CC BY
40
ТАЛХИС.КИТОБИЁТ OБЗOPЫ.PЕЦЕHЗИИ SURVEYS.REVIEWS
УДК74.266 С. ШЕPБOЕВ
ББК 348
МAВOДИ ТАЪЛИМ HAБOЯД БА^С ЭЧOД КУНАД
Б.Камоллидинов. Чанд мушкили гузоштан ë нагузоштани вергул.- Душанбе, 2013.- 77 с.
Маълум аст, ки барои забоншиносони точик солхои 50-80-уми асри XX давраи нашъyнамо махсуб меëбад. Хyсyсан, бештари пахлухо ва масъалахои синтаксис, чи синтаксиси чумлахои содда ва чи синтаксиси чумлахои мyраккаби забони адабии имрузаи точик, дар тадкикоти забоншиносон халли худро ëфтаанд, ки натичаи нихоии онхо тавассyти китобхои дарсии барои мактабхои оливу муассисахои тахсилоти миëнаи умумй ва хам тавассyти дастурхои методй дастраси омузгорон ва шогирдони онхо гардонда шудаанд. Сарфи назар аз ин, холо бахше аз масоили грамматикаи забони точикй, бештар кисмати морфология, вале камтар бошад хам, баъзе нуктахои синтаксиси забони точикй, бахусус, мавридхои гузоштани аломати вергул - хам дар таркиби чумлахои содда ва хам дар таркиби чумлахои мураккаб - аз мухаккикони забон пажухишоти алохидаи чиддиро такозо менамояд. Ва махз ана хамин нукта-мавридхои чоиз ва ночо гузоштани аломати вергул диккати забоншинос - услубшиноси маъруфи имрузаи точик, профессор Б. Камолиддиновро водор сохтааст, ки дастуреро тахти унвони «Чанд мушкили гузоштан ë нагузоштани вергул» руйи чоп оварад.
Албатта, ба дастури мазкур чунин унвонро лоик донистан то андозае чолиб буда, алокамандони сохаро бетаваччух нахохад монд. Вале бояд тазаккур дод, ки, агар каси бевосита алокаманди соха, масалан, забоншинос ва ë, умуман, омузгори забони точикй дастури мазкурро руякй мутолиа намояд, ба назараш чунин менамояд, ки бархе аз донишхои забоншиносии то ба хол аз бар кардааш, Tyë нодуруст будааст ва ë кухна шудааст. Аммо, зимни хар як ак;идаи муаллифи дастур дакикназарона мулохиза намудан, кас ба хулоса меояд, ки на хама пешниходоти муаллиф шоистаи кабуланд. Дар ин бобат, пеш аз хама, метавон нуктахои зеринро таъкид намуд: Нуктаи аввал ба унвони дастур - «Чанд мушкили гузоштан ë нагузоштани вергул» иртибот дорад. Яъне аз номи дастур бармало маълум аст, ки дар он сухан дар бобати мавридхои истифодаи аломати вергул меравад. Аз ин ру, чоиз буд, ки, агар дар унвони он пеш аз калимаи вергул истилохи аломат хам (аломати вергул) оварда мешуд, илмияташ дакиктар мегардид.
Дигар ин, ки дар пешгуфтори дастур, ба назари мо, ду нукта ночо омадааст. Аввалан, муаллиф таъкид мекунад, ки «Мутаассифона, коидахои гузоштани аломатхои китобат дар забони навиштории мо пахлухои здади бахснок дорад»(6,3). Ин нуктаро дар чумлаи пас аз он омада чунин шарх додааст: «Шояд як сабаби ин то кунун мукаммал ва аник тадкик нашудани сохтори грамматикии забонамон бошад». Ва барои исботи фикри худ чунин далел овардааст: «Масалан, дида, хандида, напурсида, мехнат карда барин шакли тасрифнашавандаи феълро иддае аз забоншиносон «феъли хол» мешуморанд, мо дар ин чо (яъне дар дастур.- С. Ш.) сифати феълй гуфтем»(6,3).
Дар иртибот ба ин гуфтахои муаллиф мо на ба омузгорони фанни забони точикй, балки, бевосита ба забоншиносони точик мурочиат мекунем: Мухтарам забоншиносон, худ казоват кунед: Агар дар чумлаи аввал сухан дар бораи бахснок будани коидахои гузоштани аломатхои китобат ва дар чумлаи дуюм сабаби рухдихии чунин холатро ба мукаммалу аник тадкик нашудани сохтори грамматикии забон вобаста дониста шуда бошад, магар барои исботи ин ду нукта феълхои тасрифшавандаи дар боло зикршударо «Яке феъли хол, дигаре сифати феълй меномад» гуфтан чавоб мешавад? Х,аргиз! Ин чо лозим буд, ки муаллиф доир ба ягон мавриди ночо истифода шудани яке аз аломатхои китобат, масалан, вобаста ба аломати вергул мисоле пешниход мекард.
Сеюм ин, ки дар кисмати «Пешгуфтор»-и дастур чунин афзудани муаллифи дастур андаке эзох металабад. Чунончи: «... аз руйи фахмиш ва тачрибаи солхои таълим (додан.-С. Ш.) - и забони
модарй дар мактаби олй дар бобати баъзе масъалахои бахсноки аломатхои китобат мулохизахои худро баён намудем ва умедворем, агар пешниходи мо добили цабули донишчуёну хонандагони мактабхои чумхурй гардад, шояд ба такмили савияи забондонии эшон ва ба ягонагиву устувории коидахои аломатхои китобати забони точикй мусоидат намояд» 6, 3). Эроди мо дар бобати иктибоси мазкур чунин аст: Маълум аст, ки тамоми масъалахои васеъ ва меъёрии забоншиносй ва ^ам коидахои нави имлои забони точикй хамеша аз тарики омузгорон ба донишчуёни мактабхои олй ва хонандагони муасиссахои тахсилоти миёнаи умумии чумхурй баррасй карда мешавад. Вале аз мазмуни иктибоси мазкур бармеояд, ки барои кабули пешниходхояш марбут ба масъалахои бахсноки ба аломатхои китобат иртиботдошта муаллифи дастур на ба омузгорон, ки дар ин бобат таргибгари асосй махз онхо махсуб меёбанд, балки ба «донишчуёну хонандагони мактабхои чумхурй» такя намудааст, ки ин нукта мантикан хатост.
Инак, пеш аз огоз намудан ба тахлили умумии ин дастур лозим донистем, ки мундаричаи мухтасари онро ба назари алокамандони соха муаррифй намоем: Дастур иборат аз як пешгуфтори мухтасар буда, фаслхои «Аломати вергул дар чумлахои мураккаби тобеъ», «Як мавкеи ба кор бурдани пайвандаки «ки», инчунин, дар панч фасли баъдина масъалаи бо пайвандаки ки алокаманд шудани чумлахои пайрави замон, сабаб, шарт, хилоф ва тарз, баъдан, чанд нуктаи гузоштан ё нагузоштани вергул дар мавридхои дар нутк (чумла) истифода гардидани аъзохои истисной, дар як чо омадани ду пайвандак, нихоят, мавкеи аломати саволро дар чумлахои мураккаб фаро гирифтааст. Вале мо дар зер бештар доир ба ду фасли аввал ва панч фасли пас аз он омада, ки дар ин фаслхо масъалаи бо пайвандаки ки ба сарчумла алокаманд гардидани панч хели чумлаи пайрави хол (пайравхои замон, сабаб, шарт, хилоф ва тарз) мавриди пажухиш карор дода шудааст, мехохем андешахои хешро зимни ру овардан ба маъхазхои боэътимод иброз дорем.
Аз чумла, дар фасли аввал - «Аломати вергул дар чумлахои мураккаби тобеъ» - пас аз мукаддимаи кутох муаллиф ин тавр таъкид намудааст: «Чунин тасаввурот галат аст, ки пеш аз пайвандаки ки хамеша вергул гузоштан мумкин бошад» (6,4) ва барои исботи хамин нукта у чунин чумлаи мураккаби пайвасти хилофии феълихолй - «Х,ануз вакили мухтор ба минбар набаромада, садои чапак ва карсак ба осмон расид» - ро чумлаи мураккаби тобеъ пиндошта, асли онро дар колаби зерин: «Х,ануз вакили мухтор ба минбар набарома буд ки, садои чапак ва карсак ба осмон расид» пешниход намуда, дар он ба таври сунъй пас аз пайвандаки ки аломати вергул гузоштааст. Сониян, таъкид намудааст, ки чунин колаби чумлахо, чи дар гузашта ва чи имруз, дар эчодиёти адибон ба мушохида мерасидаанду барои исботи хамин нукта хашт мисолро аз навиштачоти адибони гуногун далел овардааст, ки мо сетои онхоро аз назари тахлил мегузаронем: 1. %ануз аз гули бустон бацияе монда буд ки, китоби «Гулистон» тамом шуд (Саъдй). 2. Мо уануз чойнуширо тамом накарда будем ки, маддоуи дируза омад (С. А.). 3. Аз байн ним соат нагузашта буд ки, мошини давлатй омад (С. Т.). 4. Як руз аз майдон мегузаштам ки, мардумро цамъшуда дидам («Чор дарвеш»). 5. Ман гарци тамошои цанцоли бозори гуза будам ки, касе аз паси сарам оуистекак дошт (С.А.).6. Каутй сар шуда буд ки, ба Тошканд кучида омадем (С. У.). 7. Назди печкаи голландии шуъбаамонрост меистодам ки, занги телефон баланд шуд (О. М.). 8. Райуона аз паулуи уамон харобазор мегузашт ки, ногоу буйи хуши гуле ба димогаш расид (С. А.) (6,5).
Чунон ки мушохида мекунем, муаллиф дар хамон колаби чумлаи ба таври худ сохтааш ва дар ин хашт чумлаи аз эчодиёти адибон интихобнамудааш на пеш аз пайвандаки ки, балки пас аз он гузоштани аломати вергулро чоиз донистааст. Дар бобати ба чунин мазмун сурат гирифтани пешниходи муаллиф хулосаи аввалини мо ин аст, ки у дар амсоли чунин чумлахои мураккаби тобеъ мавриди пас аз пайвандаки ки гузоштани аломати вергулро, асосан, ба баохиррасии оханги талаффуз, ки, вокеан хам, дар чумлахои соддаи аввал пас аз пайвандаки ки сурат мегирад, ба асос гирифтааст, харчанд ки худи муаллиф чунин нуктаро, яъне «дар хар чои ист» гузоштани аломати вергулро «таъкиди галат» (6, 51) мехисобад. Вале ин нукта, яъне такя намудан ба оханги талаффуз, ба назари мо, на хамаи пахлухо ва ё мавридхои гузориши аломатхои китобатро дар матн фаро гирифта метавонад.
Чунон ки маълум аст, алифбои имрузаи мо дар асоси алифбои кириллй (русй) бунёд шудаасту тавассути кабули хамин алифбо аксари аломатхои китобати дар забони русй мавриди истифода буда имруз дар навиштачоти мо руйи кор мебошанд. Вале, сарфи назар аз ин, дар мукаррар намудани принсипхои пунктуатсионй дар байни забоншиносон ва методистони забони русй низ дар аввалхо ягонагии акидахо ба назар намерасидааст. Дар ин бобат - дар муайян намудани принсипхои пунктуатсионй - се равия: интонатсионП, грамматики (синтаксисй) ва мантией ё маъноию синтаксисй ба вучуд омада буд (1;7, 274; 8,288).
Пайравони равияи якум дар чунин акида буданд, ки гуё дар матн истифода намудани аломатхои китобатро ба хонандагон танхо дар заминаи интонатсия, яъне оханги талаффуз, омузонидан имконпазир аст. Пайравони гурухи дуюм принсипи интонатсиониро пурра инкор намуда, мегуфтанд, ки дар бобати мавридхои истифодаи аломатхои китобат ба синтаксис ё худ ба сохти синтаксисии нутк (чумла) такя намудан бехтар аст (7,274). Вале пайравони гурухи сеюм бо сарварии С. И. Абакумов аввалин шуда исбот намудаанд, ки дар кор фармудани аломатхои китобат такя намудан ба принсипи мантицй (маъной) - ю синтаксиси нисбат ба он ду принсипи аввал авлотар буда, дар навбати худ он принсипи интонатсиониро хам фаро мегирад. Инак, холо дар асоси принсипи мазкур хангоми истифодаи дурусти ин ё он аломати китобат дар чумла ё матн хам мазмуну маънои нутк (чумла) ва хам сохти синтаксисии чумла ба асос гирифта мешаваду вале дар мавридхои чудогона принсипи интонатсионй хам (7,274; 8,289).
Дарвокеъ, истифодаи бамавриди хама гуна аломатхои китобат дар чумла (матн) танхо ва, пеш аз хама, бояд дар иртибот ба маъно ва сохти синтаксисии он имконпазир мегардад. Аз ин ру, агар дар иртибот ба хамин нуктаи охир, яъне дар бобати бамавкеъ гузоштани аломатхои китобат, бахусус, аломати вергул дар чумла аз лихози принсипи номбурда амал намоем, дар чумлахои мураккаби тобеи пешниходнамудаи муаллиф, ки намунаашонро мо аз сах. 5 - 6 -уми дастури у дар фавк айнан овардем, масъалаи пас аз пайвандаки ки гузоштани аломати вергул ва чумлахои пеш аз он омадаро чумлахои пайрав ба калам додан бахсталаб менамояд. Чунончи, Б. Камолиддинов чумлаи зерин - «^ануз вакили мухтор ба минбар набаромада, садои чапак ва царсак ба осмон печид»- ро аз устод С. Айнй мисол оврда, ба таври худ «колаби аслй» - и онро дар шакли «^ануз вакили мухтор ба минбар набаромада буд ки, садои чапак ва царсак ба осмон печид» пешниход намуда, афзудааст, ки «дар ин маврид хам» чумлаи якум (Х,ануз вакили мухтор ба минбар набаромада буд) «чумлаи пайрави замон буда», дар колаби аввал (аслиаш) танхо ба воситаи оханг (интонатсия), вале дар колаби дуюм «бо ёрии охангу пайвандаки ки ба сарчумла -« садои чапак ва карсак ба осмон печид» - тобеъ шудааст» (6,4 - 5).
Ин чо дар мачмуъ аз мазмуни гуфтахои муаллиф хулосахои зерин бармеояд: 1. Ч,умлаи аз устод С. Айнй ба хайси мисол овардашударо, ки, дар асл, чумлаи мураккаби пайвасти хилофии феълихолй мебошад, муаллиф чумлаи мураккаби тобеъ пиндошта, чумлаи якуми онро, ки хабараш дар колаби феъли хол (набаромада) ифода ёфтааст, чун дар колаби чумлаи сохтаи худ чумлаи пайрави замон номидааст. 2. Дар чумлаи сохтаи худ пас аз пайвандаки ки аломати вергул гузошта, таъкид месозад, ки он воситаи алокаи чумлаи якум, яъне чумлаи пайрав, ба сарчумла -ба чумлаи баъд аз он омада мебошад.
Инак, хулосаи мо: 1. Агар зарурати дар колаби дигар тартиб додани чумлаи мазкури устод С. Айнй пайдо шуда бошад, асли онро, пеш аз хама, на дар колаби чумлаи мураккаби тобеъ бо пайрави замон, балки онро чумлаи мураккаби пайвасти хилофии феълихолй пиндошта, дар шакли зерин мураттаб намудан бехтар мебуд: ^ануз вакили мухтор ба минбар набаромад буду (, аммо) садои чапак ва царсак ба осмон печид.
2. Ба назари мо, дар таркиби чумлаи мураттабсохтаи Б. Камолиддинов чумлаи аввал - «^ануз вакили мухтор ба минбар набаромада буд» сарчумла аст, на чумлаи дуюм. Дар ин холат гузоштани саволи кай? аз сарчумла ба чумлаи пайрав мантикан мувофикат мекунад. Чунончи: ^ануз вакили мухтор ба минбар набаромада буд. - Кай? Ч,авоб: - Вацте ки садои чапак ва царсак ба осмон печид». Аз ин лихоз, дар чумлаи сохтаи Б. Камолиддинов пас аз пайвандаки ки гузоштани вергул нодуруст аст. Ба чуз ин, агар зарурати дар колаби чумлаи мураккаби тобеъ мураттаб сохтани чумлаи мазкури устод С. Айнй пеш омада бошад, онро дар шакли зерин барраси намудан авлотар мебуд: Вацте ки садои чапак ва царсак ба осмон печид, х,ануз вакили мухтор ба минбар набаромада буд.
Бояд гуфт, ки тавассути пайвандаки ки пеш аз сарчумла вокеъ гардидани чумлаи пайрави замон дар грамматикаи академй эътироф шуда бошад хам, аммо на ба тавре ки дар пешниходи Б. Камолиддинов омадааст: Чунончи: «Агар пайвандаки ки дар мобайни (на дар охири. - С. Ш.) чумлаи пайрави замон омада бошад,... пеш аз сарчумла чой мегирад»(3,139). Вале тавре аз мушохидаи он хашт мисоли дар фавк овардашуда бармеояд, ягонтои онхо ба чунин назарияи дар китоби академй баррасишуда чавобгу намебошанд.
Вале бояд гуфт, ки Б. Камолиддиновро нуктаи зерини профессор Д. Точиев, ки дар монографияи худ сахван хато руйи чоп омадааст, шояд ба иштибох оварда бошад. Чунончи: «Пайвандаки ки дар аввали чумлаи пайрави замоне, ки пас аз он сарчумла ва ё ягон аъзои он меояд, вокеъ мегардад»(10,140). Аммо хамин нукта дар кисмати чумлахои мураккаби тобеи грамматикаи академй, ки он низ ба калами Д. Точиев мансуб аст, ба таври зерин пешниход гардидааст: «Пайвандаки ки дар аввали чумлаи пайрави замоне, ки пас аз (на пас аз он. - С. Ш.) сарчумла ва ё ягон аъзои он меояд, кор фармуда мешавад»(10,136). Яъне дар ин ду назарияи
пешниходшуда фарки асосй дар истифодаи ду таркиб - пеш аз он ва пас аз ба назар мерасад, ки дувумй (пас аз) мантикан кобили кабул аст, ки ба ин нукта ин ду мисоли барои исботи фикр (10,140) овардаи Д. Точиев гувохй медиханд, ки айнан хамин мисолхо дар дастури Б. Камолиддинов (6,9) низ пешниход гардидаанд. Чунончи: Яке аз рузхои мохи марти соли 1930 буд, ки хавои софи бегубор тагйир ёфт. Як аввали пагохй, ки хануз офтоб набаромада буд, гурухе аз мардум... намоён шуданд.
Вале дар тахлили сохти ин ду чумла фикри ин ду олим якгуна нест: Б. Камолиддинов ба назарияи дар монографияи Д. Точиев буда, ки дар он чонишини он зиёдатист, такя намуда, чумлахои соддаи аввали онхоро чумлаи пайраву чумлахои соддаи баъд аз онхо омадаро ба хайси сарчумла муаррифй намудааст. Аммо хак ба чониби проф. Д. Точиев аст, ки дар таркиби чумлахои мазкур - чи дар грамматикаи академй ва чи дар монографияаш - баръакс чумлахои соддаи аввалро сарчумла ва хар ду чумлаи соддаи баъдинаро пайрави замон номидааст.
Инак, дар иртибот ба хамин нуктаи охир чумлахои соддаи якумро дар он хашт чумлаи мураккаби тобеъ, ки Б. Камолиддинов дар сах. 5 -уми дастураш ба хайси чумлахои пайрави замон маънидод намудааст, акидаи мо ин аст, ки дар чумлахои мазкур на чумлахои соддаи аввал, балки чумлахои соддаи дувумро ба хайси чумлахои пайрави замон муаррифй намудан кобили кабул аст, зеро он хама аз чихати тарзи сохта шуданашон дар мачмуъ ба мисоли якуми аз монографияи Д. Точиев иктибосшуда шабохати кавй доранд. Х,амчунин, бояд таъкид сохт, ки, гарчи дар он хашт чумла чумлахои пайрави замон, мутобики назарияи маъмул, бар эзохи калима ё таркибхои хамнисбати сарчумла наомада бошанд хам7, аз хамаи сарчумлахо ба онхо бо саволи кай? мурочиат кардан пурра имконпазир асту хатман чумлахои пайравашон ба чои пайвандаки ки дар аввали худ пайвандаки вацте ки - ро кабул намуда, пурра чавобгуи саволи мазкур гардида, бар эзохи замони вокеъшавии тамоми фикри дар сарчумла зикршуда меоянд. Ва акнун дар иртибот бо хамин нуктаи охир аз байни он хашт чумлаи аз сах. 5 -уми аз дастури Б. Камолиддинов иктибосшуда, ки дар боло овардем, интихобан се тоашро мавриди тахлил карор медихем: 1. Х,ануз аз гули бустон бакияе монда буд (сарчумла). - Кай? Ч,авоб: - Вакте ки китоби «Бустон» тамом шуд (чумлаи пайрави замон). 2. Мо хануз чойнуширо тамом накарда будем (сарчумла). - Кай? Ч,авоб: Вакте ки маддохи дируза омад (чумлаи пайрави замон). 3. ^ахтй сар шуда буд (сарчумла). - Кай? Ч,авоб: Вакте ки ба Тошкант кучида омадем (чумлаи пайрави замон).
Мучиби диккат он аст, ки агар дар хамаи чунин навъи чумлахои мураккаби тобеъ пеш аз чумлахои пайрав ба чои пайвандаки ки пайвандаки вацте ки (ва ё хамин ки) гузошта, чумлахои пайравро пеш аз сарчумла чой дихем, дар ин холат дар мачмуъ онхо (чумлахои мураккаби тобеъ бо пайрави замон) равонтар ё худ ба меъёри забони адабии муосир мувофик хоханд гашт. Чунончи, мушохида кунед: Вакте ки китоби «Бустон» тамом шуд, хануз аз гули бустон бакияе монда буд. 2. Вакте ки маддохи дируза омад, мо хануз чойнуширо тамом накарда будем. 3. Вакте ки ба Тошкант кучида омадем, кахтй сар шуда буд.
Х,амин тавр, аз мачмуи фикру мулохизахои дар боло баррасигардида хулосаи умумй ин аст, ки дар чумлахои мураккаби тобеи аз дастури Б. Камолиддинов иктибосшуда на чумлахои соддаи якум, балки чумлахои дувум чумлаи пайрави замонанду чумлахои аввал - сарчумла. Аз ин ру, дар он чумлахо аломати вергулро на пас аз пайвандаки ки, балки пеш аз он гузоштан лозим аст.
Бояд гуфт, ки дар дастур, хамчунин, таъкид гардидааст, ки пайвандаки ки «дар дохил ва охири навъхои дигари чумлахои пайрави хол» - пайравхои сабаб, хилоф, шарт -«низ мушохида мешавад» (6, 6 - 7). Дарвокеъ, мавриди дар мобайни баъзе чумлахои пайрави пеш аз сарчумла буда омадани пайвандаки ки (чунончи, дар чумлахои зерин ва амсоли инхо: Бахор ки шуд, сабзахо медаманд. Бегох ки шуд, хаво торик мешавад.) ходисаи бебахсу исботшуда махсуб меёбад. Аз чумла, дар мисолхои зерин хам, ки муаллифи дастур дар сах. 7 ва 11 далел овардааст: 1. Гул ки бозори шавад, булбул занад худро ба дор. 2.Бо цаур ки хести, бо зарар менишини. 3. Цоуилон ки зиёд шуданд, оцилон гариб мешаванд ва г. Ва чунон ки муаллиф таъкид мекунад, дар чунин холат дар чумлахои мазкур пайвандаки ки - ро вобаста ба хели чумлаи пайрав бо пайвандакхои дигар иваз намудан имконпазир мегардаду дар ин сурат дар аввали чунин навъи чумлахои пайрав овардани он пайвандакхо зарурат дорад. Инчунин, бояд донист, ки чунин чумлахои пайрав, ки дар онхо пайвандаки ки дар мобайнашон меояд, бештар хусусияти духурагй зохир намуда, дар як вакт ба ду навъи чумлаи пайрав - пайравхои шарт ва замон, сабаб ва замон ва г. хамохангй пайдо мекунанд. Масалан: Агар (вакте ки) гул бозорй шавад, булбул занад худро ба дор; Азбаски (вакте ки) чохилон зиёд шуданд, окилон гариб мешаванд ва г.
Аммо дар ин бобат на хамаи мисолхои ба хайси далел овардаи муаллифи дастур, ки гуё дар онхо пайвандаки ки дар мобайни чумлахои пайрави шарт омада бошад, боварибахшанд. Масалан, дар сах. 7 -уми дастур чумлахои зерин ба хамин нукта иртибот доранд: 1. Х,ар гул ки шукуфад, лаби хандидаи мост.2. %ар чашма ки цушад, дили болидаи мост.
Ба акидаи мо, ин хар ду чумла ба чумлахои мураккаби тобеи дорои чумлахои пайрави муайянкунанда бештар шабохат доранд. Яъне гарази мо ин аст, ки дар чумлахои мазкур кисматхои «Х,ар гул лаби хандидаи мост» ва «Х,ар чашма дили болидаи мост» сарчумлаанду хабархо (шукуфад ва чушад) чумлаи пайрави муайянкунанда буда, мубтадохои сарчумларо (Х,ар гул, хар чашма), ки бо иборахои исмй ифода ёфтаанд, шарх додаанд, ки ин нукта, яъне бар эзохи исм ё чонишинхои шахсии дар сарчумла буда омадан яке аз хусусиятхои барчастаи чумлаи пайрави муайянкунанда мебошад. Ба чуз ин, яке аз хусусиятхои дигар ва хам барчастаи чумлаи пайрави муайянкунанда он аст, ки хабари онро ба осонй ба ибораи сифати феълй баргардонда, асли чумларо ба чумлаи соддаи тафсилй табдил додан мумкин аст. Чунончи: 1. Хар гули шукуфта (- аги) лаби хандидаи мост. 2. Хар чашмаи цушида ( - аги) дили болидаи мост.
Муаллиф дар сах.6-уми дастур, хамчунин, кушиш намудааст, ки омадани пайвандаки ки - ро дар охири чумлаи пайрави сабаби пеш аз сарчумла буда исбот намояд. Мутаасифона, дар хамаи он мисолхо (дар мачмуъ 5 чумла), ки чумлахои содаи якумашон ба хайси чумлаи пайрави сабабу чумлахои дуюмашон хамчун сарчумла маънидод шудаанд, баръакс, чумлахои якум сарчумла буда, чумлахои дуюм чумлаи пайрави натича мебошанд. Инак, чандтои онхоро аз назари тахлил мегузаронем: 1. Ман сахтцон будаам, ки дар муддати бист сол дар миёни ин дуду буйи зауролуд намурдаам (С. Л.) 2. Дар вацти поин омаданам Шоукосим аз миёнам дошт ки, поям ба замин бархурдалат наёфт (Восифи). 3. Магар дилаш танг шуд, ки ба газалхонй даромад. (Ц. И.)
Чунон ки дар маъхазхо омадааст(2,296-297; 288-89; 3,132-133; 9), дар ин гуна чумлахо чумлаи пайрав мазмунан натича ё хулосаи фикри дар сарчумла баёншударо дар худ тачассум намуда, дар чунин холат байни сарчумла ва чумлаи пайрав, баръало, муносибатхои сабабй (дар сарчумла) ва натичагирй (дар чумлаи пайрав) эхсос карда мешаваду хамеша дар таркиби ин гуна чумлахои мураккаб пас аз сарчумла омадани чумлаи пайрави натича таъкид гардидааст. Ба чуз ин, «баъзан барои кувват додани роли пайвандак ва таъкиди маънои натича дар чунин чумлаи пайрав пас аз пайвандаки ки таркибхои дар натича, барои ин (он) меояд...(3,132).
Аз ин лихоз, мо ба хамин маъхазхои боэътимод ва назариявии аз грамматикаи академии забони точикй иктибосшуда такя намуда, бори дигар хонандаро хушдор медихем, ки дар хамаи он 5 чумлаи дар сахифаи 6-уми дастур омада, ки сетоашро чун намуна дар боло мавриди баён карор додем, хамаи чумлахои содаи аввал сарчумла буда, чумлахои баъдина пайрави_натичаанд. Инчунин, таъкиди дигари мо он аст, ки чумлаи мураккаби дуюмро дар Д.Точиев низ дар катори чумлахои мураккаби тобеи чумлахои пайраваш натича ба хайси намуна овардааст (3,132). Нихоят ин ки, вокеан хам, пас аз пайвандаки ки дар хар он се чумлаи дар боло иктибосшуда барои «таъкиди маънои натича» овардани, хусусан, таркиби дар натича(Масалан, дар чумлаи аввал: «Ман сахтчон будаам, ки дар натича дар муддати бист сол дар миёни ин дуду буйи захролуд намурдаам) имконпазир аст, ки ин хама чумлахо пайрави натича будани чумлахои дуюмро собит менамоянд ва, аз ин вачх, дар онхо гузоштани аломати вергул пас аз пайвандаки ки нодуруст аст.
Муаллиф дар фасли «Як мавкеи ба кор бурдани пайвандаки ки», таъкид намудааст, ки «Чумлаи пайрав бо пайвандаки ки ба сарчумла тобеъ шуда бошад, чумлаи мураккаби тобеъ муносибатхои замон, сабаб, шарт ва хилофро мучаз ва табий ифода мекунад»(6,14).
Ба назари мо, ба хамин фикри охири муаллиф низ андаке рушанй андохтан зарурат дорад, яъне ин тавр: муносибатхои замон, сабаб, шарт ва хилофро на чумлахои мураккаби тобеъ, балки чумлахои пайрави дорои чунин мазмунхо буда, дар мувофика бо сарчумлаашон ифода мекунанд.
Баъдан муаллиф дар дастур дар иртибот ба хамон гуфтаи худ, ки дар боло мо иктибос овардем, дар чахор фасл (6, 14 - 29) пайихам маълумотро доир ба хамин масъала, яъне дар бораи бо пайвандаки ки алокаманд шудани он чахор навъи чумлаи пайрави хол пешниход намудааст. Вале, азбаски мо дар фавк акидаи худро дар бобати дар охири чумлаи пайрави замон омадани пайвандаки ки иброз намудаем, дубора ба ин масъала ру оварданро зарур намешуморем Зеро дар ин фасл,аслан, чумлахое мавриди тахлил карор дода шудаанд, ки хамон колабу мазмуни чумлахои дар мукаддима баррасишударо хотиррасон месозанд. Вале месазад, ки нисбати чумлахои мураккаби тобеи зерин, ки чумлахои соддаи аввалро дар таркиби онхо муаллиф чумлаи пайрави замон мешуморад, низ чанд нуктаро иброз дорем: 1.Бегоуи аз хоб чашм кушодам, ки он мард таом пухта, тайёр карда мондааст. 2. Омадам, ки ту дар хонаат нести.. 3. Пагоуи аз хоб бедор шудам, ки офтоб аллакай ба хаймаи мо расидааст. 4. Бегоу аз кор омадам ки, ауволаш бад (6,15).
Маълум аст, ки ин хар чахор чумла аз нутки персонажхо, ё худ аз нутки гутфтугуй иктибос шудааст ва хамин нукта хам маълум аст, ки тарафхо (одамон) хангоми гуфтугу то андозае шуурона ё худ беихтиёр ба ихтисоркунии фикр майл мекунанд. Аз ин лихоз, дар чумлахои мазкур хамин нукта, яъне бо нияти зудбаёнй баъзе калимахо, хусусан, феълхо (хабархо) - и дидан,
фахмидан сокит шуда бошанд хам, ин холат, яъне ихтисоршавии феълхои мазкур ба фахмидани асли максад монеъ шуда наметавонад. Вале, холо ки максади мо чумлаи пайрав будан ё набудани чумлахои аввалро дар таркиби он чахор чумла дакик намудан аст, зарур мешуморем, ки андешаи охирро, акаллан, дар мисоли чумлаи якум санчем: Яъне ин тавр: Бегохй аз хоб чашм кушодам, ки он мард таоме пухта, тайёр карда мондааст. -Бегох аз хоб чашм кушода дидам, ки он мард таоме пухта, тайёр карда мондааст.
Инак, дар мавриди дуюм, ки асли чумла баркарор гардид, бараъло, сарчумла будани кисмати аввал ва чумлаи пайрави пуркунанда будани чумлаи соддаи баъдина ходисаи бебахс аст. Чунончи: Бегохй аз хоб чашм кушода дидам (сарчумла).-Чиро дидам? Ч,авоб: онро, ки мард таоме пухта, тайёр мондааст (чумлаи пайрави пуркунанда). Ин амалро дар хама он се мисоли дигар низ метавон истифода намуд. Пас, дар хамаи он чахор чумла пас аз пайвандаки ки гузоштани вергул чоиз нест
Бояд зикр намуд, ки намунаи тасдики фикри охири мо дар мисолхои зерини дар сах. 16- и дастур овардаи муаллиф баръало хувайдост, харчанд ки дар мисолхои мазкур низ чумлахои соддаи аввалро ба хайси чумлаи пайрави замон ба калам дода бошад хам, бовар дорам, ки дар ин бобат на факат забоншиносон хатто аз омузгорон касе бо муаллиф хамфикр нахохад шуд: Бедор шуда бинам, ки ду нафар дар торикй ба тугмачахои дари хаймаи ман даст андохта кушоданд. 2. Дар ду дастам ду нафарро дошта бинам, онхо кормандони ошхонаи мо хастанд.
Хулоса, зимни гузориши боло фикри мо ин аст, ки дар ин ду чумла чумлахои дуюм, бешубха, чумлаи пайрави пуркунандаанд, на чумлахои аввал, ки онхоро муаллиф чумлаи пайрави замон номидааст.
Муаллиф дар таркиби чумлахои мураккаби тобеи зерин, низ чумлахои соддаи аввалро пайрави замон пиндошта, пас аз пайвандаки ки аломати вергул гузоштааст: Офтоби чахонтоб хануз рост наомада буд ки, олам дар пеши хамин чашмони ман тира гардид (X,. К.).2 Аз ин ходиса чандин руз нагузашта буд ки, аз шодии чамоли он нозанин ва аз кайфияти шаробу таом аз аввала хам фарбехтар шудам («Чор дарвеш»).3. Аз байн ним соат нагузашта буд ки, мошини ваъдагй омад (6,17-18).
Дар хусуси сохти ин чумлахо, пеш аз хама, акидаи мо ин аст, ки мазмунан онхо на ба чумлахои мураккаби тобеъ, балки бештар ба чумлахои мураккаби пайвасти хилофй шабохат доранд. Аз ин лихоз, дар ин хар се чумла пайвандаки ки-ро ба осонй ба яке аз пайвандакхои хилофй иваз намудан мумкин аст, ки дар натича мавзунии фикр низ дар хар се чумлаи мазкур бештар эхё мегардад. Ин гуфтаро барои тасдики фикр дар яке аз ин чумлахо амалй намудан кифоя аст. Чунончи: Офтоби чахонтоб хануз рост наомада буд, ки олам пеши хамин чашмони ман тира гардид. - Офтоби чахонтоб хануз рост наомада буд, аммо олам пеши хамин чашмони ман тира гардид.
Исботи вокеияти нуктаи охир боз ин аст, ки дар он хар се чумлаи аз дастур иктибосшуда хабари чумлахои якумро ба шакли феъли хол баргардонем, дар пеши назарамон дархол чумлахои мураккаби пайвасти хилофии феълихолй эхё мешаванд. Масалан, ин нуктаро дар мисоли чумлаи сеюм метавон санчид: Аз байн ним соат нагузашта буд, ки мошини ваъдагй омад. - Аз байн ним соат нагузашта, мошини ваъдагй омад.
Бояд таъкид намуд, ки дар аксари 15 чумлаи мураккаби тобеъ, ки дар онхо чумлахои соддаи якум (6, 19) ба хайси чумлахои пайрави замони пеш аз сарчумла омада баррасй гардидаанд, пайвандаки ки-ро ба осонй ба яке аз пайвандакхои хилофй иваз намудан, хамчунин, хабари чумлахои аввалро ба шакли феъли хол табдил додан имконпазир аст. Чунончи, барои намуна яке аз онхоро мавриди назар карор медихем: Хануз себ ночида буд, ки шохи дарахт шикаст (асли чумла).- Хануз себ начида буду (,аммо) шохи дарахт шикаст;Хануз себ чида нашуда, шохи дарахт шикаст.
Инак, чамъбасти хулосаи нуктахои фавк ин аст, ки дар он хама чумлахои мавриди пажухиш гардида на пас аз, балки пеш аз пайвандаки ки гузоштани аломати вергул вокеъбинона хохад буд.
Муаллиф дар фасли дуюми дастур (6, 21) панч чумлаи мураккаби тобеъро пешниход намудааст, ки гуё дар онхо пайвандаки ки дар охири чумлахои пайрави холи сабаби пеш аз сарчумла буда омада бошад. Вале, аз диди мо, дар он хар панч чумла чумлахои соддаи аввал сарчумлаанд. Масалан дар мисоли якум «Гиёсиддин муште ба дахони у зад, ки ду дандони у шикаст»,чумлаи соддаи дуюм «ду дандони у шикаст» чумлаи пайрави натича асту натичаи амали дар сарчумла зикршударо дар худ инъикос намудааст. Аммо дар чор чумлаи дигар чумлахои пайрав ба пайрави сабаб мансуб буда, хар кадом дар мазмуни худ сабаби амалу холати дар сарчумла рухдодаро бараъло, намоиш додаанд.Чунончи, яке аз он чумлахоро,
масалан, чумлаи зерин -«Аммо хеч гох дуруг нагуй, ки хам шарманда мешави, хам бадном»-ро мавриди тахлил карор медихем, ки ин тавр аст:
Аммо хеч гох дуруг нагуй (сарчумла). -Барои чй? Чаро?
Ч,авоб:- Чун ки хам шарманда мешавй, хам бадном.
Чунон ки мебинем, дар мисоли мазкур, аз сарчумла ба чумлаи пайрав танхо бо саволи барои чй? ё чаро? мурочиат кардан мумкин асту ба чумлаи пайрави сабаб будани он шубхае хам ба миён нахохад омад. Дигар ин ки дар хамин чумлаи маураккаб ва он сетои дигар пайвандаки ки пурра ба пайвандакхои чунки, зеро, зеро ки ивазшаванда аст, ки ин ду далел яке дигареро дар бобати чумлаи пайрави сабаб будани чумлахои соддаи дуюмро дар таркиби он хар чахор чумлаи дар сах. 21-уми дастур овардашуда таквият медиханд. Сипас, дар чумлахои мазкур низ гузоштани аломати вергул пеш аз пайвандаки ки зарурат дорад, на пас аз он.
Муаллиф дар таъкид мекунад, ки истифодаи сабаб будани чумлахои дуюмро дар таркиби аксари чумлахои дар сахифахои хиссачаи магар дар аввалу мобайни чумлахои пайрави сабаб, хамчунин, вохидхои туфайлии эхтимол, зо\иран хамчун муодили хиссачаи магар, дар таркиби чумлахои пайрави сабабе, ки пеш аз сарчумла вокеъ гардидаанд, гуё ба назар мерасидаанд(6,22). Аммо, ба назари мо, агар дар ин бобат мисолхои барои тасдики фикр овардаи муаллифро аз диди ташхис муоина намоем, ба осонй дарк менамоем, ки хиссачаи магар ва вохидхои номбурда на дар таркиби чумлахои пайрави сабаб, балки дар таркиби сарчумла омадаанду чумлаи пайрави 22-23-юм овардаи муаллиф дакику равшан намоиш медиханд.
Инак, барои намуна дутой он мисолхоро тахлил мекунем: Ин кораш магар ба хирс хуш наомад ки, аз боло садои бадхашмонаву тахдидомез баровард. Дар ин асно, эхтимол, дар чй вазъият будани Ч,алолро марди ношинос мефахмид ки, хомушии уро халалдор накард.
Тахлили сохти ин ду чумлаи мураккаби тобеъ бояд чунин сурат бигирад: Чумлаи «Ин кораш магар ба хирс хуш наомад» сарчумла аст -Чаро? Аз чй сабаб? Ч,авоб: - Чунки аз боло садои бадхашм ва тахдидомез баровард (чумлаи пайрави сабаб) . Дар чумлаи дуюм - « Дар ин асно, эхтимол, дар чй вазъият будани Чдлолро марди ношинос мефахмид» сарчумла аст. -Чаро? Барои чй? Ч,авоб: - Чунки хомушии уро халалдор накард (чумлаи пайрави сабаб).
Хулоса, зимни чунин навъхои тахлил хар як алокаманди соха ба хулоса меояд, ки дар ин чумла ва баъзе аз чумлахои бокимонда чумлахои якум сарчумлаанду чумлахои баъдина ба чумлахои пайрави сабаб мансубанд.
Ба фикри муаллиф, ки гуё дар чумлахои мураккаби тобеи зерин (6, 23) чумлахои аввал чумлахои пайрав сабаб бошанд, розй шудан нашояд: 1.Шояд корманди милисаро низ дарди духтарак ба риккат овард ки, ин дафъа насихатомез илова кард. 2.Бачахо магар сари калобаашонро гум карданд ки, хичолатманд ба пеши пояшон чашм духтанд. 3. Охир, чизхои халоли худамон чашмата сер накард ки, ба сиёхкорй даст задй. Ба назари мо, дар ин се чумла байни чумлахои соддаи аввал ва баъдина муносибати сабабй ва натичавй бараъло эхсос мешавад. Аз ин ру, дар таркиби чумлахои мазкур чумлахои соддаи дувум ба хайси чумлахои пайрави натича эътироф шуда, дар онхо аломати вергулро на пас аз, балки пеш аз пайвандаки ки гузоштан зарурат дорад.
Муаллиф дар дастур дар байти зерини Саъдй:
Ба панц байза ки султон ситам раво дорад, Зананд лашкариёнаш уазор мург ба сих.
чумлаи (мисраи) аввалро ба чумлаи пайрави шарт мансуб дониста (6,24), дар ин байти Румй:
Хар он дуст к-аз баури суду зиён Бувад дуст, душман бувад бегумон
низ кисмати «Х,ар он дуст к-аз бахри суду зиён бувад дуст»-ро ба хайси чумлаи пайрави шарт маънидод намудааст.
Инак, назари мо дар хусуси ин ду байт, ки, вокеан хам, барои тахлил марбут ба чумлахои мурракаби тобеъ интихоб шудаанд, чунин аст: Дуруст аст, ки мисраи аввали байти Саъдй аз чихати нахвй чумлаи пайрав буда, мисраи дуюм сарчумлаи он махсуб меёбад. Вале, ба назари мо, чумлаи пайрави мазкур на чумлаи пайрави шарт, балки бештар ба чумлаи пайрави хилоф каробат дорад. Зеро, чунон ки дар грамматикаи академй омадааст,... чумлаи пайрави шарт аксар шартеро мегузорад, ки он сабаби ичрои амали сарчумла мегардад (Агар тез ояд, мо уро дида метавонем) , вале чумлаи пайрави хилоф шартеро меорад, ки ба амали сарчумла мамониат мекунад (3, 143). Ва ё тавре мухаккики чумлахои мураккаби тобеъ, Точиев Д. зикр намудааст,. чумлаи пайрави хилоф шартеро меорад, ки бар хилофи амали сарчумла аст, яъне чумлаи пайрави хилоф амалеро ифода мекунад, ки «акси чумлаи пайрави шарт аст».(10,163) Дарвокеъ,
мазмуни умумии ин байти Саъдй ба назарияхои мазкур, ки аз ду маъхази боэътимоди забоншиносии точик баргузида шудаанд, комилан мувофикат мекунад. Яъне чумлаи пайрав (мисраи аввал) мазмунан шартеро таъкид намудааст, ки хилофи он ва ё акси он дар мазмуни умумии сарчумла ифода ёфтааст. Ин нуктаро метавон тарики ба наср баргардонидани байти мазкур дакиктар эхсос намуд: Харчанд ки султон ба овардани панч тухм (аз хонаи мардум.-С.Ш.) фармон додааст, хилофи гуфтаи у лашкариёнаш хазор мургро ба горат бурдаанд.
Чунон ки мебинем, дар чунин холат пайвандаки ки -ро на бо пайвандакхои агар, чун, балки ба пайвандакхои хилофии харчанд, харчандки ва ё агарчи иваз намудан чоизтар аст.
Вале дар байти Румй, чунон ки муаллифи дастур мепиндорад, мисраи «Хар он дуст к-аз бахри суду зиён бувад дуст» чумлаи пайрави шарт намебошад, балки дар ин байт чумлаи пайрав кисмати «К-аз бахри суду зиён бувад дуст» буда, сарчумлааш «Хар он дуст душман бувад, бегумон» махсуб меёбад. Аниктараш, дар байти мазкур кисмати «к-аз бахри суду зиён бувад дуст» дар мобайни сарчумла ба сифати чумлаи пайрави муайянкунанда омада, ибораи исмии ба вазифаи мубтадои дар сарчумла (хар он дуст) омадаро эзох додааст. Инак, тахлили байти мазкур ба таври зайл бояд сурат бигирад: Хар он дуст душман бувад, бегумон. - Кадом дуст? Ч,авоб: Оне, ки аз бахри суду зиён бувад дуст (чумлаи пайрави муайянкунанда) Аз ин ру, дар байти мазкури Румй пеш аз пайвандаки ки гузаштани аломати вергул зарурат дорад.
Хамчунин, бамаврид аст, таъкид намоем, ки дар дастур муаллиф айнан як ходисаи забонро дар баъзе мавридхо ба назарияхои ба хам мукобил низ пешниход намудааст: 1. Чумлаи «Ду-се руз пеш аз ин дивидиро нодуруст монданд, ки он уам сухт»-ро ба хайси чумлаи мураккаби тобеи чумлаи пайравии замон (6,19) вале дар сахифаи 22-юми он чумлаи мураккаби тобеъ чумлаи пайраваш сабаб маънидод шудааст. Гайр аз ин, байти зерини Ч,омй:
«%ар замон моро ба куяш шавци дидор оварад, Булбулонро орзуи гул ба гулзор оварад»
дар сархати якуми сахифаи 55-уми дастур чумлаи мураккаби пайваст, вале дар сархати дуюми хамон сахифа ба хайси чумлаи мураккаби тобеъ маънидод гардидааст.
2.Муаллиф дар сах. 52-уми дастур, дар фасли «Чанд мавриди бе зарурат гузоштани вергул» дар чумлахои хеш пас аз таркибхои ба замми ин, илова бар ин вергул гузошта, дар сах. 58-ум хулоса мекунад, ки пас аз чунин таркибхо, аз кабили, бо вучуди ин, сарфи назар аз ин хама гузоштани вергул чоиз нест, харчанд ки мазмунан бо таркибхои номбаршуда хусусияти синонимй доранд.
Вале мо таркибхои мазкурро дар заминаи такя намудан ба маъхазхои забоншиносиву матбуотй ба хайси вохидхои туфайлии чумла ба калам дода, дар аввал ва мобайни чумла ба аломати вергул чудо карда шуданашонро таъкид намудаем 11, 26-31).
Дар охир мехохем ду нуктаи дигарро хам таъкид намоем: 1. Барои тахлил дар дарсхои забони модарй, асосан, мисолхои барчаставу мувофики меъёрхои забони адабй баррасишуда ва, албатта, дорои ахамияти тарбиявй буда интихоб карда мешаванд, то ки бо андак шархи омузгор шогирдон, чи дар мактабхои миёна ва чи дар мактабхои олй, ба асли мафхумхои ифодакунандаи ходисахои забон сарфахм рафта тавонанд, балки на аз амсоли аксари он мисолхое, (Масалан, аз кабили чунин чумлахоро: а) Дар сах. 6: Ин муйсафедро куши уам, як пули пучак намедиуад; Цавон... дар уалцаи оила буданро нахоуад, бо занцир баста монй ки, мегурезад; б) Дар сау. 33: Корун уалок шуд ки, чиуил хона ганц дошт; Нушервон намурд ки, номи наку гузошт ва г.), ки дар дастур мавриди шаруу тавзеу царор дода шудаанд.
2.Ч,оиз аст, ;айд намоем, ки айнан чанде аз мисолхои дар дастур овардашуда дар сахифахои 170,174,184,199,202,204 ва 212-и китоби дарсии барои мактабхои олй бо унвони «Нахви забони точикй» (5) руйи чоп омада, ки муаллифи он хам Б. Камолиддинов мебошад, низ айнан, чун дар хамин дастур, мавриди пажухиш карор гирифта будаанд. Ин нукта, бешубха, касро дар хайрат мегузорад: наход ки мукарризон, акаллан, яке аз он нуксонхоро, ки мо дар дастур муайян намудем, ба муаллиф арз накарда бошанд? Ба назари мо, бехтар ва зарур буд, ки ба ин дастур ва хамон китоби дарсй аз факултетхои филологии дигар донишкадаву донишгоххо ва ё аз ходимони илмии Институти забон ва адабиёти ба номи Рудакй низ та;риз намудан лозим буд. Дар ин ва;т хатохо шояд камтар шуда, ин бахсхо руи кор намеомаданд.
ПАЙНАВИШТ:
1. Абакумов, С. И. Методика пунктуации.Изд. 3- е./С.И.Абакумов.- М.: Учпедгиз 1954.-119с.
2. Гвоздев, А. Н. Современный русский литературный язык, ч.2 Синтаксис. - 4-е изд.
/А.Н.Гвоздев. - М.: Просвещение, 1973. — 350 с.
3. Грамматикаи забони адабии точик. Чумлахои мураккаб. - Душанбе: Дониш, 1989. - 222 с. Ч-3-
4. Дудников, А. В. Методика изучения грамматики в восмилетней школе/А.В.Дудников. -М.:Просвещение - 1977. - 304 с.
5. Камолиддинов, Б. Нах,ви забони точикй/Б.Камоллиддинов.-Душанбе: Собириён, 2010.- 231 с.
6. Камолиддинов, Б. Чанд мушкили гузоштан ё нагузоштани вергул/Б.Камолиддинов. -Душанбе: Маориф, 2013. - 77 с.
7. Поздняков, Н. С. Методика преподавания русского языка/Н.С.Поздняков. - М.: Госучпедиз минпрос, 1955. - 304 с.
8. Текучев, А. В. Методика русского языка в средней школе : учебник /А. В. Текучев. - Изд.3-е, перераб. - М. : Просвещение, 1980. - 414 с
9. Современный русский литературный язык/П.А. Лекант, Н.Г.Гольцова, В.П.Жуков и др. - М.: Высщая школа,1988.- 416 с.
10. Точиев, Д. Чумлахои мураккаби тобеъ дар забони адабии хозираи точик/Д.Точиев.-Душанбе: Дониш, 1981. - 218 с.
11. Шербоев, С. Китоби дарсй навиштан хунар аст /С.Шербоев // Маърифати омузгор.- 2016.-№6.- С.26-31.
REFERENCES:
1. Abakumov, S.I. Methods of Punctuation. The third edition./S.I.Abakumov.-M.: Uchpedgiz (Educational-pedagogical state publishing-house), 1954. - 119 p.
2. Gvozdev, A.N. Modern Russian Literary Language,-P.2. Syntax. - The fourth edition/A.N.Gvozdev.
- M.: Enlightenment, 1973. - 350 p.
3. Grammar of the Tajik Literary Language. Compound Complex Sentences. - Dushanbe: Knowledge, 1989. - 222 p. -V.3.
4. Dudnikov, A.V. Methods of Studying of Grammar at Eight Year School/A.V. Dudnikov. - M.: Enlightement, 1977. - 304 p.
5. Kamoliddinov, B. Grammar of the Tajik Language/B.Kamoliddinov. - Dushanbe: Sobyriyon, 2010.
- 231 p.
6. Kamoliddinov, B. Some Challenges Beset with Putting or Not Putting Comma in Text/B.Kamoliddinov. - Dushanbe: Enlightenment, 2013. - 77 p.
7. Pozdnyakov, N.S. Methods of Russian Language Teaching/N.S.Pozdnyakov. - M.: State Scientific Pedagogical publishing-house under the Ministry of Enlightenment, 1955. - 304 p.
8. Tekuchev, A.V. Methods of Russian Language Teaching at Comprehensive School: manual/A.V. Tekuchev. - The third edition, revised. - M.: Enlightenment, 1980. - 414 p.
9. Modern Russian Literary Language/P.A.Lekant, N.G.Goltsov, V.P.Zhukov et alia. - M.: Higher School, 1988. - 416 p.
10.Tojiev, D. Compound Subordinative Sentences in Modern Tajik Literary Language/D.Tojiev. -Dushanbe: Knowledge, 1981. - 218 p.
11.Sherboev, S. Writing Considers Mastership: manual/S.Sherboev//Ma"rifati Omuzgor (Teacher's Education). 2016. - №6. - Р. 26 - 31.
Маводи таълим набояд бщс эцод кунад Вожа^ои калиди: цумлщои мураккаби тобеъ, сарцумла, цумлауои пайрав: замон, сабаб,натица, хилоф, шарт, пайвандащои ки, чунки, зеро, азбаски, калима ва иборауои туфайли, аломатхои вергул, тире, баён
Мацолаи мазкур, дар асл, тацриз ба дастури профессор Б. Камолиддинов «Чанд мушкили гузоштан ё нагузоштани вергул» мебошад. Дар он муцарриз бештар гуфтауои муаллифро бобати пас аз пайвандаки ки гузоштани аломати вергул рад намудааст. Хамчунин, муаллифи дастур дар таркиби чунин цумлауои мураккаби тобеъ цумлацои содаи аввалро цумлаи пайрав ва цумлауои дуюмро ба уайси сарцумла маънидод намудааст, ки дар ин бобат низ муццарриз исбот намудааст, ки дар он мисолцо, баръакс, цумлауои соддаи аввал сарцумлаанду, цумлахои дуюм цумлауои пайраванд.
Учебные материалы и споры вокруг них
Ключевые слова: сложноподчиненные предложения, главные предложения, придаточные предложения: время, причина, следствие, условие: союзы ки (что), чунки (потому что), знаки препинания: запятая, тире и двоеточие
Статья написана в качестве отзыва на пособие профессора Б. Камолиддинова ««Некоторые трудности в постановке запятой в тексте». В статье рецензент больше всего отрицает мнение автора пособия о том, будто в таджикском языке в некоторых сложноподчинённых предложениях запятую следует ставить после союза ки (что).
Автор статьи также не согласен с взглядом Б.Камолиддинова относительно вопроса о месте главного и придаточного предложения в составе некоторых сложных предложений в таджикском языке.Рецензент в подтверждение своих соображений анализирует предложения, приведенные Б.Камолиддиновым в пособии.
Educational Material Must not Rise Depute
Key words: complex sentences, principal clause, subordinate clause: tense, cause, consequence: condition conjunctions ки (which, who), чунин (because), punctuations marks: comma and semi-clon, dash, exclamation mark and etc
The given article provides reviewing to the manual written by Professor B. Kamoliddinov under the title of "Certain Troubles Targeted at Pointing comma in the Text".
In his article the reviewer mostly denies the author's statement in regard to concrete facts from reliable sources by virtue of adducing examples out of complex sentences in question where he demands to use comma after the conjunction "ки"- "which".
It is underscored that the author of the article does not agree with B.Kamoliddinov's viewpoint referring to the issue concerning the place of both principal and subordinate clauses in the structure of some complex sentences in the Tajik language. In order to prove his considerations the reviewer analyzes sentences those ones adduced by B. Kamoliddinov in his manual respectively.
Маълумот дар бораи муаллиф:
Шербоев Саидбой, доктори илмуои педагоги, профессои кафедраи методикаи таълими Донишгоуи давлатии забощои Тоцикистон ба номи С.Улугзода(Цумцурии Тоцикистон, ш. Душанбе), E-mail: uchzaphgu@mail.ru
Сведения об авторе:
Шербоев Саидбой, доктор педагогичеких наук, профессор кафедры методики преподавания Таджикского государственного института языков имени С. Улугзоды (Республика Таджикистан, г.Душанбе), E-mail: uchzaphgu@mail.ru
Information about the authors:
Sherboeyv Saidboy, Dr. of Pedagogy, Professor of the department of the methods of teaching under the Tajik State Institute of Languages named after S. Ulughzoda (Tajikistan Republic, Dushanbe), E-mail: uchzaphgu@mail.ru
