CC BY
130
Pulodova Sh.Compound Words in the Dictionary “Lighter of Wisdom”
УДК 4Т2 Ш. ПУЛОДОВА
ББК 812Т
КАЛИМА^ОИ МУРАККАБ ДАР ФАР^АНГИ «ЧАРОГИ ^ИДОЯТ»
Фархднгнигорй яке аз сохахои мухими осори гании хаттии форсу точик дар куруни вусто ба шумор рафта, таърихи хазорсола дорад. Таълифи микдори зиёди фархангномахо далолат бар он дорад, ки дар асрхои миёна ин гуна осор хамеша мавриди ниёзи хонандагони сершумор карор мегирифтанд. Бино ба таъкиди олими шинохтаи Эрон, устод Саид Нафисй дар тули хазор сол дар сарзаминхое, ки забони форсии точикй дар онхо ривочу равнак дошт, бештар аз 200 фарханги тафсирй интишор ёфтааст (1, с.71). робили зикр аст, ки устод Нафисй ба фехристи худ танхо фархангхои форсй ба форсиро ворид сохтааст.
Фархангхо барои лексикологияи таърихии забони форсии точикй ва лахчашиносии таърихй, таърихи адабиёти классикй ва матншиносй, хамчунин мардумшиносй, чугрофиёи таърихй ва таърихи фарханги моддй маводи пуркиматро хифз кардаанд.
Ч,олиби диккат аст, ки аз карни XIII сар карда, то садаи XIX Х,индустон ба маркази асосии инкишофи лексикографияи форсии точикй табдил меёбад. Сабаби асосии ин ходиса ба забони расмии адабй ва маъмурии Х,индустон табдил ёфтани забони форсии точикй мебошад. Дар ин бобат устод Саид Нафисй менависад: «...дар карни нухум хар руз бар иддаи силсилахои подшохони мусулмон ва форсизабон дар Х,инд афзуда мешавад ва мардуми Хинд, ки аз Эрон дур буданд, беш аз пеш ба ёд гирифтани забони форсй, ки забони хамаи ин дарборхо ва хукуматхо буд, ниёзманд шуданд» (1, с.70).
Яке аз мухаккикони маъруфи лексигографияи форсии точикй В.А.Капранов кайд кардааст, ки: «Ворисони форсизабони Бобури турку мугулзабон - Мугу-лони Бузург бо хамаи роххо ба хифз ва нигох доштани забони форсй ба хайси забони давлатй ва беш аз пеш вусъат додани худуди нуфузу истифодаи он, афзоиши такаллумкунандагон бо ин забон то андозае, ки он дар Х,индустон на танхо забони асосй ва афзалиятноки табакаи хукмрону мухочирон аз Осиёи Миёнаю Эрон ва кисми муайяни ахолии хинду мусулмон, балки тамоми Хиндустон гардад, кушиш ба харч медоданд. Онхо мехостанд Хиндустонро хам мусулмон ва хам форсизабон бинанд» (3, с. 18-19). Ва яке аз ин роххо хавас-мандгардонии адибон ба таълифи фархангхо, яъне инкишофи лексикография буд. Соли 1589 дар Кашмир ба Хусайни Инчу дар бораи тахияи фарханги тафсирй супориш додани Акбаршохи Кабир шохиди барчастаи ин иддаост.
«Чароги хидоят» яке аз фархангхои тафсирии фразеологии форсй-точикист, ки Сирочуддин Алихони Орзу онро соли 1734 таълиф кардааст. В.А.Капранов муаллифи «Чароги хидоят»-ро «лексикограф ва забоншиноси интикодгаро»
- 217 -
Пулодова Ш. Калимахри мураккаб дар фархрнги «Чароги хидоят»
номида таъкид мекунад, ки фархангхои «Сироч-ул-лугот» ва «Чароги хидоят», асосан, вожахои форсиро шомиланд (3, с.127).
Фарханги мазкур дафтари дуввуми фарханги «Сироч-ул-лугот» мебошад ва бештар аз 2075 калимаю ибораро дар бар мегирад. Бино ба гуфти мухаккики ин фарханг дар Точикистон Д. Бахриддинов дар «Чароги хидоят» 37 сарчашмаи илмию лексикографй ва осори манзуму мансур истифода шуда, аз 186 асари шоиру нависандагони форсизабони Х,индустон, Эрон, Мовароуннахр, Хуросон, Озарбойчон ва Туркия мисолхо оварда шудаанд, ки аз 1913 байт ва 14 порчаи насрй иборатанд. Аз онхо 51 байт ба худи Орзу тааллук доранд (9, с.61). Зиёда аз нисфи калимаю иборахое, ки дар фарханг эзох ёфтаанд, бо андак дигаргунии шаклу маъно дар забони имрузаи точикй истеъмол мешаванд.
Фарханги «Чароги хидоят» дар солхои гуногун дар матбаахои Навил Кишур ва Низомии Конпури Х,индустон дар замимаи «Гиёс-ул-лугот» ва «Мунтахаб-ул-лугот» панч маротиба чопи сангй шудааст. Соли 1959 лугат бо саъю эхтимоми Мухаммад Дабири Сиёкй дар Техрон ба табъ расид.
Фарханги «Чароги хидоят»-ро соли 1992 лугатшиноси маъруфи точик Амон Нуров бо хуруфи сириллик аз чоп баровардааст. Рочеъ ба ин фарханг мухаккик Дарвеш Бахриддинов тахти унвони «Чароги хидоят»-и Сирочуддини Орзу ва мукоисаи он бо лексикаи забони адабии хозираи точик» соли 1981 рисолаи номзадй химоя намуда, дар бораи ин фарханг якчанд макола низ таълиф кардааст.
Дар фарханги «Чароги хидоят»-и Сирочуддин Алихони Орзу чунин тарзхо ва шаклхои калимасозе дида мешаванд, ки то имруз зинда ва сермахсул мондаанд ё чунин воситахое ба назар мерасанд, ки кудрати калимасозй надошта, вале то кунун дар забонамон нигох дошта шудаанд. Маводи асари номбурда гувохи он аст, ки усулхои калимасозй дар раванди инкишофи забон дучори каму беш тагйирот гардида, вале асосан устувор ва дар чараёни инкишофи забон хусусиятхои худро нигох доштаанд. Аз тарафи дигар, дар «Чароги хидоят» баъзе калимахои мураккаби тобее дида мешаванд, ки ба он маъно дар забони форсии точикй мавриди истифода карор надоранд.
Мухаккикони забони адабии хозираи точикй кайд кардаанд, ки калимасозии исмхои мураккаб яке аз масъалахои душвор ва то кунун аз чихати илмй пурра халнашуда мебошад (5, с. 57).
Тахлилу тахкики исмхои мураккаб нишон медихад, ки бештарини исмхои мураккаби тобеъ аз иборахои гуногун сохта мешаванд. Дар калимасозии исм-хои мураккаб хусусиятхои вижаи хар як забон бештар зохир мегардад. Масалан, калимасозии «факки изофат» хоси забони точикй буда, дар забонхое, ки бандаки изофй истифода намешавад, мавчуд будани ин колиб аз имкон дур аст.
Х,арчанд дар хусуси аз таркибхои синтаксисй, аз иборахо сохтани калимахои мураккаб олимони забоншинос хеле барвакт маълумот додаанд, ин назария дар забоншиносии точик таърихи кадимтаре дорад. Аксари олимоне, ки дар бораи «факки изофат» сухан меронанд, ба маълумоти муаллифи фарханги «Гиёс-ул-лугот»-и Мухаммад Гиёсуддин ибни Чдмолуддини Ромпурй (соли таълиф 1827) истинод мекунанд.
Фархангшиноси маъруф А.Нуров дар пешгуфтори нашри кириллии «Гиёс-ул-лугот» бархак таъкид кардааст, ки дар фарханги мазкур «... як катор
- 218 -
Pulodova Sh.Compound Words in the Dictionary “Lighter of Wisdom”
маколахо ... аз чихати хачм чандин сахифаро фаро гирифта, хамчун рисолахои алохидаи тадкикотии ба фарханг дохилгардида ба назар мерасанд. Маколахои лугавии аруз, истиора, цамъ, уафт ицлим, фасли баъзе вазифахои грамматикии суффикс ва хиссахои ёридихандаи нутк ва гайра аз хамин кабиланд» (2, с. 5).
Маколаи «Изофат» низ аз чумлаи хамин маколахост. Муаллиф дар бораи дах намуд ё кисми изофат маълумоти муфассал дода, сипас ба мавзуи мавриди таваччухи мо мегузарад: ... Ва бояд донист дар калимае, ки охири он уои мухтафи бошад, вакти изофат ва тавсиф онхоро бо хамзаи мулаййина бадал кунанд, чун хушаи ангур ва бодаи соф ва гохе бино бар тахфифи калом музофунилайхро бар музоф мукаддам намоянд, дар ин сурат касраи музоф хазф созанд ва ин услубро изофати билцалб номанд ва баъзе изофати маулубй гуянд, чунонки аврангзеб, яъне зеби авранг ва наццорписар, яъне писари наччор ва некмард, яъне марди нек ва цауонподшоуи, яъне подшохии чахон ва гарду-нофтоб, яъне офтоби гардун ва гулоб, яъне оби гул. Ва аз чанд алфози муайяна бар зарурати шеърй ё касрати истеъмол ё галабаи исмият музоф бар музофунилайх хамчунон мукаддам бошад ва касраи аломати изофатро аз охири музоф сокит кунанд ва ин амрро «факки изофат» хонанд ва он алфоз ин аст, мисли сар ва сохиб ва кобил ва душман ва ошик ва нисор ва молик. Ва алфозе, ки дар авохири он баъди маддае нун бошад ва алалумум ин коидаи факки изофат, ин кисми нун чоиз набошад, магар он ки чанд лафз бар самъ мавкуф бошанд, ин бар киёс. Ва алфозе, ки дар авохири он хои мухтафй бошад, чунонки сархайл ва саргурух ва сарангушт ва сохибгараз ва сохибдил ва кобилнисор ва душманхаё ва ошиксухан... Х,амчунин лафзи ним хама чо бидуни касраи изофат ояд, чун нимруз ва нимшаб. Х,амчунин лафзи пас гохе мактуъулизофат ояд чунонки пасфардо ва пасонгоу ва паскуча; ва хамчунин лафзи валиауд ва валинеъмат касраи изофат сокит кунанд (2, с.70-71).
Чи тавре ки мебинем, Гиёсуддини Ромпурй дар моддаи лугавии «изофат» ба ходисаи фонетикии «факки изофат» аз руи зарурати мавзуъ назари ичмолй андохтааст ва рочеъ ба ин ходиса хеле мухтасаран изхори назар намудааст. Бо вучуди ин дар шархи сохиби «Гиёс» чанд нуктаи чолиб ба назар мерасад. Сабаби изофаи маклубро Ромпурй «тахфифи калом» донистааст. Ва дар идомаи суханаш сабабхои сокит шудани касраи аломати изофатро аз охири музоф ба тарики зайл зикр кардааст:
І.Зарурати шеърй; 2.Касрати истеъмол; З.Галабаи исмият. Х,амчунин Гиёсуддини Ромпурй калимахоеро (сар, соуиб, пас, ним, вали.) номбар кардааст, ки дар вакти бо онхо сохтани калимахои мураккаб, ин калимахо, ба кавли сохиби фарханг, «мактуъулизофат» мегардад».
Дар иктибоси боло истилохи «хамзаи мулаййина» каме шархталаб аст.
М.Хочаева, ки дар бораи инъикоси масоили фонетикй дар «Чароги хидоят» маколаи махсус бахшидааст, ин истилохро чунин шарх медихад: «Аз истило-хоти фонетикие, ки дар фархангномаи мавриди назар ба чашм расида, дар дигар фархангномахо истифода нашудааст, истилохи «мулаййина» аст. Тарзи навишти калимаи «лулайин»-ро муаллиф чунин овардааст: «бо ду лом ва вови мачхул ва ломи дувуми мафтух ва хамзаи мулаййина ба йо-и расида». Муал-лифи «Фарханги бузурги форсй» вожаи «мулаййина»-ро бо ишораи «кадимй»
- 219 -
Пулодова Ш. Калимахри мураккаб дар фархрнги «Чароги хрдоят»
истинодан ба Шамс ^амси Розй чунин шарх додааст: «Вижагии вочии миёни хамза ва йоъ: доно, бино... чун изофат кунанд, албатта, харфе дар лафз ояд мак-сур миёни хамза ва йоъ ва аз ин чихат онро хамзаи мулаййина хондаам» (7, с. 63-64). Мухаммад Чдводи Шариат хангоми тавсифи харфи алиф зикр кардааст: «.ин харфро алифи лаййина мукобили хамза ё алифи мутахаррика меноманд» (8, с. 12). Вале дар «Дастури забони форсй» истилохи «мулаййина» ба назар нарасид. Мухаммад Муин дар «Фарханги форсй» баъди овардани маънои во-жаи «лаййин»-нарм мукобили хашин» истилохи «хуруфи лаййин»-ро чунин шарх додааст: «Хуруфи лаййин-алифу вов ва ё-и сокини мокабли мафтух, монанди айн ва хавл» (4, с.63-64).
Лозим ба таъкид аст, ки ишора дар бораи калимасозй бо рохи афтодани изофат ё «факки изофат» дар фархангхои дигар, аз чумла, дар «Чароги хидоят»-и Сирочуддини Орзу низ дучор мешавад. Ба ибораи дигар гуем, Сирочуддини Орзу кариб сад сол пеш аз Гиёсуддини Ромпурй ба ин ходисаи забонй ишорат кардааст. Сирочуддин Алихони Орзу дар моддаи «Хамира-сандал» овардааст: «Бидон, ки лафзе, ки дар охири он х,ои мухтафй бошад, хакикатан чунон ки дар алфози форсия мисли хона ва шона ва хох мачозй, чунонки х,ое, ки дар охири алфози арабия бошад, мисли хамира, кудамо факки изофати он билошубха чоиз доштаанд, чунонки бар мутатаббеъ пушида нест. Ва баъзе мутааххирин низ чоиз доштаанд, дар баъзе алфоз. Таъсир гуяд, байт: Бубин цон аст он %ури бщиштй,
Хамирасандал аз ширинсириштй» (6, с.94).
Ч,олиб аст, ки ин мулохизаи Орзу аз мадди назари забоншиносони точик берун мондааст. Дар чои дигар Орзу яке аз сабабхои асосии афтодани изофатро номбар кардааст:
-Шохбандар -хокими бандар. Ва факки изофат ба сабаби касрати истеъмол аст ва хукми як калима пайдо карда» (5,с. 138) .
Дар шархи моддаи лугавии «шохбандар» Орзу ду нуктаро таъкид кардааст: аввалан, ба сабаби бисёрии истеъмол афтодани и-и изофат; сониян «хукми» як калима, яъне калимаи мураккаби тобеъро гирифтани ибораи «шохи бандар»-«шохбандар»-ро зикр намудааст.
Чи тавре ки маълум аст, ибора ва калима вохидхои гуногуни забонанд. Яке вохиди синтаксисй ва дуюмй вохиди морфологии забон ба шумор меравад. Ибора аз ду ва ё зиёда калимахои мустакилмаъно иборат буда, чузъхои он ба хам дар муносибатхои гуногуни маъной ва грамматикй мебошанд. Муносибати синтаксисии калимахои таркиби ибора бо ёрии воситахои грамматикй сурат мегиранд. Калимахои таркиби ибора ба хиссахои гуногуни нутк мансубанд ва мувофики категорияхои хамон хиссахои нутк тагйир меёбанд. Масалан, агар яке аз калимахои ибора исм бошад, вай метавонад, дар шакли танхо ва ё чамъ ояд, артикл кабул кунад, бо бандакхо ва ё пешоянду пасояндхо ояд ва гайра. Вакте ки калимаи мураккаб ба вучуд меояду чузъхои калима ба хам пайваст мешаванд, онхо хукуки калимагиро аз даст дода, ба асосхо табдил меёбанд, асосхо бошанд, морфема ба шумор мераванд.
Ба ибораи дигар, чузъхои калимаи мураккаб аслан ба хиссахои мухталифи нутк мансуб бошанд хам, пас аз ба хукми морфема даромаданашон мувофики
- 220 -
Pulodova Sh.Compound Words in the Dictionary “Lighter of Wisdom”
он киссакои нутк тасниф намешаванд, категорияи морфологии онкоро кабул намекунанд, балки ба як вокиди лугавй-морфологй табдил ёфта, мувофики талаботи камон тасниф мешаванд. Масалан, калимаи «чуробдуз»-ро гирем.
«Чуробдуз» он ки «чуроб» дузад; ва «чуроб» навъест аз кафш ва муза» (6,с.74-75).
Калимаи мураккаби «чуробдуз» аз калимакои «чуроб» ва «дуз», ки яке аслан исм ва дигаре асоси замони козираи феъли «духтан» аст, сохта шудааст. Калимакои чузъи ин калимаи мураккаб мувофики талаботи категориякои исм (масалан, чуробко) ва феъл (масалан, дузам, дузй, дуз...) тагйир меёбанд. Вале калимаи мураккаби «чуробдуз» танко камчун исми фоил тасниф мешавад.
Метавон ба хулосае расид, ки аввалин фарки калимаи мураккаб аз ибора ташаккули ягона ва пурраи калима ба шумор меравад.
Маълум аст, ки дар забони точикй дар ибора задаи грамматикй ба микдори калимако вобаста аст. Дар ибора кар кадар калимаи мустакил бошад, камон кадар задаи грамматикй низ мавчуд аст. Баъди ба кам васл шудани чузъкои ибора ва ба калимаи мураккаб табдил ёфтани он, калимаи мураккаб як задаи грамматикй кабул мекунад.
Дар хусуси тафовути дигари калимаи мураккаб ва ибора М.А.Кумаков чунин фикри пуркимате гуфтааст: «Сабаби ба калимаи мураккаб гузаштани ибора он аст, ки вай предметонида шуда, вазифаи номинативй мегирад. Асоскои ба калимаи мураккаб табдил ёфтани ибора кануз дар ибтидои номинатсияшавии он гузошта шудаанд, вале ибораи исмй маънои предметонй надорад, балки танко муносибати атрибутивии ду аъзои чумларо ифода мекунад» (5, с.59). Мулокизаи олими мазкурро Ш. Рустамов хеле возеку равшан дар мисоли ибораи «сад барг» ва калимаи мураккаби «садбарг» тавзек додааст. «Дар чумлаи «Сафедори баланд як нуктаю сад барги тар дорад» ибораи «сад барг» на предмети конкрет, балки муносибати атрибутии муайянкунандаи «сад» ва муайяншавандаи «барг»-ро нишон медикад, яъне дар ин чо дар назари аввал на предмети конкрет, балки бисёрии предмет дар дар назар дошта шудааст. Дар чумлаи «Гулбакор як даста садбарг овард» бошад, «садбарг» танко предметро ифода мекунад ва дар он муносибати атрибутие, ки дар ибораи «сад барги тар» каст, мушокида намешавад».
Дар забоншиносии муосири точик нуктаи назари кам муаллифи «Гиёс-ул-лугот» ва кам олимони муосири дигарро Ш. Рустамов дар китоби «Калима-созии исм дар забони адабии козираи точик» чамъбаст кардааст. Аз чумла, Ш. Рустамов мисолкои барои «изофати билкалб» ё «изофати маклубй» овардаи муаллифи «Гиёс-ул-лугот»-ро таклил намуда, менависад: «Дар калимакои мургобй, гулнор, гулгаз - чузъи якум, вале дар калимакои аврангзеб, некмард ва гулоб чузъи дувум асосй мебошад. Бино бар ин, барои аз иборакои изофй бо усули факки изофат сохта шудани калимакои дувум кеч гуна асоси грамматикй надорем» (5, с. 63).
Олими маъруфи Эрон Мукаммадчаводи Шариат бошад бар он аст, ки дар изофаи мацлуб низ факки изофат мавчуд аст: Агар ду калима мучовири якдигар бошанд ва охири аввалин калима (агар карфи изофа набошад) касрае вучуд дошта
- 221 -
Пулодова Ш. Калимахри мураккаб дар фархрнги «Чароги хрдоят»
бошад, холати изофа эчод мегардад. Калимаи аввалро дар истилохи дастури забон музоф (муайяншаванда) ва калимаи дувумро музофилайх (муайянкунанда) гуянд.
Музофилайх дар хакикат мутаммими музоф аст ва кадре онро возехтар мекунад ва аз назари маънй максуд аз изофа голибан музоф аст, вале дар изофа мушаббахунбихд (образи мукоиса) ба мушаббахи (предмети мукоиса) музофилайх максуд аст.
Гохе касраро хазф мекунанд ва ин хазфи касраро «факки изофа» гуянд ва дар ин холат музоф ва музофилайх дар хукми як калимаи мураккаб аст. Монанди падарзан ё сохибдил, ки ба сурати падари зан ва сохиби дил будан касраи изофа хонда мешавад. Ин навъи изофаро «изофаи мавсул> меноманд.
Г охе низ чои музоф ва музофилайх бо якдигар иваз мешавад, яъне музофилайх кабл аз музоф карор мегирад. Ин изофаро «изофаи маклуб» мегуянд. Ва дар изофаи маклуб хам факки изофа ба вучуд меояд, яъне касраи изофа хазф мешавад. Монанди оби гул, ки ба сурати гулоб ё холи хуш, ки ба сурати хушхол дармеояд) (8, 361).
Калимасозии исмхои мураккаб яке аз масъалахои душвори забони адабии хозираи точикй мебошад. Мухаккикон собит сохтаанд, ки бештарини калимахои мураккаби тобеъ аз иборахои гуногун сохта мешаванд. Хосияти вижаи хар забон бештар дар калимасозии исмхои мураккаб зохир мегардад.
Фарки калимахои мураккаб аз ибора дар хусусиятхои зерин зохир мешавад:
а) баъди ба хукми морфема даромадан аз категорияхои морфологии калимахои таркиби худ махрум гардидани калимахои мураккаб;
б) ба чои задахои чузъхои таркибии калимахои мураккаб як зада гирифтани он;
в) вазифаи номенативй гирифтани калимаи мураккаб.
Хулоса, масъалаи ташаккули калимаи мураккаб хануз аз даврахои куруни вусто мавриди таваччухи фархангнигорон карор гирифтааст. Аксари забоншиносони точик, ки дар бораи «факки изофат» ибрози акида намудаанд, ба маълумоти муаллифи фарханги «Гиёс-ул-лугот»-и Гиёсуддини Ромпурй истинод мекунанд, вале хануз такрибан сад сол пештар усулхои сохтани вожахои мураккаб ва истилохоти марбут ба он аз чониби Алихони Орзу шарх ёфтааст.
Пайнавишт:
1. Буррони цотеъ. Бо эртимоми М.Муин: дар пану мууаллад. - Террон: Амири Кабир,1357. -Ч. 1.- 446с.
2. Гиёсуддин, Мураммад. Гиёс-ул-лугот / Тарияи матн бо пешгуфтор, мулрацот, тавзерот ва ферристи Амон Нуров.- Душанбе: Адиб, 1987. -Ч.1. - 480 с.
3. Капранов, В.А. Таджикско-персидская лексикография в Индии XVI-XIX вв. / В.А. Капранов. -Душанбе: Дониш, 1987. -224 с.
4. Муин, Мураммад. Фарранги форси: дар шаш мууаллад /М. Муин. -Террон: Амири Кабир, 1375. -Ч.1.-1472 с.
5. Рустамов, Ш. Калимсозии исм дар забони адабии розираи тоуик / Ш. Рустамов. -Душанбе: Дониш, 1972.- 84 с.
6. Орзу, Сироуиддин Алихон. Чароги ридоят / С.А. Орзу- Душанбе: Ирфон, 1992. - 288с.
7. Хоуаева, М. Инъикоси масоили фонетики дар «Чароги ридоят»-и орзу // Номаи Донишгор (силсилаи илмрои уомеашиноси), №1, 2013 / М. Хоуаева. -Хууанд: Нури маърифат,2013.- С. 61-71.
8. Шариат, Мураммад Чавод. Дастури забони форси / М.Ч. Шариат. -Террон:
- 222 -
Pulodova Sh.Compound Words in the Dictionary “Lighter of Wisdom”
Асотир, 1371.- 456 с.
9. Энсиклопедияи советии тоцик. Цилди 8.- Душанбе,1988. - 1720с.
Reference Literature:
1. Irrefutable Argument. In five volumes. Under the editorship of M.Muin. V.1. - Tehran: Amiri Kabir, 1357 hijra.
2. Ghiyasuddin, Mukhammad. Ghiyos' Dictionary. V.1. - preparation of the text, introduction, appendixes, indicator by Amon Nurov. - Dushanbe: Adib, 1987.
3. Kapranov V.A. Tajik-Persian Lexicography in India of the XVI-XIX cc. - Dushanbe: Knowledge, 1987
4. Muin, Mukhammad. Persian Language Dictionary. In 6 volumes. V.1. - Tehran: Amiri Kabir, 1375 hijra
5. Rustamov Sh. Word-Building of Noun in Modern Literary Tajik. - Dushanbe: Knowledge, 1972.
6. Sirodjiddin Alikhon Orzu. Lighter of Wisdom. - Dushanbe: Irfon, 1992.
7. Khodjayeva M. Reflection of Phonetical Problems in the Dictionary “Lighter of Wisdoms ” by Orsu //Learned Notes of KSU named after academician B. Gafurov, series of humanitarian sciences, 2013, #1. - Khujand: Nuri Marifat, 2013.
8. Shariat, Mukhammad Djavot. Grammar of the Persian Language. - Tehran: Asotir, 1371 hijra.
9. The Tajik Soviet Encyclopaedia. V.8. - Dushanbe, 1988.
Сложные слова в словаре «Чароги Хидоят» («Светильник мудрости»)
Ключевые слова: история, персидско-таджикская лексикография, «Чароги хидоят» Алихона Орзу, «Гияс-ул-лугот», Мухаммад Гиёсуддин, грамматические проблемы, средневековые фарханги, понятие «выпадение изафета»
Статья посвящена анализу трансформации изафетного словосочетания в сложное слово. Утверждается, что факки изофа (выпадение изафета)может свидетельствовать о начале процесса трансформации словосочетания в сложное слово. На основе примеров из толкового словаря «Чароги хидоят» (Светильник мудрости) (KVIII в.) доказывается, что значение явления «факки изофа» (выпадение изафета) в образовании сложного слова было показано Сирожуддином Алихоном Орзу почти за 100 лет до Мухаммада Гиёсуддина, автора «Гиёс-ул-лугот» (Х1Х в.), на который обычно ссылаются современные учёные при исследовании данной проблемы. Автор приходит к выводу, что принципы образования сложных слов еще в средние века находились в центре внимания авторов толковых словарей.
Compound Words in the Dictionary “Lighter of Wisdom”
Key words: history, Persian-Tajik lexicography, “Charoghi Khidoyat ” by Alikhan Orzu, “Ghiyas-ul-Lugot”, Mukhammad Ghiyosuddin, grammar problems, mediaeval farkhangs, the notion of izafet falling out
- 223 -
Пулодова Ш. Калимахри мураккаб дар фархрнги «Чароги хрдоят»
The article dwells on the analysis of the transformation of izafet word-combination into a compound word. It is asserted that fakki izofa (izafet falling out) can testify to the beginning of the transformation of a word-combination into a compound word. Proceeding from the examples taken from “Charoghi khidoyat ” interpretation dictionary (the XVIIIc.) the author proves that the meaning of fakki izofa (izafet falling out) phenomenon in the formation of a compound word was shown by Sirojuddin Alikhon Orzu almost hundred years before Mukhammad Ghiyosuddin, the author of “Ghiyos-ul-lugot” (the XIX-th c.), modern scientists usually refer to when researching the problem in question. The author comes to the conclusion that the principles of the formation of compound words were in the centre of attention of the authors of interpretation dictionaries in the Middle Ages yet.
Роцеъ ба муаллиф:
Пулодова Шоира Солицоновна, номзади илмуои филология, дотсенти кафед-раи усули таълими забон ва адабиёти тоцики Донишгоуи давлатии Хуцанд ба номи акад. Б.Гафуров (Чумуурии Тоцикистон, ш.Хуцанд), тел.: (+992 92) 770 4580
Сведения об авторе:
Пулодова Шоира Солиджановна, кандидат филологических наук, доцент кафедры методики преподавания таджикского языка и литературы Худ-жандского государственного университета им. акад. Б. Гафурова (Республика Таджикистан, г. Худжанд), тел.: (+992 92) 770 4580
Information about the author:
Pulodova Shoira Solijanovna, candidate of philological sciences, Associate Professor of the department of Tajik Language and Litereture methods of teaching, dean's deputy of the Tajik philology faculty under Khujand State University named after academician B. Gafurov (Tajikistan, Khujand), tel.: (+992 92) 770 4580
- 224 -
