CC BY
117
УДК 811 ББК 81.2-2
Исматуллоев Хусейнбой Очилович, докто-ранти (PhD) кафедраи тарцума ва грамма-тикаи забони англисии МДТ «ДДХ ба номи акад. Б. Гафуров» (Тоцикистон, Хуцанд)
Исматуллоев Хусейнбой Очилович, докторант (PhD) кафедры перевода и грамматики английского языка ГОУ «ХГУ им. акад. Б. Га-фурова» (Таджикистан, Худжанд)
Ismatulloev Husenboy Ochilovich, a second year doctoral student (PhD) of the Translation and English Grammar Department, KhSU named after acad. B. Gafurov (Tajikistan, Khujand) E-MAIL: [email protected]
Калидвожа^о: феъл, категорияи феъл, категорияи уудуд, шаклуои перфекты, катего-рияи нисбияти замоны, амалуои пайдарпай, амали уамзамон, амали пешомад (цаблы)
Мацолаи мазкур оид ба ифодаи категорияи уудуди перфекты дар забонуои муосири англисы ва тоцикы бахшида шудааст. Аз руи маънои уудуди худ ин шаклуои феълии ду забон ба амали анцомёта далолат мекунанд. Ин шаклуо аз лиуози категорияи уудуд тазодди худро доранд, ки амали цаблии баанцомрасида ё давомдорро зикр менамоянд. Дар системаи феъли забони тоцикы категорияи грамматикии алоуида цудо карда нашудааст, уарчанд ки ба дарацае ощо мавцуданд, ки аз мисолуои таулилгардидаи мацола аён мегардад. Цайд карда шудааст, ки барои изуори маънои шакли перфекти давомдор дар забони тоцикы шаклуои махсус вуцуд надоранд. Ин шакл ба воситаи шакли давомдори сигаи нацлы, сигаи хабары ва ба тарзи лексикы иброз мешавад.
Ключевые слова: глагол, категория глагола, категория вида, перфектные формы, категория временной отнесенности, одновременные действия, предшествующие дейстия
Рассмотрено выражение категории перфекта в современных английском и таджикском языках. Две названные видовые формы в изучаемых языках чаще указывают на совершенные действия в соответствии с их значением. Эти формы имеют собственную оппозицию в соответствии с категорией вида, что указывает на завершенные или продолжающиеся действия. В таджикской языковой системе нет такой грамматической категории, хотя в некоторой степени её можно обнаружить в приведённых в исследовании примерах. Отмечается, что в таджикском языке нет особой формы для выражения формы продолжительного перфекта.Данная форма выражается посредством формы повествовательного наклонения (сигаи накли), изъявительного наклонения, другими лексическими средствами.
КАТЕГОРИЯИ ХУДУДИ ПЕРФЕКТИ ДАР ЗАБОНХОИ МУОСИРИ АНГЛИСИ ВА ТОЦИКИ
КАТЕГОРИЯ ПЕРФЕКТА В СОВРЕМЕННЫХ АНГЛИЙСКОМ И ТАДЖИКСКОМ ЯЗЫКАХ
PERFECT TENSES IN MODERN ENGLISH AND TAJIK LANGUAGES
Keywords: verb, the category of verb, the category of aspect, perfect tense, perfect forms, tense
form, the category of time relation, simultaneous actions, preceding action
The article dwells on perfect tenses of the verb in Modern English and Tajik languages. These two aspectual forms existing in the studied languages indicate to terminated actions in accordance with their meaning. The forms in question have their own opposition in compliance with the category of aspect pointing to an action either accomplished or continuing. In the system of the Tajik language there is no such grammatical category though its approximate patterns can be observed to some extent in a number of certain examples. It is underscored that in the Tajik language there is no special form for expressing continuous perfect inherent in the English language. The form in question is expressed by means of that one natural for narrative mood (sigai nakli), indicative mood and other lexical media.
Ба хусусиятхои фар;кунандаи шаклхои перфектии феъл ва шаклхои катего-риалии худуд ва замон аксари забоншиносон эътибори хосса додаанд. Ба а;идаи А.И.Смирнитский перфект категорияи махсуси грамматикиро (вобаста ба худуд ва замон) ифода менамояд, ки онро категорияи нисбияти замонй меноманд [11, с. 135]. Забоншиносон Л.С.Бархударов, Д. А. Штелинг [13, с.8] ва дигарон низ ин акидаро та-рафдорй кардаанд.
Забоншинос Е.Н.Аксютина бо хусусияти дар боло ;айдгардидаи шаклхои перфектии феъл хамфикрй баён намуда, ;айд менамояд, ки онхо на танхо нисбияти замо-ниро ифода мекунанд, балки нисбияти бевосита ё нисбияти перфектиро низ ифода мекунанд [1, с.98]. Забоншиносон В.С.Хаймович ва Б.И.Роговская ба чои категорияи нисбияти замонй, категорияи тартибро пешниход намудаанд [16, с.19]. Азбаски ба мансубияти категориалии худуди перфектй а;идаи ягона вучуд надорад, маънои асосии грамматикии чунин шаклхо ба таври гуногун муайян карда шудаанд. Аксари нахвиён нодуруст будани ин акидадоро таъкид карда, мазмуни худуди перфекти хозира ва гузаштаро бо хам мувофи; мехисобанд, гарчанде хусусиятхои гуногуни истифодаи маънохои шаклхои мазкур вучуд доранд.
Бисёре аз забоншиносон шаклхои перфектиро чун шаклхои замонхои нисбй ;аламдод мекунанд. Х^.Суит ;айд мекунад, ки маънои асосии замонии перфект - пеш аз ягон амал ба ву;уъ пайвастани дигар амал, яъне амали гузашта мебошад [18, с.92]. Чунин а;идаро забоншиносон М.А.Брайнт [14, с.57], Х^.А.Поустма [17, с.89] ва дигарон чонибдорй менамоянд. Аз ин лихоз, Г.М.Райхел дуруст ;айд менамояд, ки амали пеш аз амали дигар ба ву;уъ пайваста, яке аз се маънои категорияи тартиби ичрошавии амал, яъне амали пешомад, амали хамзамон ва амали ояндаро ифода мекунад ва категорияи тартиби ичрошавии амал бошад, бо категорияи замон ало;амандй надорад. Нисбияти замон ва замон хар ду як маъноро надоранд ва набояд ;аблият (амали пеш аз амали дигар ба ву;уъ омада)-ро маънои замонй хисобид, зеро ;аблият маънои он мебошад. Г.М.Райхел шакли Present Perfect - ро аз назар мегузаронад ва маънои пеш аз як амал ба ву;уъ омадани амали дигарро омухта, ;айд мекунад, ки шакли мазкур (Present Perfect) маънохои амали паёпай ва амали баанчомрасидаро дорад [8, с.36].
Оид ба категорияи худудхои перфектй дар забони точикй низ якчанд кордои илмй таълиф шудааст, ки дар онхо фикрдои мухталиф доир ба муайян намудани модияти худуддои перфекти забони точикй дар муносибат бо роддои ифода ба назар
мерасанд. Шаклдои перфектй низ аз тарафи нахвиёни точик мавриди тадкик карор гирифтаанд. Ондо шакли алокаи пайдарпайии шакли перфекти (хондаам, мехондаам, хонда будаам, хонда истода будаам)- ро хамчун замони гузаштаи мутла;, аммо шакли перфекти гузаштаи забони англисиро шакли замони гузаштаи дур медисобанд, ки дар натича робитаи мавчуда байни перфектдои гузаштаву дозира инкор мегардад [4, с.70].
Забоншиносон Н.Березин шакли перфекти дозираро замони гузаштаи номуайян зикр менамояд; хусусиятдои асосии онро чун ифодаи таъсири номуайян бидуни мафдуми замони муайян, вале шакли перфекти гузаштаро -замони гузаштаи дур; хусусиятдои асосии ондоро чун ифодаи таъсири амали бавукуъпайваста ва ё ин ё он таъсир ба гузашта муайян менамояд [3, с.180-181].
Забоншинос О.А. Сухарева замони перфекти хозираро замони гузаштаву дозира номбар мекунад, ки он на ба таъсири амал, балки ба натичаи он, вазъияти давомнокии он ишора менамояд [12, с.30]. Акидадои болоиро Ш. Рустамов тадлил намуда, у низ замони перфекти хозираро "замони гузаштаву дозира", перфекти гузаштаро замони "гузаштаи дур" медисобад [10, с.14].
Оид ба таърифи дурусти худуди перфект дар забони точикй метавон а;идаи забоншинос Н.Маъсумиро овард, ки чунин ;айд менамояд: "Феъли гузаштаи дур амали гузаштаро ифода мекунад, ки фосилаи замонаш мутла;о ё нисбатан дур мебо-шад. Ин маъно гохо аз мазмуни умумии сухан (матн) баъзан аз калимахо, иборахои алохида фахмида мешавад [6, с.255].
Модарам як чуволча мавиз хушконда монда буд (19, с.129). Он ва;т муборизаи синфии зидди кулакхо дар ;ишло; ба авчаш расида буд (22, с.112) .
Забоншиноси мазкур худуди перфекти гузаштаро дар забони точикй замони гузаштаи дури нак;лй номида, чунин таърифро пешниход кардааст, ки ин а;идаро мо низ чонибдорй мекунем: "Замони гузаштаи дури на;лй аз феълй хол (сифати феълии замони гузашта ба суфикси -а) ва шакли на;лии феъли "будан" сохта шуда, монанди замони гузаштаи дур амалеро ифода менамояд, ки пеш аз руй додани амали дигар во;еъ шуда анчом ёфтааст ва натичааш низ аён аст. Ин шакл хам дар шакли мазмуни сухани дигарон ва хам дар хулосабарории манти;й кор фармуда мешавад" [6, с.259]. Барои тасди;и гуфтахои болой ба мисолхо мурочиат мекунем:
Падарам хатту савод дошта, дар ва;тхои чавониаш чанд сол дар мадрасахои Бу-хоро исти;омат карда будааст. Мадрасаи Олимчон дар аввал мадраса бино карда нашуда будааст (22, с.17)
Забоншинос Б.Н.Ниёзмудаммадов замони перфекти хозираро замони гузаштаи одии номуайян ва дар тад;и;оти минбаъдааш ба монанди дигар забоншиносон замони гузаштаи номуайян, замони перфекти гузаштаро "замони гузаштаи дур" [6, с.193) зикр кардааст.
Муха;;и; А.З.Розенфелд замони перфекти хозираро гузаштаи одй номида ;айд менамояд, ки аз руи хусусиятдои натичавй ин замон метавонад хосияти бо тартиб ичро гардидани амалро ифода намуда натичаи хулосадои мантикиро муайян менамо-яд. У замони перфекти гузаштаро чун амали гузаштаи дур номидааст [9, с.42-45]. Таф-сири ин шакли замонй дар «Грамматикаи забони точикй» инъикоси худро ёфтааст [4, 134-137].
Хусусияти асосии замони перфекти хозира дар таъсири натичавй, замони перфекти гузашта дар таъсири гузашта мавчуд мебошад.
Забоншиносони точик шаклхои перфектро ба гуруххои зерин чудо мекунанд:
а) шакли «мехондааст» аксар шакли перфекти давомдор;
б) шакли «хонда будааст» шакли перфекти гузаштаи дур;
в) шакли «хонда истода будааст» шакли муайяни перфект;
Забоншинос Суит ;айд менамояд, ки маънои амали баанчомрасида ба худи шаклхои перфектй хос набуда, балки аз контекст ва аз маънои лугавии феъл сарчаш-ма мегирад. Ба а;идаи у лахзаи баанчомрасида бо лахзае, ки дар маълумот дода шудааст ё ин ки дар замони Past Perfect бо ягон замон дар гузашта бо хам муносибат пайдо мекунад, шабохат дорад [18, с.56-58].
Ба а;идаи И.П.Иванова дар баъзе холатхо маънои натичавии перфект мушохида карда мешавад, яъне маънои вазъияти нав - чун натичаи амали ба ву;уъ овардашуда ба амал омадааст. Бинобар ин, у маънои асосии перфектро натичавй намехисобад. Маънои асосии перфектро забоншинос хамчун амали чудогонаи то лахзаи нут; ичрошуда муайян менамояд, ё ин ки маънои амали ичрошуда, амали пуррагардидае, ки охирон ба ягон мархилаи муайян чудо карда нашудааст ва дар шакли умум омухта мешавад [5, с.15].
Забоншинос А.И.Смирнитский ба нахвиёни дар боло зикрёфта, ки шаклхои пер-фектиро хамчун шаклхои замонй ба маънои замони гузашта маънидод мекунанд пайравй намуда, ;айд менамояд, ки "шаклхои перфектй нисбат ба баъзе лахза ё мархилаи замон, ки дар назар дошта шудааст ё дар бораи он сухан меравад, маънои замони гузаштаро мефахмонад" [11, с.301]. У худ маънохои байни категорияи нисби-яти замониро бо категорияи худуд ва замон як мешуморад, ки ин а;ида хилофи чудо кардани категорияи грамматикии махсус чун категорияи нисбияти замонй мебошад.
Забоншиносон Л.С.Бархурдаров, Д.А.Штелинг, И.Б.Хлебникова, К.В.Авдеев ва дигарон низ шаклхои перфектиро ба категорияи нисбияти замонй мувофи; мешумо-ранд [2, с.23]. Забоншинос И.Б.Хлебникова собит менамояд, ки "шаклхои перфектии феълхои забони англисй аз чихати маъно духураанд: амале, ки пеш аз амали дигар ба ву;уъ мепайвандад, яъне замони перфекти хозира ва амале, ки бо амали дигар дар як замон ба ву;уъ мепайвандад, амали хамзамон аст. Ин тазоди асосии категорияи нисбияти замониро ташкил менамояд. Чй хеле ки зикр шуда буд, тазоди духура дар низоми забон яке аз намудхои ало;аро ташкил медихад ва тафовут байни муноси-батхои номуайянй ва перфектй, ки аз хисоби амали ;аблй ё набудани он амал, ё худ аз муносибати амал ба чараёнёбии дохилии он асос меёбад. Шаклхои перфектй метаво-нанд хам маънои муносибатхои замонии нисбй ва хам мутла;ро ифода намоянд.
Гурухи дигари нахвиён а;идахои забоншинос А.И.Смирнитскийро тарафдорй намуда, таърифхои дигари перфектро пешниход мекунанд. Забоншинос Е.Н.Аксю-тина дар ма;олаи худ "Системаи ягонаи феъл" шабохати хусусияти системаи феълро дар забони муосири англисй ;айд менамояд ва хамзамон у ба чои таърифи маъмули шаклхои перфектй чун категорияи нисбияти замонй, ки аз тарафи профессор А.И.Смирнитский пешниход шудааст, таърифи худро манзур мекунад. Ба ак,идаи у: "Категорияи нисбият ба ичро расидани як амал нисбат ба лахзаи дигар ё нисбат ба амали дигарро нишон медихад" ва у ду шакли нисбиятро чудо менамояд: нисбияти бевосита (Immediate Correlation) ва нисбияти перфектии му;обил (Perfect Correlation) [11, с.13]. Ин а;идаро забоншинос Б.А.Илиш дар асари худ "Сохти забони муосири
англисй" чонибдорй намуда, ба чои истилохи "бевосита" "(Immediate) истилохи "гай-риперфект" (Non Perfect) - ро пешниход менамояд [15, с.99].
Аз тахлили а;оиди дар боло зикршуда ба хулоса омадан мумкин аст, ки амалхои феълй дар шаклхои перфектй харакатеро ифода менамоянд, ки то лахзаи нут; ба анчом расидааст. Онро дар забони точикй бо истилохи "замони гузаштаи мутла;" ифода кардаанд. Барои исботи гуфтахои болой ба мисолхо мурочиат мекунем:
Quality has vanished from the aims of the book business and quantity has taken its place (2.7.). It took me some time to realize that he had completely forgotten the dollar (2.1.) Jack, oh, before the end of the week I shall have got rid of him. I'll say he died in Paris of apoplexy (24, c.29).
Мусаллам аст, ки хусусиятдои асосии перфект дар сигаи хабарй на дама вакт бо даракати натичавй, яъне вазъияти нави объект, субъект ва додиса робита дорад. Маъмулан, натича на аз шаклдои перфект сарчашма мегирад, балки пеш аз дама, бо маънои худи феъл мувофик меояд ё аз вазъият ва контекст вобаста мебошад.
Масалан: «Ман дар Самарканд калон шудаам» (21, c.49); «Ман ба Хукумати Шуро душманй накардаам» (19, c.371); «Ин чавон бародари дамон духтар аст, ки Чдмилаи моро ба духтарй гирифтааст» (22, c.215).
Дар дамаи мисолдои овардашуда шакли асосиро даракат ифода мекунад, ки он дар ладзаи ахбор сурат гирифтааст, яъне дар вазъияти комил ичро шудаву карор мегирад. Ало;аи лахзаи амал бо лахзаи нут; бо вохидхои зарфй ё бидуни онхо ифода мегарданд:
"I've never seen you before in my life" (23, c.47). Have you ever heard of the Siberian wolves? (23, c.86). She began to think of all that had happened during the day (25, c.197).
Хусусияти асосии лахзаи ва;т ба гайр аз ифодаи маънои замон метавонад дигар маънохоро ба вучуд орад, ки тартиби ичрошавии амалро ифода менамояд. Ин ху-сусиятро дар худуди перфект мушохида кардан мумкин аст, ки амалхо дар лахзахои гуногуни ва;т мархила ба мархила ичро мегарданд.
Чандин вакт ин тараф, ки харбуза нахурдай, дадонат маззафадмиро гум кардааст, -гуфт Валй малулу мадзунона (22, c.65). Хушкй ва кадтии ду соли пай дар пай ба кудистони Хисору Кулоб руй оварда, хатто кудакони хурдсолро дам алафшинос кар-дааст (21, c.63). Зебй бошад, холо Одил Саркорро надидааст, аз у аризаро нагирифта-аст, чй тавр шуд, ки фармон аллакай тайёр (21. c.70).
Лахзаи ва;т, ки дар он амал ба ву;уъ пайвастааст ва ба худуди худ расидааст, як-чанд хел мешавад. Мисол:
I've just left the Prime Minister you are to have vacant seat in the Cabinet (25, c.18). I was four years old when that was locked Barbara. It's never been opened since (23. c.290). He had just installed a new American lift at Head Office (24. c.55). The early years of their marriage had been happy enough. At that time, he and Nan had talked about nothing but themselves (25, c.63)
Чунон ки мебинем хусусияти даракати натича на дар худи шакли феъл шароит фародам овардааст, балки бо маънои лексикии феъл ё вазъияту контекст сурат меги-рад. Гарчанде ки мисолхои овардашуда, ба назари аввал ба худуд вобаста набошад хам, лекин гуянда на ба чунин холат, балки ба лахзаи алохидаи он чун натичаи худуд, инчунин ба анчом расидан ва яклухтии он амал ди;;ати касро чалб мекунонад. Дар забони точикй шакли худуди перфект мавчуд аст ва маънои асосии он чун амали ба-
анчомрасида ва том мебошад. Намуди шакли перфект дар сигаи хабарй бояд аз ша-клхои сигаи феъли на;лй алохида баррасй гардад.
Аз тахлили боло чунин хулосахо бармеояд:
1) худуди перфектй дар забонхои му;оисашаванда бо услуби аналитикй таркиб меёбад: дар забони англисй - бо сифати феълии II ва феъли ёвари «to have», дар забо-ни точикй низ бо сифати феълии замони гузашта ва феъли ёвари «будан» (хаст) дар шаклхои тасрифшаванда ифода карда мешавад.
Маънои асосии грамматикии худуди перфект чун дар забони англисй ва дар за-бони точикй низ ин ифодаи амале мебошад, ки дар худуди муайяни ва;т во;еъ шуда-аст ва амалу холати яккаратаи баанчомрасида мебошад.
Ч,онишини шумо нагз гайрат кардаанд (20, c.723).
2) Вобаста аз контекст, холат ва ифодахои адвербиалие, ки бо онхо худуди перфект истифода мешаванд, маънои натичавй, ало;аи паёпайй байни амалхо ва амали ;аблиятро ифода менамоянд.
3) Дар забонхои му;оисашаванда худуди перфект баъзан бо мазмуни муайяни ва;т ифода меёбад.
4) Шакли худуди перфектии забони англисй бо ду шакли фар;кунанда бо забони точикй мувофи;ат мекунад, ки ба сигахои гуногун дохил мешавад: агар дар забони англисй хосияти амал ду хел бошад, «худудй» ва «на;лй» амал бо як шакл иброз карда мешавад ва дар забони точикй бошад, он бо феълхои гузаштаи наздик ва на;лй ифода меёбад.
5) Мазмуни худуди мутла; дар забони точикй назар ба забони англисй бо ду шакли замонй баён мешаванд: замони хозира ва гузашта, дар холате ки дар забони англисй шакли перфекти давомдор низ мавчуд бошад. Маънои мазкур дар забони точикй асосан бо холатхои лексикй баён мешавад.
Хдмин тавр, аз фикрхои дар боло ;айдгардида бармеояд, ки истифодаи шаклхои худуди перфектй дар забонхои му;оисашаванда бисёр монандй доранд, лекин истифодаи ин шаклхо дар забони англисй назар ба забони точикй васеътар мебошад. Ин шаходат аз он медихад, ки дар забони точикй ин амали замонй аз шаклхои сигаи хабарй охиста-охиста ба шаклхои сигаи алохида гузашт, ки бештар аз маънои якхелаи шаклхои худуди мутла;и давомдори забони англисй бармеояд.
Барои изхори маънои шакли перфекти давомдор дар забони точикй шаклхои махсус вучуд надоранд. Ин шакл бо воситаи шакли давомдори сигаи на;лй, сигаи хабарй ва тарзи лексикй, бо рохи феълхои мураккаби мувофи;оянда бо шакли намуди мутла; иброз мешавад.
Чунон ки маълум аст, дар забони англисй шакли "Past Perfect" низ мавчуд буда, дар забони точикй "замони гузаштаи дур"-ро ифода мекунад. Ин шакл низ амалеро иброз медорад, ки ;абл аз ягон лахзаи гузашта огоз гардидааст ва то он лахзаи ва;ти дигар анчом ёфтааст.
Пайнавишт:
1. Аксютина, Е. Н. Единая система глагола и комплексный путь обучения.-М.,1965.-258 с.
2. Бархурдаров Л. С. Очерки по морфологии современного английского языка.-М., 1965.296 с.
3. Березин Н. Грамматика персидского языка.-М., 1953.-492 с.
4. Грамматикаи забони адабии уозираи тоцик.-Душанбе, 1985.- 365 с.
5. Иванова И.П., Бурлакова В.В., Почепцов Г.Г. Теоретическая грамматика современного английского языка.-М., 1981.-35с.
6. Маъсумы Н. Асаруои мунтахаб. Иборат аз ду цилд. Цилди II нашри дуввум. Забоншиносы. -Душанбе: Адиб, 2005.-351с.
7. Ниёзмууаммадов Б. Забони адабии уозираи тоцик.-Душанбе, 1982.-177 с.
8. Райхел Г.МГрамматика и история английского языка.-М., 1973.-258 с.
9. Розенфельд А. З. Глагол. Очерки по грамматике современного таджикского языка.-Сталинабад, 1954. Вып.3.-321с.
10.Рустамов Ш. Забони адабии уозираи тоцик (ЗАХ,Т).-Душанбе, 1982.- 248 с.
11. Смирницкий А.И. Грамматика английского языка.-М., 2002.-256 с.
12. Сухарева О.А.Руководство для изучения таджикского языка.-Душанбе,1939.-198 с.
13.Штелиг Д.А. Грамматическая семантика английского языка. Фактор человека в Языке. Учебное пособие.-М., 1996.-254 с.
14.Bryant M.A Functional English grammar. Boston D. C. Health and Co., 1945 -326с. 15.Ilyish В.А. The Structure of Modern English.-L., 1971. 245с.
16.Khaimovich B.S. Rogovskaya B.I. A Course in English Grammar.-M.,1967.-30с.
17.Poutsma H. A Grammar of Late Modern English. Part II, Groningen. 384с.
18. Sweet Н. A New English Grammar, Logical and Historical. Part I. Oxford. 1982. 321с.
Руйхати адабиёти бадей
19. Айны С. Цуллиёт. Душанбе, 1964.-555c.
20.Икромы Ц. Дувоздау дарвозаи Бухоро. Душанбе, 1989.-952c.
21.Ниёзы Ф. Вафо, ц 1. Душанбе,1954.-320c.
22. Ч,алил Р. Шуроб, китоби 2. Душанбе,1967.-304c.
23.Abrahams P. The path of Thunder-М. Higher school publishing house, 1971.-336c. 24.Stevenson R. L. Treasure Island. The 3 d edition. M. «Foreign Languages Publishing
House".1963.-280c. 25. Voynich E.L. The Gadfly.-М. 1954. -352c.
Reference Literature:
1. Aksyutina E.N. The Unique Verb System and Complex Way of Tuition.-M., 1965. - 258pp.
2. Barkhurdarov L.S. Essays on the Morphology of Modern English,-M., 1965. - 296pp.
3. Berezin N. The Grammar of the Persian Language.-M., 1953. - 492pp
4. Modern Literary Tajik Language. - Dushanbe, 1985. - 365pp.
5. Ivanova I.P., Burlakova V.V., Pocheptsov G.G. The Theory of Modern English Grammar.-М., 1981. - 35pp.
6. Ma'sumi N. Selected Works. In two parts. Part II. Linguistics.-Dushanbe, "Man-of-Letters", 2005.-351pp.
7. Niyozmuhammedov B.Modern Tajik Literary. - Dushanbe, 1982. - 177pp.
8. Raykhel G.M. Grammar and History of the English Language.-М., 1973. - 258pp.
9. Rozenfeld A.Z. Verb. Essays on Modern Tajik Grammar. Part III. Dushanbe, 1954. - 321pp.
10.Rustamov Sh. Modern Tajik Literary Language.-Dushanbe, 1982. - 248pp. ll.Smirnitsky A.I. The Grammar of the English Language.-М., 2002. - 256pp. 12.Sukhareva O.A. Guidebook for Learning Tajik Language. Dushanbe, 1939.-198pp. 13.Shtelig D.A. Grammar and Semantics of the English Language. Factors of the Human in the Language. Scholarly manual. -M., 1996. - 254pp.
14.BryantM.A Functional English Grammar. Boston D. C. Health and Co., 1945. - 326pp.
15.Ilyish B.A. The Structure of Modern English. - L., 1971. - 245pp.
16.Khaimovich B.S. Rogovskaya B.I. A Course in English Grammar.-M., 1967. - 30pp.
17.Poutsma H. A Grammar of Late Modern English. Part II, Groningen. - 384pp. 18.Sweet H. A New English Grammar, Logical and Historical. Part I. Oxford. 1982. - 321pp.
Reference Fiction Literature: 19.Ayni S. Compositions. Dushanbe, 1964.-555pp. (in Tajik) 20.Ikromi J. Twelve Gates of Bukhara. Dushanbe, 1969. - 952pp.
21.Niyozi F. Vafo, Part I. Dushanbe, 1954.-320pp.
22.Jalil R. Shurob. Part II. Dushanbe 1967. - 304pp.
23. Abrahams P. The Path of Thunder-M. Higher school publishing house, 1971. - 336pp. 24.Stevenson R. L. Treasure Island. The 3d edition. M. «Foreign Languages Publishing House".1963. - 280pp.
25. Voynich E.L. The Gadfly.-M. 1954. - 352pp.
