникса, комис-

сия раисини ва котибини сайлашда, хамкасблари уртасида юзага келган келишмовчиликларнинг низо даражасига бориб етмасданок урганиб чикишда ва киска муддат ичида уларни келишти-риш чора-тадбирларини топишда хамкорликда иш тутиши жараёнида куринади. Хар кандай вазиятда хам мехнат низолари комиссияси та-рафларни узаро келиштириш мезонини куллаши лозим [17].

Назаримизда, мехнат низоларини куриб чикишда умумий принципларнинг конунчилик хужжатларида бир хилда татбик этилиши максадга мувофикдир. Чунки мехнат низолари института мехнат хукуки тармоги ичидаги бир ячейка-сидир. Институт принципларини хам кисмларга булиб ташлаш, назаримизда, конунчилик норма-ларининг халкчил булишига эмас, аксинча мурак-каблаштиришга хизмат килади.

Албатта, хар бир юридик сохада илмий изла-ниш олиб бораётган тадкикодчи уз дунёкараши ва урганишлари инъикоси сифатида амалдаги конунчилик нормаларини такомиллаштириш максадида бир канча таклифлар шакллантирадилар. Крнун-чилар илгари сурган барча таклифларни норма-тив-хукукий хужжатларга сингдириш гоясидан йирокмиз. Аммо конунчиликни такомиллашти-риш максадида баъзи таклифларни кабул килиш ва конун хужжатларига сингдириш жамиятнинг ижтимоий-иктисодий ривожи учун айни муддао булади. Шундан келиб чикиб, хорижий давлат-лар конунчилик нормаларини тахлил килган хол-да Узбекистан Республикаси норматив-хукукий хужжатлар лойихалари мухокамаси порталида мухокама учун жойлаштирилган Мехнат кодекси лойихаси буйича куйидаги таклифларни билдира-миз:

581-моддасини кушиб, унга "Мехнат низола-рини куриб чикиш ва хал этиш принциплари" де-ган нормани киритиш лозим.

Мехнат низоларини куриб чикиш ва хал ки-лишда куйидаги принципларга амал килинади:

1. Мехнат низоларини хал килишда ходим чикимдор булмайди.

2. Ваколатли давлат органларига мурожаат килишнинг кулайлиги.

3. Юзага келган мехнат низоларининг киска муддат ичида хал килиниши.

4. Бузилган мехнат хукукларини кайта тик-лашни кафолатлаш.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати

1. Исмоилов Ш. Мехнат сохасида дифференциалликни ху^у^ий тартибга солиш муаммолари. https://uzjournals.edu.uz/rev_law/vol2/iss1/14/

2. Мехрат ху^у^и. Дарслик. - Т.: ТДЮУ нашриёти, 2018.

3. Мехнат ху^у^и. Дарслик / М.А. Усманова, О.А. Камалов, Т.Н. Тиллаев, О.Ж. Холмуминов -Т.: Узбекистон Республикаси ИИВ академияси, 2018.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

4. Ханукаева Т.Э. Трудовые споры о праве: сравнительный анализ правовых норм Российской Федерации и зарубежных государств. Дисс. ..канд.юрид.наук. - Москва: 2017.

5. https://www.ilo.org/dyn/normlex/en/f?p=NORMLEXPUB:12100:0::NO::P12100_ILO_CODE:R092

6.https://www.ilo.org/dyn/normlex/en/f?p=NORMLEXPUB:12100:::NO:12100:P12100_ILO_CODE:R130:

NO

7. Best practices in resolving employment disputes in international organizations/ conference proceedings, ilo geneva, 15-16 september 2014. chrome-extension://ohfgljdgelakfkefopgklcohadegdpjf/https://www.ilo. org/wcmsp5/groups/public/@dgreports/@jur/documents/publication/wcms_459955.pdf

8. Федин, В. В. Трудовые споры: теория и практика: учебно-практическое пособие для бакалавриата и магистратуры / В. В. Федин. - Москва: Издательство Юрайт, 2019.

9. https://lex.uz/docs/142859

10. https://lex.uz/docs/3517337

11. https://public.sud.uz/#!/sign/civil 2-2101-2001/3063

12. https://lex.uz/docs/1444779

13. Мехнат ху^у^ий муносабатларидан келиб чи^адиган низолар. Х. Ёдгоров, Г. Зиганшина, Ш. Ахатова. Baktria press - Т.: 2017.

14. Узбекистон Республикасининг Конституцияси. https://www.lex.uz/acts/20596

15. https://public.sud.uz/#!/sign/civil. 2-1201-2004/1396

16. https://lex.uz/docs/97664

17. Бережнов А.А. Досудебный порядок разрешения индивидуальных трудовых споров: дисс... канд.юрид.наук. - М.: 2012.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.