CC BY
97
Шарипова Фарангис Худоиевна,
докторанти Донишгоуи миллии Тоцикистон
ШИНОХТИ ЧУМЛА ДАР ЗАБОНШИНОСИИ МУОСИРИ ЭРОН
Забоншиносй хамчун илм бахси тозае даp миёни улуми дигаpи башаpй ба шyмоp меpавад ва он таъpихи беш аз 150 сола доpад (9; 11). Аммо бахс даp атpофи кавоиди забон аз замони бостон то асpхои миёна даp Шаpки бостон, Диндустон, Чин ва Юнон OFOЗ шуда, то ба имpÿз идома доpад. Аввалин донишхо даp илми забоншиносй бо пайдоиш ва инкишофи хат, омузиши он, сохтани лyFатхо, тафсиpи мутуни динй, навиштахои осоpи бостон ва омузиши кавонини назм алокаманд аст. Тадpичан доиpаи тахкикот гyстаpиш ёфта, хусусиятхои нав ба нави забон омухта мешуданд, ки сабаби пайдоиши pиштахои нав даp илми забоншиносй гаpдиданд ва pавишy усулхои нави коpи тадкикотй ба вучуд меомаданд.
Даp боpаи афкоpи забоншиносии давpаи пеш аз ислом иттилои фаpовоне даp каламpави эpонй надоpем, аммо мавчудияти хати авестой ва катибахои хахоманишй бозгу аз кавоиди саpфивy нахвии ин забон аст. Коpкаpди алифбо баpои сабти матн далели огохии кадимиён аз конунхои хаpфy имлою дастyp аст (11).
Илми забон даp асpхои миёна хдмчун чузъи илми мантик шинохта мешуд. Афкоpи забоншиносии донишмандони ин давpа Закаpиёи Розй (865-926), Абÿнасpи Фоpобй (873-951), Абуалй ибни Сино (980-1037), Абÿpайхони Беpyнй (973-1049), Носиpи Хyсpав(1004-1088), Мухаммади Fаззолй (1058-1111) заминаи хубе баpои ташаккули илми забоншиносй шудаанд.
Даp мукаддимаи баpхе аз фаpхангхои асpхои миёна фасли алохидае ба баёни дастypи забони фоpсй ихтисос меёфт ва даp онхо ба Fайp аз хусусиятхои лyFавии вожахо шаpхи муфассали вижагихои овой ва калимасозй оваpда шудаанд. Аз чумлаи чунин лyFатy фаpхангхои асpхои миёна, ки даp каламpави интишоpи забони фоpсй даp худуди Осиёи Миёна, Эpон ва Динду Покистон таълиф шудаанд, инхоянд: «Шаpаф-номаи Маняpй»-Ибpохим ^аввоми Фоpyкй (асpи XV), «Фаpханги Ч,ахонгиpй»-и Чдмолиддин Дусайни Инчу (соли таълиф-1623), «Бypхони котеъ» (соли 1652 таълиф) навиштаи Мухаммадхусайн Халафи Табpезй мутахаллис ба Бypхон, “Фаpханги Рашидй»-и Абдyppашид Таттавй.
Дар навиштани кавоиди сарфу нахви забони форсй хизмати муаллифони кутуби адабй, балогй, тарассул ва иншо кам нест ва маъруфтарини онхо инхоянд: «Дастури Дабирй»-и Мухаммад Майханй (асри XII), «ал-Муъчам фй маъойири ашъори-л-Ачам»-и Шамси ^айси Розй (аввали карни XIII), рисолаи «Меъёр-ул-ашъор»-и (соли таълиф 1253) Насируддини Тусй, «Нафоис-ул-фунун фй ароис-ил-уюн»-и Мухаммади Омулй (асриХГУ).
Дар асрхои миёна таваччух ба омузиши кавонини дастурии забони порсии дарй зохир намешуд, аммо хангоми навиштани асархо ин кавонин риоя мешуданд. Дамин тавр, ба тадрич илми забоншиносии форсй-точикй бар мабнои осори мантикй, фархангхо ва кутуби улуми адабй ва балогии асрхои миёна ба вучуд омад.
Аввалин дастури комили форсй китоби «Сарф ва нахви форсй» ба калами Дочй Мухаммад Карими Кирмонй (карни Х1Х), пешвои тарикаи шайхия, тааллук дорад ва у дар дебочаи китобаш ба ин маънй менависад: «...Чун аз собикин китобе дар ин боб надидаам, эхтимол меравад, ки бисёре аз масоили сарфу нахви форсй аз ман фавт шавад ва ба хотирам нарасад ва бадехй аст, ки ин улуми мабсутшуда аз фикри як нафар ва ду нафар ва сад нафар нест ва афкори адида бар онхо таворуд карда, хар касе калимоте маъдуда бар онхо афзуда то хол ба ин баст шуда. Пас онро мураттаб кардам бар ду максад: аввал сарф, дувум нахв» (8,92).
Дочй Мухаммад Карими Кирмонй назарияи мантикиёнро чонибдорй намуда, алфозро аз се кисм (исм, феъл ва харф) иборат медонад ва аз ин ру китоби у аз боби аввал «Асмо, ки бар ду кисм аст- муфрад ва мураккаб», боби дувум «Афъол, ки бар се кисм аст: мозй(гузашта), мустакбал (замони оянда) ва амр» ва боби савум дар харф иборат буда, навъхои исму феъл батафсил шарх дода шудаанд. Дар боби нахви забони форсй Карими Кирмонй мегуяд: “Бидон, ки нахви забони форсй нахви бисёр осонтар аз нахви арабй аст, зеро ки арабон калимоти худро эъроб медиханд ва дар забони форсй эъроб нест, магар дар музоф ва мавсуф, ки касра медиханд, хамчунин музаккар ва муаннасе нест ва дар калимот барои зан ва мард тафовут намегузоранд. Мавзуи илми нахв бар калима ва калом аст ва калом лафзе аст, ки ифодаи нисбат кунад, миёни ду исм ё исм ва феъл» (8,99).
Ба андешаи Карими Кирмонй харф барои робита ва нисбат байни исму феъл аст. Мушаххасоти дастурии сарфу нахв аз огоз барои нависандагон ва сохибназарони забони форсй маълум буданд. Аммо шинохту тавзехи онхо, чунон ки мо огохй дорем, бори аввал дар хамин китоб омадааст.
Дувумин дастури чомеъ дар илми забоншиносии Эрон китоби «Дастури сухан дар забони форсй» таълифи (соли таълиф 1870м.) Мирзо
Дабиби Исфахонй, муаллими забони фоpсй даp Тypкия, мебошад. Даp дастypи мазкyp ибтикоpоти тоза ба назаp меpасанд. Чунончи чахоp кисми нишона баpои исми масдаp, баёни холи фоил, мафъули Fайpисаpех, феъли мусбату манфй ва тасpифи онхо, аксоми изофа, чумлаи хабаpй ва иншой аз хамин ибтикоpотанд. Миpзо Дабиб фаpк байни чумла ва калом намегyзоpад ва каломpо чунин шаpх медихад: «Калом лафзе аст, ки сохта шуда бошад аз ду калима ё бештаp, ба тавpе ки фоида бахшад шyнавандаpо» (8,119). Аз дастypхои мавpиди мутолиа каpоp додаи мо ин аввалин асаpе аст, ки даp боpаи мубтадо ва хабаp (муснад, иснод ва муснадунилайх) назаpи дакик шудааст: «Ч,умла аз ду py^ аст, ки аз он ду чумла мypаккаб мешавад ба аснод, яке аз он ду ба дигаpе», яъне даp натичаи иснод (нисбат) додани муснад1 ба муснадунилайх2 чумла сохта мешавад (8,121). Чунонки гуй «офтоб баpо-мад» баpомаданpо иснод додай ба суи офтоб. Пас офтобpо муснадунилайх ва баpомадpо муснад гуянд. Бино баp кавли муаллифи «Дастypи сухан даp забони фоpсй», «агаp чумла мypаккаб аз ду исм бошад ё аз исму феъл, аммо исм мукаддам баp феъл бошад, мyснадyнилайхpо мубтадо ва мyснадpо хабаp гуянд» (8,162).
Миpзо Дабиби Исфахонй чyмлахоpо аз ду кисм ибоpат донистааст: иншоия ва ахбоpия. Ч,умлаи иншоия он чумлаест, ки «катъи назаp аз гуянда ва каpоин ва илми мухотаб ба pост будан ва ё дypÿF будани он набошад», чунончи биpав,биёваp. Ахбоpия чумлаест, ки эхтимоли pост ё дypÿF даp он бошад. Ч,yмлахоpо аз pÿи ифодаи фикp ба ду гypÿх таксим каpдаанд: тома ва Fайpитома. «Тома чумлаест, ки фоида бахшад шyнавандаpо фоидае, ки сукут баp он сахех бошад,чун «биё ва омадам ва pафт» ва Fайpитома баp хилофи он аст, чунонки гуй <^rap омад касе», шyнавандаpо интизоp хохад буд ва Fайpитомаpо нокиса низ гуянд. Пас, калом ибоpат аст аз чумлаи тома хох хабаpия бошад, хох иншоия» ин андеша, ки чумла фи^и томpо ифода мекунад то имpÿз эътиpоф мешавад (8,163).
Дигаp китоби дастypи забони фоpсй «Анчyманоpои Носиpй» таълифи Ризокулихони Дидоят (соли таълиф-1901) мебошад. Муаллифи «Анчyманоpои нисбат ба дастypиёни пештаpа, даp боpаи
гунахои чумла ва навъхои алока маълумоти мyфассалтаp додаст. У чумлаи фоpсиpо ба чунин навъ таксим намудааст: 1) Исмия ибоpат аст аз ду исм ва pабт. 2) Феълия таpкиб ёбад аз феъли исмй. 3) Заpфия ибоpат
1 Муснад чумла ва ё калимаест, ки мафхуми онpо ба муснадунилайх нисбат дода бо-шанд.
2 Муснадунилайх касе ё чизе, ки феъл ё сифат ё холатеpо ба эчоб ё салб ба он нисбат диханд.
аст аз зарф ва мазруф ва рабт. 4) Шартия иборат аст аз ду чумла ва муштамили харфи шарт бувад. 5) Маълула1, ки иллати суханеро баён кунад. 6) Маътуфа2, ки бар чумлаи собик маътуф бошад. 7) Натичай, ки аз каломи собик пайдо шуда, онро натичагирй мекунад. 8) Долия ва ин чумлаи хабария аст, ки бо хол ояд (8).
Мутолиоти кутуби улуми адабй ва осори дастурии асрхои миёна то ибтидои асри ХХ-ро дар боби шинохти чумла чунин натичагирй намудем:
Чумла гуфторе аст мураккаб аз чанд калима, ки матлаберо баён мекунад.
Чумлаи комил ё том гуфторе аст, ки максадеро комилан ифода намояд ва сукут бар он чоиз бошад.
Чумлаи нокис ё гайритома (пайрав) матлаби нокисро ифода мекунад.
Чумлаи мукаммал (мураккаб) он аст, ки чумлаи нокисро пурра гардонад.
Чумлаи муътариза3 чумлаест, ки дар байни калом омада ба матлаби чумла рабте надорад.
Чумлаи хабарй чумлаест, ки кобили дуруг ё рост бошад.
Чумлаи иншой кобили дуруг ё рост бошад, чун амр, нахй (инкор), истифхом (савол).
Чумла аз се рукни аслй ва аз як ё якчанд рукни фаръй (иловагй) иборат аст: муснадунилайх (фоил), муснад ва робита (3;4;5;7;8). Рукнхои чумларо забоншиносони эронй чунин шарх додаанд:
Муснадунилайх ё фоил, касе ё чизе аст, ки коре ё холатеро ба вай нисбат диханд.
Муснад коре ё холате аст, ки ба муснадунилайх нисбат дода мешавад.
Робита калимаест, ки муснадро бо муснадунилайх марбут месозад.
Рукнхои фаръии чумла инхоанд: сифат (муайнкунанда), кайд (хол), мафъул (пуркунанда).
Аз гунахои алока бештар ба алокаи изофй ва пешояндй диккат дода шудааст.
Долати изофй мураккаб аст аз ду исм, ки ба воситаи касра (бандаки изофй) ба дувумй рабт дихад ва исми дувум исми аввалро тамом кунад. Исми аввалро музоф (муайяншаванда) ва дувумро музофунилайх (муайнкунанда) меноманд, монанди барги дарахт. Байни музофу музофунилайх ва сифату мавсуф фарк гузошта мешавад:1) музофу музофунилайх фориг аз зехн чизи чудогона хастанд, аммо сифат чузъи
1 Он чи иллати вучуди дигаре шудааст.
2 Печонда шуда,чалб карда шуда.
3 Чумлаи муътариза чумлаи тавзехиест, ки дар дохили матни аслй меояд, зеро рабте ба мавзуи аслй надорад.
зоти мавсуф аст ва хорич аз он вучуд надорад, монанди барги сабз. 2)дар сурати бардоштани касраи мавсуф ва гузоштани «аст» чумла падид меояд: Барг сабз аст. Дар ин чумла “барг”-муснадунилайх, “сабз”-муснад, “аст”- робита мебошад. Дар сурате, ки баъд аз таркиби музоф ва музофунилайх калимаи «аст» бигзорем ва касраи музофро бардорем, чумла мантикан нодуруст меояд: Барг дарахт аст.
Изофа аз чанд навъ иборат аст: изофаи мулкй, изофаи ихтисосй, изофаи баёнй, изофаи ташбехй, изофаи истиорй (3;4). Изофаи мулкй он аст, ки музоф мулки музофунилайх бошад ва музофунилайх инсон ва шоистаи моликият аст, чун хонаи у. Изофаи ихтисосй он аст, ки музоф хоси музофунилайх бошад, монанди оби чашма, пари мург. Изофаи баёнй он аст, ки музофунилайх чинс ва навъи музофро баён кунад, чун зарфи мис. Агар музофунилайх дар изофаи баёнй пасванди -ин, -ина,-она гирад он гох сифат ва мавсуф мегардад, чун “мехри модарона”. Дар изофаи ташбехй чизеро ба чизи дигаре монанд созанд, монанди лаби лаъл, кади сарв. Гохо дар вакти афтидани касра ташбехшаванда ба аввал меояд, чун сарвкад. Дар изофаи истиъорй музоф (муайяншаванда) дар чои аслии худ ба кор наравад: чашми умед, дасти рузгор.
Факки изофа1 дар натичаи ба чои касраи музоф омадани харфи -ро падид меояд: Дасти душман шикаст-Душманро даст шикаст.
Баррасии маводи таълифоти асрхои миёна моро ба чунин натича мерасонад, ки шинохти чумла ба маънои вохиди грамматикй дар огоз махсули назари мантикиён будааст. Филологхо, донишмандони адаб ё улуми адабй ба нутки башарй (шифохй ва мактуб) аз ду чихат назар кардаанд. Якум, назари чомеъ ба калом (сухан), ки калом чун як навъи чараёни афкор (поток сознания) шинохта мешавад. Аз хамин чост, ки дар китобхои фалсафй аз чумла дар таълифоти Носири Хусрав, калом чараёни ба шунаванда (хонанда) расонидани максад аст ва махдудияти забонй вохиди грамматикии дакик надорад.
Дастурнависони пешин шарти асосии чумларо дар доштани маънои муфид ва комил медонистанд, яъне тамомшуда бошад ва агар гуянда сукут кунад, шунаванда мунтазири бакияи калом намонад. Сукути гуянда дар нахви гузашта аз шароити мавчудияти чумла шинохта шудааст (10).
Дувум шарти мавчудияти чумла вохиди сарфй исм, феъл ва харф (калимахои ёрирасон) шинохта шуда, хангоме аз чой ва натичаи истифодаи онхо, бахусус исмхо ва феълхо сухан меравад, донишмандони араб ба баёни сохти чумла мерасанд. Чун шинохти чумла вобастаи вохиди сарфй (филологй) аст, ногузир дарки мустакими он сахт ошкор
1 Чудо кардани ду чиз аз хам
нест ва мавчудияташ хам на заpypати сохтоpй, балки лузуми маъноии иловагии талаби саpфй мебошад.
Бо хамин сабабхо, ба назаpи мо, шинохти чумла даp филологияи асpхои миёна ба даpачаи комили илмй наpасидааст. Факат даp OFOзи маpхилаи ташаккули гpамматикаи илмй чумла хамчун вохиди сохтоpии забонй даp забоншиносии умумй шинохта ва эътиpоф гаpдид ва сатхи илмии тахкики он ба чойгохи баландтаpе pасид.
Шинохти чумла даp забоншиносии мyосиpи Эpон бахси домана-доpест, ки даp ин макола имкони гунчоиши пyppа надоpад. Бахси чумла даp забоншиносии мyосиpи Эpон аз гyзоpиши ин масъала даp забоншиносии Точикистон бештаp ба ин фаpк мекунад, ки муносибат ба назаpхои суннатй якбоpа гусаста нашуданд, балки тадpичан назаpи тозаи авpyпой даp он чой гиpифт ва вазъи шинохти дастypии забонpо ба сypати имpÿзааш оваpд. Аз суи дигаp, даp забоншиносии Эpон назаpи сохтоpи (стpyктypалистй)-и шинохти чумла pох ёфта ва ба системаи тахкик ва таълим воpид шудааст, вале чунин муносибат даp забоншиносии точикй мушохида намешавад ва ин pавиши забоншиносии мyосиp истикболи казой надоpад. Назаpи ичмолй ба вазъи шинохти чумла даp забоншиносии мyосиpи Эpон ба ин таpтиб аст.
Мавкеи бахси чyмлаpо даp забоншиносй мухаккики эpонй Начафй чунин шаpх додааст: “Заминаи бахси забоншиносй чизе болотаp аз чумла нест, зеpо пас аз чумла боз хам чумла аст”(7,26).
Мухаммадчаводи Машкyp чyмлаpо чунин таъpиф додааст: “Даp гох чанд калима бо якдигаp таpкиб шавад ва баёни хукм ё максyдеpо даp боpаи касе ё чизе намояд, онpо чумла гуянд”(4,221).
Маpзбонpод чyмлаpо шаpхи ботавзехи мyхтасаpе дода, онpо чунин таъpиф медихад:“Калима ё калимоте аст, ки маънй ва максyдеpо баён кунад”(8,35).
Xyсpави Фаpшедваpд фахмиши чyмлаpо ба таpкиби илми нахв дохил каpда, мегуяд, ки нахв “аз pавобити калимот бо хам гуфтугу мекунад” ва мавзуи бахси он чумла, гypух, чyмлавоpа ё нимчумла ё чумлаи хypд мебошад. Фаpшедваpд чyмлаpо аз як таpаф доpои сохтмон ва оханг ва аз таpафи дигаp доpои маънои комил медонад ва онpо чунин таъpиф мекунад: “Ч,умла сypатест даp забон, ки доpои оханге хос ва диpанге поёнй ва маъноии комил бошад ва даp сохтмони сypати забонии васеътаpе ба коp наpавад”(10,81). Диpанги поёнй1 ё сукути хоси поёни Чyмлаpо яке аз шаpоити мухими ташкили чумла ба хисоб меоpад. Ин мухаккик аксоми чyмлаpо ибоpат аз чумлаи феълй, чумлаи бе феъл, чумлаи хабаpй, чумлаи иншой, чумлаи оддй, фишypда ва гyстypда ва Fайpа дастабандй каpдааст. Ч,умлахои феълй ва бе феъл аз pÿи иштиpоки
1 Ист даp англисй junction, pause.
феъл даp чумлахо шинохта мешаванд. Ч,умлаи оддй чумлаест, ки даp он тамоми аносиpи аслии чумла, яъне муснадунилайх, феъл, мафъул, муснад омада бошад. Ч,умлахои фишypда ё кутох “он аст ки яке аз аносиpи аслии сохти он хазф шуда бошад”, чун ‘^афтам” (10,89). Чумлаи гyстypда он аст, ки илова баp yнсypхои аслй ба он yнсypхои дигаpе аз кабили сифат ва заpф илова гаpданд.
Фаpшедваpд ба коидаи дастypхои аpабй ва Fаpбй, ки чyмлаpо “мачмуаи калимот” номидаанд, pозй набуда, мегуяд: “Даp холе ки гохе чумла танхо аз як калима ба вучуд меояд” (10,86-87), онpо мачмуаи калимот хондан дypyст нест.
Абулхасани Начафй даp китоби “Мабонии забоншиносй”даp боpаи таъpифи чумла чунин мегуяд: “Таъpифи чумла бисёp дyшвоp аст ва то
кунун забоншиносон натавонистаанд таъpифи чомеъ ва монеъе аз он ба даст диханд, ки даp мавpиди хамаи забонхо сидк кунад... Ва мÿътабаp-таpини таъpифхо ин аст: Ч,умла як сохти комиле аст, ки чузъе аз сохти бyзypгтаpе набошад”(7,97).
Мухаккикони эpонй чyмлахоpо аз чихати максуди гуянда ба чумлаи аслй ва мÿътаpиза чудо мекунанд.Ч,умлаи аслй чумлае аст, ки хадафи асосии гуянда бошад. Онхо чyмлахоpо аз чихати сохт ва ифодаи матлаб даp забони фоpсй ба комил, нокис, мукаммал чудо мекунанд (7;8). Чумлаи комил максyдpо pасо баён мекунад ва сукут баp он pаво бошад.Ч,умлаи нокис максyдpо pасо баён накунад ва сукут баp он чоиз набошад.1 Мисол: Агаp у биёяд.
Чумлаи мукаммал маънии чумлаи нокисpо комил созад ва шyнавандаpо аз интизоp беpyн оваpад (7;8).
Чумлахо аз чихати маънй ба чанд даста таксим каpда шудаанд. Масалан, чумлаи хабаpй чумлае аст, ки даp он матлабе ба сypати хабаpи мусбат ё манфй баён гаpдад. Навъи дигаp чумлаи илтизомй аст. Ч,умлаи илтизомй чумлаест, ки маъмулан феъли он доpои вачхи илтизомй буда, бо калимоте ва таpкиботе аз кабили “шояд”, “мумкин аст”, “бошад ки”, “имкон доpад” сохта мешавад. Ин навъи чумла ба фахмиши точикии чумлаи хохишмандй каpобат доpад. Даp чумлаи иншой мypоди гуянда даpхост ё суол ё оpзy бошад, аз ин p^ даp ин чумлахо эхтимол ба сидк ва кизб намеpавад.Чyнончи, ба ин намунахо эътибоp дихед:
Нахй шакли дигаpи чумла аст: Риёкоp набошед.
Ч,умлаи амpй чумлаест, ки даp он мафхуми фаpмон, дастyp, хохиш, тавсия, нахй ва боздоштан вучуд дошта бошад. Баpои намуна ба чунин мисол мypочиат шавад: Факат Xyдоpо бипаpастед!
1 Чумлаи нокиси таpкиби чумлахои мypаккабpо даp забоншиносии Эpон чумлаи пайpав ва саpчyмлаpо чумлаи поя меноманд.
Чумлаи пурсишй ё истифхомй дар натичаи пурсиши матлабе падид меояд. Ба монанди: Чои равон кучост?
Чумлаи тааччубй маънии тааччуб ва шигифтй ё тахсин ё изхори норохатиро ифода мекунад. Чй рузи хубе! Офарин бар ту!
Дигар аз анвои чумла, ки аз мавкеи рукнхои он тасниф шуда, чумлаи содаи кутох ва чумлаи содаи баланд1 мебошад. Чумлаи содаи кутох аз муснадунилайх, муснад ва робита ташкил мешавад. Чумлаи содаи баланд дар натичаи иловаи авомиле чун мутаммим (мафъули бавосита ва бевосита), сифат ва анвои он, музофунилайх (исм, чонишин дар холати изофа), бадал2, кайд (зарф) ва феълхои ёрирасон сохта мешавад.
Шархи муфассали чумлаи забони форсиро Парвиз Нотили Хонларй ба сурати зайл додааст: “Вохиди гуфтори мо чумла аст. Чумла мачмуаи чанд калима аст, ки паёми комилеро бирасонад. Дар хар чумла ду кисмати аслй хаст: ниход ва гузора. Ниход кисмате аз чумла аст, ки дар бораи он хабар дода мешавад. Гузора кисмате аст, ки дар он хабаре бо хукмеро дар бораи ниход баён мекунем”(3,95).
Ачзои чумларо Хонларй чунин тасниф карда мегуяд: “Дар чумлаи сода ва мустакили хабарй аз ду кисмати аслй ташкил мешавад: Яке кисмате аст, ки дар бораи он хукме мешавад ба эчоб ё салб, дигарй хукме ё асноде аст, ки дар бораи он зикр мешавад. ^исмати аввалро ниход ва кисмати дувумро гузора мехонем” (11,265). Ниход (мубтадо) исм ё замир (чонишин) шудан метавонад ва вобастахои он сифат ё мутаммими исм (музофунилайх) ва ё мутаммим бо харфи изофа (пешоянду пасояндхо) мебошад. Мисол, дар чумлаи “Марди рашид” рашид сифати мард аст. “Марди кор” -“кор” мутаммими исм ё музофунилайхи исм (мард) аст. “Марде аз бузургон”- “аз бузургон” мутаммими исм бо харфи изофаи “аз” аст.
Дигар кисми чумла - гузора (хабар), ки ба вазифаи он феъл меояд ва вобастахои он иборатанд аз мафъул, мутаммими феъл, ки бо як харфи изофа меояд ва кайд (зарф) ва сифате, ки ба ниход иснод дода мешавад. Мисол дар чумлаи “Донишчу китоб харид” “китоб” мафъул аст. Дар чумлаи “Устод ба донишкада омад” “ба донишкада” мутаммими феъл аст. Дар чумлаи “Устод зуд омад” “зуд” кайд аст. Дар чумлаи “Дарахт баланд аст” баланд сифате аст, ки ба дарахт мансуб шуда, муснад аст (11,265-266).
Мухаммадчаводи Машкур аркони чумларо бар се поя устувор медонад: 1) муснадунилайх ё мавзуъ, 2) муснад ё гузора, 3) робита ё пайванд (4,239). Ба кавли у муснадунилайх ё фоил касе ё чизе аст, ки коре
!.Дар гуиши муосири Эрон “баланд” ба маънои “дароз”-и точикй истифода мешавад.
2 .Агар калимае (маъмулан исм) барои тавзех ё таъкиди калимаи дигар оварда шавад, онро бадал хонанд.
ё чизеро бо у нисбат диханд. Муснад бошад, сифат ё коре аст, ки ба муснадунилайх нисбат диханд. Дар тавзехи мутаммим мегуяд: “Мутаммим он аст, ки маънии муснад ва муснадунилайх бо он тамом шавад. Робита ё пайванд лафзе аст, ки муснадро бо муснадунилайх рабт дихад ва бипайвандад”(4,241).
Фаршедвар дар ин асно чумлаи содаро дорои ду рукни аслй медонад: “Муснадунилайх1 гурухи исмй ё исмест, ки амре ба он иснод2 дода мешавад(10,92). Муснад3 ё хабар ё феъл ё гурухи феълй ё унсури дигарест, ки ба муснадунилайх иснод дода мешавад, монанди “Душанг рафт”(10,92). Чумлаи зерин аз исми “Душанг”- муснадунилайх (исм) ва “рафт”- феъл, ки муснад мебошад, иборат аст. Ё дар чумлаи “Бародари бузурги ман дируз Фарходро ба Машхад бурд” “бародари бузурги ман” муснадунилайх ва “дируз Фарходро ба Машхад бурд” муснад мебошад.
Чунон ки мебинем таснифи анвои чумла аз чониби забоншиносони Эрон аз таснифоти забоншиносони точик фарк мекунад. Чумлаи феълй, чумлаи исмй, чумлаи том ё комил, чумлаи нокис, чумлаи ахборй, чумлаи иншой, чумлаи амр, чумлаи нахй (инкорй), чумлаи истифхом (саволй), чумлаи таманно, чумлаи тааччуб, чумлаи нидо (хитобй), чумлаи дуо. Дар забоншиносии точик чумлахо аз руи сохтор ба чунин гуруххо тасниф шудаанд: чумлахои яктаркибаи феълй (муайяншахс, номуайяншахс, бе-шахс), чумлахои яктаркибаи номй (унвонй, беаъзо), чумлахои дутаркиба (хуллас, тафсилй), чумлахои пурра ва нопурра. Чумлахо аз руи ифодаи максади гуянда ва нависанда хабарй, саволй, амрй мешаванд (1;2).
Дар китоби “Дастури забони форсй (панч устод)”- и Абдулазим ^ариб, Чалол Думой, Рашид Ёсимй, Маликушшуаро Бахор, Бадеъуз-замон Фурузонфар шархи чумла чунин омадааст: “Дар гох чанд калима бо якдигар мураккаб шаванд ва миёни онхо иснод бошад, онро чумла (гуфтор) гуянд ва дар сурате, ки чумла чунон бошад, ки барои шунаванда муфид бошад ва агар гуянда хомуш шавад, шунаванда дар интизор намонад онро калом ва “сухан” ё чумлаи том номанд”(3,261). Дар китоби мазкур низ аркони чумларо иборат аз се чиз медонанд: Муснадунилайх, муснад, робита. Муснадунилайх ё фоил калимае аст, ки “мавзуи иснод вокеъ шуда ва чизеро ба эчоб ё салб бад-он нисбат дода бошанд. Муснад калимае аст, ки мафхуми онро ба муснадунилайх нисбат дода бошанд”. Робита калимае аст, ки муснадро бо муснадунилайх ба якдигар рабт ва пайванд дихад (3,262). Мувофики ин тарзи фахмиш алокаи байни калимахоро дар чумла хамон робита ичро мекунад. Масалан, дар чумлаи “Дониш ганче аст” “дониш”- муснадунилайх, “ганче”- муснад, “аст”-
1 Subjekt- Мубтадо
2 Predication-мансуб ба хабар
3 Predicate- хабар
робита мебошад. Дар ин таъриф фахмиши чумла ба ду бахш чудо шудааст. Аввал, чумла аз мавкеи чанд калимаи дар мобайн дорои иснод шинохта шуда ва таъриф ёфтааст ва бояд “чумлае гуфтор” хонда шавад. Дар мавриди дуюм чумла бояд шунавандаро каноат кунад ва онро “сухан” ё чумлаи том хонанд. Дар тарзи шинохти чумла, ба назари мо, принсипи дастурй (грамматикй) ва балогй (риторикй) ба хам омехта карда шудааст. Дар тарзи аввал мачмуаи калимот ва дар дуюм конеъ шудани шахси шунаванда ба назар гирифта мешавад.
Ачзои чумла, яъне анвои калимоте, ки хамчун рукни чумла вокеъ мешаванд, “исм, феъл ва сифат мебошанд ё калимахои дигаре, ки дар хукм ва чонишини онхо бошанд”. Муснадунилайх метавонад исм, адад, масдар ва исми масдар (ба монанди калимаи ростгуй) ва замир (чонишин) ва калимаи дигаре аз киноёт бошад (3;4; 10). Муснад мумкин аст феъл, масдар ва сифат бошад. Феъл харгиз муснадунилайх вокеъ намешавад. Дар гох муснадунилайх ва муснад музоф (муайяншаванда) ё мавсуф бошанд, сифат ва музофунилайхро (муйянкунандаро) мутаммим гуянд ва муснад ва муснадунилайх хар ду метавонанд мутаммим гиранд. Агар феъли чумла ишора бар вучуд ва вукуи мутлак кунад, бар кор ва амали махсусе далолат надошта бошад, онро феъли ом ё феъли рабтй номанд, чун будан, шудан, гашт. Ва агар феъл бар кор ва амали махсусе далолат дошта бошад, он гох онро феъли хос гуянд, чун гуфтан, нишастан. Агар феъли чумла феъли хос бошад, сохиби амалро метавон фоил номид ё муснадунилайх.
Мухаммадчаводи Шариат дар китоби “Дастури забони форсй” феъл-хоро аз назари маънй ба холати кавй ва заъиф чудо мекунад ва мегуяд: “Феъли кавй феъле аст, ки маънии аслии худро комилан хифз карда ва эхтиёче ба мутаммиме надошта бошад. Мисли афъоли “хурд” ва “дод” дар ин чумлахо: Парвиз газоро хурд. Алй китобро дод (12,354).
Тибки тавзехи ин муаллиф феъли заъиф феъле аст, ки маънии аслии худро аз даст дода ё тагйир карда бошад ва дар ин сурат эхтиёч ба мутаммим дорад. Масалан дар ин чумлахо:
Парвиз замин хурд. У чаласаро ташкил дод”. Худо одамиро суханварй омухт (12,354).
Дар сурате ки феъли чумла рабтй бошад (касе ё чизе, ки феъл ба у мансуб бошад) факат муснадунилайх шумурда мешавад (8). Ин маънй дар ин мисол мушохида мешавад: Чахонхо офарида хоханд шуд.
Чумлаи сода ё басити забони форсиро дар мукоиса бо чумлаи забони точикй танхо аз муснадунилайх, муснад ва робита иборат медонанд ва зоид бар онхо чизе надорад (3,272). Ин донишмандон теъдоди чумларо ба теъдоди феълхои чумла вобаста медонанд. Онхо таркиб ва назми чумлаи содаро, ки танхо мураккаб аз аркони аслй аст, чунин шарх
додаанд: Муснадунилайх - муснад - робита. Агар аркони дигар дар чумла зиёд шаванд, назми табий чунин аст: Муснадунилайх - мафъули бевосита-мафъули бавосита- кайд- феъл ва робитаи ошкоро пас аз муснад (3,278).
Маълум мешавад, ки принсипи таснифоти ачзои чумла дар забони форсй ва точикй тафовути кам дорад, танхо истилохоти онхо аз якдигар фарк мекунанд: Муснадунилайх (subject) - мубтадо, мафъули бевосита (accusative) - пуркунандаи бевосита, мафъули бавосита (dative) -пуркунандаи бавосита, кайд (adverb) - хол (зарф), феъл - феъл, муснад (predicate)-хабар.
Фахмиш ва таърифи чумлахо дар забоншиносии муосири Эрон асосан ба забоншиносии имрузаи точикй мувофикат дорад. Гуфтан мумкин аст, ки дар забоншиносии муосири Эрон номи истилохот аз истилохоти забоншиносии точикй фарки муайяне дошта бошанд хам, асоси бунёдии фахмиши чумла аз якдигар кам фарк дорад. Ба назар чунин мерасад, ки дар забоншиносии Эрон истилохоти забонии кадимй каму беш бокй монда, дар забоншиносии точикй онхо кам истифода мешаванд. Чунонки дар боло дидем, назари умумй ба маънои чумла таъсире аз забоншинохтии асрхои миёнаи арабй ва форсй низ дорад.
Чизи мухимме, ки дар забоншиносии муосири Эрон хаст ва дар забоншиносии точикй сарфи назар шудааст, таъриф ва шинохти сохтори (структуралистй)-и чумла мебошад. Сабаби асосии ин холати пешомада пайравй ба забоншиносии русй дар замони шуравй мебошад.
Структурализм дар замони шуравй таълимоти гайримиллй дониста мешуд, гарчи решахои пайдоиши он аз забоншиносии русй то замони шуравй бархоста буданд. Мо дар ин чо ба таври мухтасар танхо дар бораи фахмиши сохтории чумла дар забоншиносии Эрон тавваккуф кардем.
Калидвожа^о: цумлаи содда, хелуои цумла^ои содда, аъзои цумлауои содда,забоншиносони эрони
Пайнавишт:
1.Гpамматикаи забони адабии х,озиpаи точик. ч.І-II. - Душанбе: Дониш, 1986. -Душанбе: Дониш, 1989.- 372 с.
2.Камолиддинов Б.Нахви забони точикй.-Душанбе: Собиpиён,2010.-279с.
.^>311-.1378‘JiA'-i:jI j^i-.^^I 5'^).^^ j^ jWj jji^ 3 .^> 383-.1576‘jjAjIj6;i-.^"ji jWj j ^j^ j^ .^ jj^iä 4
jji^i^.^ ^IjjljjjÄ^ .^253^1374‘^jJ üIjl^jjI:^^^Ä_.^^jli ^l^j jjl^i^ .^Ij^II 5
.<^275-. 1378 ijlj^i-.^jj^i .^ 167-. 1390‘jâj^jj:jIj^^
<_^341-.1371 -‘jljfJ -.^“jli jljj jl^yjjjj. jli jljj jj. jj ¿¿j.^8
.^> 625-. 1383 jljjljj:jljfJ -.^.jlj jljj ^ jl^ j .m ^li 9
.^>556-.1382‘jlj^-.^.jli jljj jJ jl j ^iea. .£ Jjj^jilO .^>288-.1388‘^jJ ^ljl^2jl:jlj^J -.^.jli jljj ¿JjU jj. .^ ^jiiU.11 .^>459-. 1371 ‘jj^-“l:jj*J -.^“jli jljj jj. .^ ^*jj^12 .^336-. 1377 ‘M^ »lj^l:jlj^J.^.jli jljj ^-l. .£ eJl jji«-^M3
Шарипова Фарангис Худоиевна,
докторант Таджикского национального университета
Понятие предложения в современном персидском языкознании
Ключевые слова: простое предложение, виды простых предложений, члены простого предложения, персидские языковеды
В данной статье рассматриваются понятийное значение предложения в современном иранском языкознании, обосновывается отношение к традиционной арабо-иранской филологии греко-латинского понимания системы предложения и новые структурные построения простого предложения персидского языкознания. В статье приведены высказывания персидских языковедов о простом предложении.
F. Kh. Sharipova
The Concept of Sentence in Modern Persian Linguistics
Key words: simple sentence, types of simple sentences, sentence-members, Persian linguists
The article dwells on the concept of sentence in modern Iranian linguistics; the author substantiates the attitude towards the traditional Arabian-Iranian philology on the part of Greek-Romanic understanding concerned with the system of sentence; new structural patterns of a simple sentence in Persian are adduced. The opinions of Persian linguists related to a simple sentence are presented in the article.
