Научная статья на тему 'АДМИНИСТРАТИВНАЯ ЮСТИЦИЯ И ФОРМЫ ЕГО ОРГАНИЗАЦИИ: НАЦИОНАЛЬНЫЙ И ЗАРУБЕЖНЫЙ ОПЫТ'

АДМИНИСТРАТИВНАЯ ЮСТИЦИЯ И ФОРМЫ ЕГО ОРГАНИЗАЦИИ: НАЦИОНАЛЬНЫЙ И ЗАРУБЕЖНЫЙ ОПЫТ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
305
46
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Review of law sciences
Область наук
Ключевые слова
административная юстиция / административный орган / публичные субъекты / специализированный суд / административный суд. / administrative justice / administrative body / public authorities / public legal dispute / specialized court / administrative court.

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Б.Косимов

в статье проанализированы сущность административной юстиции и формы организации административной юстиции на основе опыта Узбекистана, США, ГФР и Российской Федерации.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ADMINISTRATIVE JUSTICE AND FORMS OF ITS ORGANIZATION: NATIONAL AND FOREIGN EXPERIENCE

the article analyzes the essence of administrative justice and the forms of organization of administrative justice based on the experience of Uzbekistan, the United States, Germany and the Russian Federation.

Текст научной работы на тему «АДМИНИСТРАТИВНАЯ ЮСТИЦИЯ И ФОРМЫ ЕГО ОРГАНИЗАЦИИ: НАЦИОНАЛЬНЫЙ И ЗАРУБЕЖНЫЙ ОПЫТ»

ADMINISTRATIVE JUSTICE AND FORMS OF ITS ORGANIZATION: NATIONAL AND FOREIGN EXPERIENCE

B.QOSIMOVa

Tashkent state University of law, Tashkent, 100047, Uzbekistan

АДМИНИСТРАТИВНАЯ ЮСТИЦИЯ И ФОРМЫ ЕГО ОРГАНИЗАЦИИ: НАЦИОНАЛЬНЫЙ И ЗАРУБЕЖНЫЙ ОПЫТ

КОСИМОЕ*1

Ташкентский государственный юридический университет, Ташкент, 100047, Узбекистан

МАЪМУРИЙ ЮСТИЦИЯ ВА УНИ ТАШКИЛ ЭТИШ ШАКЛЛАРИ: МИЛЛИЙ ВА ХОРИЖИЙ ТАЖРИБА

Б.КОСИМОВ"

Тошкент давлат юридик университети, Тошкент, 100047, Узбекистон

Аннотация: мазкур маколада маъмурий юстициянинг мазмун-мохияти ва Узбекистон, АКШ, ГФР х,амда Россия Федерацияси тажрибасига асосланган х,олда маъмурий юстицияни ташкил этиш шакллари тахлил этилган.

Калит сузлар: маъмурий юстиция, маъмурий орган, оммавий субъектлар, оммавий-хукукий низо, ихтисослашган суд, маъмурий суд.

Аннотация:в статье проанализированы сущность административной юстиции и формы организации административной юстиции на основе опыта Узбекистана, США, ГФР и Российской Федерации.

Ключевые слова: административная юстиция, административный орган, публичные субъекты, специализированный суд, административный суд.

Annotation: the article analyzes the essence of administrative justice and the forms of organization of administrative justice based on the experience of Uzbekistan, the United States, Germany and the Russian Federation.

Keywords-administrative justice, administrative body, public authorities, public legal dispute, specialized court, administrative court.

Сунгги йилларда мамлакатимизда маъмурий юстициянинг ривожланишига алох,ида эътибор каратилмокда. Бу борада 2017-2021 йилларда Узбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йуналиши буйича Хдракатлар стратегиясининг а^амияти катта эканини эътироф этиш лозим. Яъни унда фукаролик, жиноят ишлари буйича судлар ва хужалик судларининг ваколатларини кайта куриб чикиш йули билан маъмурий судларни ташкил этиш назарда тутилди. 2017 йил 6 апрелда Узбекистон Республикасининг Конституциясига узгартиш ва кушимчалар киритилиб маъмурий судлар ташкил этилган булса, 2017 йил 8 сентябрдаги "Узбекистон

Республикасида Маъмурий ислохотлар концепциясини тасдиклаш тугрисида"ги Фармонида эса маъмурий юстиция тизимини янада такомиллаштиришга алохида эътибор каратилди.

Маъмурий судлар ташкил этилиши муносабати билан 2018 йил 25 январда мазкур судлар томониданишларни куриб хал этиш билан боглик процессуал муносабатларни тартибга солишга каратилган алохида Узбекистон Республикасининг Маъмурий ишларни юритиш тугрисидаги кодекси кабул килинди.

Мацола мавзусининг долзарблиги шундаки, юкорида келтириб утилган ислохотларнинг самараси маъмурий судларнинг максад ва вазифалари, умуман олганда, маъмурий юстиция хакида фукароларимиз онгида етарлича тасаввурнинг мавжуд булишига богликдир. Шундай экан, маъмурий юстиция тушунчаси ва унинг мазмун-мохияти, шунингдек маъмурий юстицияни ташкил этиш шакллари борасида миллий ва хорижий мамлакатларнинг тажрибаси асосида илмий асослантирилган хулосага келиш мухим ахамиятга эга.

Таъкидлаш жоизки, фукаролар давлат хокимияти органлари ва уларнинг мансабдор шахслари билан Конституция ва конунлар билан мустахкамлаб куйилган хукукларини руёбга чикариш максадида муносабатга киришадилар. Одатда, бундай органларнинг аксарияти ижро хокимияти тармогига мансубдир. Ижро хокимияти органлари, шунингдек маъмурий бошкарув ваколати берилган органлар биргаликда маъмурий органларни ташкил этади.

Фукароларнинг Конституция ва конунларда мустахкамлаб куйилган хукук ва эркинликлари дахлсиз булсада, уларнинг турли субъектлар, шу жумладан маъмурий органлар томонидан бузилиш холатлари куп учрайди. Шу боис Конституция бундай холда фукароларнинг одил судловга мурожаат этиш хукукини хам кафолатлайди.

Бундай муносабатларга куплаб хаётий мисолларни келтириш мумкин. Бу каби мисоллар жисмоний ёки юридик шахс узининг хукукларини руёбга чикариш максадида маъмурий орган, шу жумладан давлат бошкаруви органига давлат хизматларидан фойдаланиш учун мурожаат килиши билан бевосита богликдир. Масалан, фукаро тадбиркор сифатида руйхатдан утиш учун ёки ер ажратилишини сураб ёхуд узи юритаётган фаолиятни лицензиялаш ёки муайян фаолият билан шугулланиш учун рухсатнома олиш максадида тегишли маъмурий органга ариза билан мурожаат килади. Аммо унинг аризасидаги илтимоси асоссиз рад этилади. Бундай холатда инсон хукукларининг бузилиши ёки давлат органлари ва мансабор шахсларнинг фаолиятида конунийлик тамойилига риоя килмаслик кузатилади.

Миллий тажрибага эътибор каратадиган булсак, Узбекистон Республикаси Конституциясининг 44-моддасига кура, хар бир шахснинг уз хукук ва эркинликларига суд оркали химоя килиш, давлат органлари, мансабдор шахслар, жамоат бирлашмаларининг гайриконуний хатти-харакатлари устидан судга шикоят килиш хукуки кафолатланади. Ушбу конституциявий норма асосида Узбекистон Республикасининг 1995 йил 30 августдаги"Фукароларнинг хукуклари ва эркинликларини бузадиган хатти-харакатлар ва карорлар устидан судга шикоят килиш тугрисида'ги ^онуни кабул килинди. Таъкидлаш жоизки, Конституциянинг 44-моддаси хамда юкорида келтириб утилган конун мамлакатимизда маъмурий юстициянинг дастлабки хукукий асослари булиб хизмат килди.

Оммавий субъектлар, яъни давлат органлари ва бошка маъмурий органлар хамда хусусий субъектлар — жисмоний ва юридик шахслар уртасидаги оммавий-хукукий низолар икки хил тартибда куриб чикилиб хал этилиши мумкин. Бу юкори турувчи орган ёки суд органлари томонидан амалга оширилади. Мамлакатимизда бундай ташкилий-хукукий механизм маъмурий юстиция деб аталади.

Бунда иккинчи тартиб, яъни низонинг ихтисослашган суд, яъни маъмурий суд томонидан куриб чикиб хал этилиши унинг профессионал судьялар томонидан хал этилиши хамда бузилган хукукларнинг мустакил хокимият тармоги - суд органлари томонидан тикланишига эришилади. Бугун мамлакатимизда маъмурий судлар фаолият олиб бормокда. Мазкур судлар томонидан айни юкорида кайд этиб утилган хусусиятдаги низолар куриб чикилмокда. Бу оркали давлат органлари ва мансабдор шахслар томонидан бузилган фукароларнинг хукуклари ва конуний манфаатларининг химояси таъминланмокда. Шунингдек, бу оркали маъмурий органларнинг катта кисми ижро хокимияти таркибида фаолият олиб бориши хисобга олиниб, уларнинг фаолияти конунийлиги устидан суд назоратини амалга оширишга алохида эътибор каратилмокда.

Демак, маъмурий юстиция айни бу уринда хар бир шахсга хукук ва эркинликларини суд оркали химоя килиш, давлат органлари, мансабдор шахслар, жамоат бирлашмаларининг гайриконуний хатти-харакатлари устидан судга шикоят килишдек конституциявий хукукларини таъминлашга хизмат килади. Маъмурий юстиция - бу жисмоний ва юридик шахсларнинг

маъмурий органлар билан узаро муносабатларида вужудга келадиган оммавий характердаги низоларни хал этишга каратилган ташкилий-хукукий механизмдир.

Хорижий мамлакатлар тажрибаси, хусусан, Америка Кушма Штатлари, Германия ваРоссия Федерациясининг орттирган тажрибасини урганиш мамлакатимизда маъмурий юстицияни янада ривожлантиришга хизмат килади. Таъкидлаш жоизки, хорижий мамлакатларда маъмурий юстицияни ташкил этишнинг уч хил моделини кузатиш мумкин:

Маъмурий юстициянинг умумий судлов шакли.

Маъмурий юстициянинг квази судлов шакли.

Маъмурий юстициянинг махсус судлов шакли.

Хорижий мамлакатлардан Россия Федерациясида маъмурий юстициянинг умумий судлов шакли амал килади. Унга кура оммавий-хукукий низолар ихтисослашмаган, яъни умумий юрисдикция судлари томонидан куриб чикиб хал этилади. Бунда судлов ишларини юритиш алохида конунчилик билан тартибга солинади. Яъни бу борадаги одил судлов Россия Федерациясининг 2015 йил 8 мартдаги Маъмурий суд ишларини юритиш тугрисидаги кодексига асосланган холда олиб борилади.

Россия Федерациясида маъмурий судларни ташкил этиш буйича анча йиллардан бери таклифлар илгари сурилмокда. Бундан ташкари, "2023 йилгача булган даврда умумий юрисдикция судларини ривожлантириш ва уларнинг фаолиятини ташкилий таъминлашни такомиллаштириш буйича Дастур" тасдикланган [1]. Мазкур дастурда келажакда ихтисослашган маъмурий судларни ташкил этиш режалаштирилган. Россия Федерациясида ихтисослашган маъмурий судларни ташкил этиш борасида олимлар уртасида турли карашлар мавжуд. Жумладан, А.Власов "маъмурий-хукукий муносабатлардан келиб чикадиган ишларни куриб чикиш факатгина ихтисослашган судлар томонидан амалга оширилиши лозим" [2] деб хисоблайди. Ушбу фикрни А.Сапожников "маъмурий судларни ташкил этиш конун чикарувчининг конституциявий бурчи булиб, бу конституциядаги коидани мустахкамлаган холда Россияни умумевропа стандартлари даражасига олиб чикади" [3] дея куллаб-кувватлайди.

Юкоридаги фикрларга жавобан А.Чирнинов маъмурий судларни ташкил этиш учун пойдевор яратиб боришнинг зарурлигини айтиб утади. Олимнинг фикрига кура, амалдаги иктисодий ва сиёсий холатни хисобга олган холда умумий юрисдикция судларининг судьялар штатини ошириш хамда судларни эмас, балки, биринчи навбатда, судьяларни маъмурий ишларга ихисослаштириш таклиф этилади. Шунингдек, олим Россия Федерациясида маъмурий судларни ташкил этишнинг зарурати йук эканини Англия ва АКШ сингари давлатларда ихтисослашган маъмурий судлар булмаса-да, мазкур давлатларда инсон хукукларининг химояси ихтисослашган маъмурий хукук мавжуд булган Германиядан кам даражада эмаслиги билан изохлайди [4].

Россиядан фаркли тарзда Америка Кушма Штатларида суд хокимияти тармогига кирмайдиган, ижро хокимияти органлари ва уларнинг мансабдор шахслари карорлари конунийлиги устидан назоратни таъминлайдиган квази судлар ёки трибуналлар ташкил этилган.

Масалан, 1969 йилда ташкил этилган Солиц ишлари буйича Кушма Штатлар суди хам айни шундай турдаги суддир. Ички даромадлар комиссарлиги томонидан солик камомади аникланган такдирда бундан норози тараф томонидан берилган шикоятларни куриб чикиш Солик ишлари буйича Кушма Штатлар суди юрисдикциясига тааллуклидир [5]. Солик ишлари буйича Кушма Штатлар суди 19 нафар судьядан иборат. 1950 йили ташкил этилган Куролли кучлар ишлари буйича апелляциявий суди биринчи инстанция сифатида харбий трибуналлар томонидан куриб чикилган ишлар буйича кабул килинган карорлар юзасидан келиб тушадиган шикоятларни куриб чикади [6]. Хрзирда Куролли кучлар ишлари буйича апелляциявий суди 5 нафар харбий булмаган судьялардан иборат [7]. 1988 йилда асос солинган Ветеранлар даъвоси буйича Кушма Штатлар апелляциявий судиВетеранлар шикоятини куриб чикувчи хайъатнинг карорларини куриб чикиш ваколатига эга. Бу суднинг карорлари устидан шикоят Федерал округ апелляциявий судига берилади [8].

Бундан ташкари, ижро этувчи хокимият тармогидаги давлат бошкаруви органлари таркибида ташкил этилган трибуналларда 1300 нафардан ортик маъмурий низолар буйича судьялар фаолият олиб боради. Уларнинг карорлари устидан апелляциявий судга шикоят билан мурожаат килиш мумкин.

Германияда маъмурий судларнинг шаклланиш тарихи салмокли даврни камраб олади. Мамлакат тарихида маъмурий суд илк маротаба 1863 йилда Бадейда ташкил этилган [9]. Кейинчалик маъмурий судлар Пруссия, Гессен, Вюртемберг хамда Бавария каби немис давлатларида фаолият юрита бошлаган.

Германия тарихида хам Россия сингари маъмурий судларни ташкил этиш борасида бахс-мунозаралар булиб утганини кузатиш мумкин. Бундай мунозаралар давлат бошкаруви устидан суд назоратини умумий юрисдикция судлари томонидан ёки ихтисослашган маъмурий судлар томонидан олиб борилиши кераклиги юзасидан олиб борилган эди. Хусусан, Пруссияда О.Бер ва Р.Гнайст уртасидаги мунозаралар диккатга сазовор. О.Бер давлат бошкаруви устидан суд назорати умумий юрисдикция судлари томонидан олиб борилиши мумкинлиги, бунда ихтисослашган маъмурий судларни ташкил этиш шарт эмаслиги борасида фикр билдирган булса, Р.Гнайст бунда маъмурий судларнинг ташкил этилиши мухим эканлигини таъкидлаб утган.

Немис маъмурий юстициясинингузига хос хусусияти шундаки, фукаролар, юридик шахслар ва маъмурий органлар уртасидаги оммавий-хукукий тусдаги низолар тугридан-тугри маъмурий судлар томонидан куриб чикилмайди. Низо, энг аввало, юкори турувчи маъмурий орган томонидан куриб чикиб хал этилади. Агар фукаро кабул килинган карордан норози булса, маъмурий судга мурожаат килиши мумкин. Бу бир тарафдан, бу маъмурий судларда иш хажмининг ортиб кетмаслигига сабаб булса, иккинчи тарафдан эса маъмурий органларнинг оммавий-хукукий тусдаги низоларни куриб чикишдаги фаоллигининг ортишига сабаб булади.

Германияда маъмурий судлар Иккинчи жахон урушидан кейин янада ривожланди. Бунга кадар маъмурий судлар факат чекланган турдаги оммавий-хукукий низоларни куриб чи^иши мумкин булган булса, кейинчалик мазкур судларга барча оммавий-хукукий тусдаги низоларни куриб чикиб хал этиш ваколати берилди.

Хрзирги кунда Германия маъмурий судларининг тизими Улка маъмурий суди, Улка олий маъмурий суди, Федерал маъмурий суддан иборат. Улка маъмурий суди ишларни биринчи инстанцияда, Улка олий маъмурий суди ишларни апелляция, Федерал маъмурий суд эса кассация инстанциясида куриб чикади. Маъмурий судларни ташкил этишга доир муносабатлар 1960 йилда ^абул килинган "Маъмурий ишлар буйича судлар тугрисида'ги ^онун билан тартибга солинса, ишларнинг маъмурий судлар томонидан куриб чикилишига доир процессуал муносабатлар айни шу йилда ^абул килинган "Маъмурий суд ишларини юритиш тугрисида'ги ^онун билан тартибга солинади.

Шу уринда таъкидлаш лозимки, мамлакатимизда маъмурий судлар ташкил этилишигача булган даврда маъмурий юстицияни ташкил этишнинг умумий судлов шакли амал килган эди. Фикримизча, демократик ислохотларни янада чукурлаштириш шароитида мамлакатимзда маъмурий юстициянинг умумий судлов шаклидан махсус судлов шаклига утилиши, яъни ихтисослаштирилган маъмурий судларнинг ташкил этилгани фукароларнинг конституциявий хукук ва эркинликлари кафолатини амалда кучайтиришга хизмат килади. Айни пайтда маъмурий органлар, уларнинг мансабдор шахслари конуний ва адолатли карорлар кабул килиш борасидаги масъулиятини янада кучайтирган холда ижро хокимияти устидан суд назоратини таъминлашга имкон яратади.

Хулосаурнида таъкидлаш жоизки, маъмурий юстиция жисмоний ва юридик шахсларнинг маъмурий органлар билан узаро муносабатларида вужудга келадиган оммавий-хукукий характердаги низоларни хал этишга каратилган ташкилий-хукукий механизм булиб, миллий ва хорижий мамлакатлар тажрибаси уни уч хил шаклда, яъни умумий судлов шакли, квази судлов шакли хамда махсус судлов шаклида ташкил этиш мумкин эканлигини курсатади. Мамлакатимизда маъмурий судларнинг ташкил этилиши маъмурий юстицияни ташкил этишни умумий судлов шаклидан махсус судлов шаклига утишга замин яратди. Бу эсафукаролар конуний хукук ва манфаатларининг маъмурий органлар ва улар мансабдор шахслари томонидан бузилган холларида низонинг ихтисослашган судлар томонидан куриб чикилиши хамда одил судлов сифатининг ошишига олиб келади.

References:

1. <http://pslrf.ru/2014/2/6.pdf>

2. Vlasov A.V. Kakoy budet administrativnaya yurisdiksiya?// Rossiyskaya yustitsiya. -2002. - №11. - S.17.

3. Sapojnikov A.I. K voprosu o sozdanii administrativnoy yustitsii v Rossiyskoy Federatsii // Advokatskaya praktika.

- 2008. - №1. - S.42-44.

4. Chirninov A.M. Nekotorye problembi sozdaniya administrativnix sudov v RossiyskoyFederatsii// Politika, gosudarstvo i pravo. - 2012. - № 5.

5. <https://www.ustaxcourt.gov/about.htm>

6. <http://www.britannica.com/topic/United-States-Court-of-Appeals-for-the-Armed-Forces>

7. <http://system.uslegal.com/other-federal-courts/us-court-of-appeals-for-the-armed-forces/>

8. <https://www.uscourts.cavc.gov/about.php>

Rapp M. 100 JahreBadischerVerwaltungsgerichtshof // KiilzN.R., Naumann R. (Hrsg.). Staatsbürger und Staatsgewalt. Verwaltungsrecht und Verwaltungsgerichtsbarkeit in Geschichte und Gegenwart. Karlsruhe, 1963. Bd. I. S. 1-24; Walz E. 100 JahreVerwaltungsgerichtsbarkeit in Baden // Aus 100 JahreVerwaltungsgerichtsbarkeit /Baring M. (Hrsg.). Koln; Berlin; Mimchen, 1963. - S.102-123

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.