Научная статья на тему 'ПЕДАГОГЛАРДА КАСБИЙ КОМПЕТЕНЦИЯНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ (ОЛИЙ ТАЪЛИМ ТИЗИМИ МИСОЛИДА)'

ПЕДАГОГЛАРДА КАСБИЙ КОМПЕТЕНЦИЯНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ (ОЛИЙ ТАЪЛИМ ТИЗИМИ МИСОЛИДА) Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
300
63
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
таълим / олий таълим / компетенция / касбий компетенция / концепция / ижобий динамика / кадрлар салоҳияти / малакали мутахассис / институционал асос. / образование / высшее образование / компетентность / профессиональная компетентность / концепция / положительная динамика / кадровый потенциал / квалифицированный специалист / институциональная основа.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Юнусова Насиба Шарифовна, Назарова Нилуфар Жўраевна, Жуманиязова Насиба Сапарбоевна

Мақолада сўнгги йилларда олий таълим тизимида амалга оширилган кенг кўламли ислоҳотлар институционал жиҳатдан тадқиқ этилиб, уларнинг таълим сифатига таъсири кўрсатиб ўтилган. Жамият ҳаётида ўқитувчилар мақоми ва улар меҳнатини рағбатлантириш борасида амалга оширилаётган чора-тадбирлар ўрганилиб, олий таълим тизимида профессорўқитувчиларнинг касбий компетенцияларини такомиллаштиришга доир долзарб масалалар келтирилган. Шунингдек, касбий компетенцияларни ривожлантириш борасида мутахассис олим ва тадқиқотчилар томонидан илгари сурилган қарашлар, фикр-мулоҳазалар, хорижий тажрибалар ва назарий ёндашувлар асосида баён этилиб, касбий компетенция масаласига доир сўнгги йилларда мамлакатимизда амалга оширилган илмий тадқиқотлар мисолида ёритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по наукам об образовании , автор научной работы — Юнусова Насиба Шарифовна, Назарова Нилуфар Жўраевна, Жуманиязова Насиба Сапарбоевна

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ПОВЫШЕНИЕ ПРОФЕССИОНАЛЬНОЙ КОМПЕТЕНЦИИ ПЕДАГОГОВ (НА ПРИМЕРЕ СИСТЕМЫ ВЫСШЕГО ОБРАЗОВАНИЯ)

В статье с институциональной точки зрения рассматриваются масштабные реформы, осуществленные в системе высшего образования за последние годы, и показано их влияние на качество образования. Изучен статус учителей в обществе и меры, принимаемые для поощрения их работы, представлены актуальные вопросы повышения профессиональных компетенций учителей в системе высшего образования. При этом авторы описывают развитие профессиональных компетенций на основе взглядов, мнений, зарубежного опыта и теоретических подходов, выдвигаемых экспертами и исследователями, и иллюстрируют на примере недавних исследований в нашей стране по вопросу профессиональной компетенции.

Текст научной работы на тему «ПЕДАГОГЛАРДА КАСБИЙ КОМПЕТЕНЦИЯНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ (ОЛИЙ ТАЪЛИМ ТИЗИМИ МИСОЛИДА)»

г

V.

Юнусова Насиба Шарифовна,

Тошкент давлат транспорт университети, фалсафа фанлари номзоди, доцент

Назарова Нилуфар Жураевна,

Тошкент давлат транспорт университети, катта укитувчи

Жуманиязова Насиба Сапарбоевна,

Тошкент давлат транспорт университети, укитувчи

ПЕДАГОГЛАРДА КАСБИЙ КОМПЕТЕНЦИЯНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ (ОЛИЙ ТАЪЛИМ

ТИЗИМИ МИСОЛИДА)

УУК: 37.013.42 DOI: 10.34920/SO/VOL_2022_ISSUE_6_2

ЮНУСОВА Н.Ш., НАЗАРОВА Н.Ж., ЖУМАНИЯЗОВА Н.С. ПЕДАГОГЛАРДА КАСБИЙ КОМПЕТЕНЦИЯНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ (ОЛИЙ ТАЪЛИМ ТИЗИМИ МИСОЛИДА)

Маколада сунгги йилларда олий таълим тизимида амалга оширилган кенг куламли ислох,отлар институционал жих,атдан тадкик этилиб, уларнинг таълим сифатига таъсири курсатиб утилган. Жамият х,аётида укитувчилар макоми ва улар мех,натини раFбатлантириш борасида амалга оширилаётган чора-тадбирлар урганилиб, олий таълим тизимида профессор-укитувчиларнинг касбий компетенцияларини такомиллаштиришга доир долзарб масала-лар келтирилган. Шунингдек, касбий компетенцияларни ривожлантириш борасида мутахас-сис олим ва тадкикотчилар томонидан илгари сурилган карашлар, фикр-мулох,азалар, хори-жий тажрибалар ва назарий ёндашувлар асосида баён этилиб, касбий компетенция масала-сига доир сунгги йилларда мамлакатимизда амалга оширилган илмий тадкикотлар мисолида ёритилган.

Таянч суз ва тушунчалар: таълим, олий таълим, компетенция, касбий компетенция, концепция, ижобий динамика, кадрлар салох,ияти, малакали мутахассис, институционал асос.

ЮНУСОВА Н.Ш., НАЗАРОВА Н.Ж., ЖУМАНИЯЗОВА Н.С. ПОВЫШЕНИЕ ПРОФЕССИОНАЛЬНОЙ КОМПЕТЕНЦИИ ПЕДАГОГОВ (НА ПРИМЕРЕ СИСТЕМЫ ВЫСШЕГО ОБРАЗОВАНИЯ)

В статье с институциональной точки зрения рассматриваются масштабные реформы, осуществленные в системе высшего образования за последние годы, и показано их влияние на качество образования. Изучен статус учителей в обществе и меры, принимаемые для поощрения их работы, представлены актуальные вопросы повышения профессиональных компетенций учителей в системе высшего образования. При этом авторы описывают развитие профессиональных компетенций на основе взглядов, мнений, зарубежного опыта и теоретических подходов, выдвигаемых экспертами и исследователями, и иллюстрируют на примере недавних исследований в нашей стране по вопросу профессиональной компетенции.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 6 (115)

Ключевые слова и понятия: образование, высшее образование, компетентность, профессиональная компетентность, концепция, положительная динамика, кадровый потенциал, квалифицированный специалист, институциональная основа.

YUNUSOVA N.SH., NAZAROVA N.J., JUMANIYAZOVA N.S. IMPROVING PROFESSIONAL COMPETENCE IN TEACHERS (ON THE EXAMPLE OF THE HIGHER EDUCATION SYSTEM)

The article examines the large-scale reforms implemented in the higher education system in recent years from an institutional point of view and shows their impact on the quality of education. The status of teachers in society and the measures taken to encourage their work are studied, and topical issues of improving the professional competencies of teachers in the higher education system are presented. At the same time, the authors describe the development of professional competencies based on the views, opinions, foreign experience and theoretical approaches put forward by experts and researchers, and illustrate the example of recent research in our country on the issue of professional competence.

Key words and concepts: education, higher education, competence, professional competence, concept, positive dynamics, personnel potential, qualified specialist, institutional basis.

Кириш. Жах,он мехнат бозори талабла-рига мос келадиган ракобатбардош кадрларни тайёрлаш олий таълим тизимининг энг асо-сий функционал хусусиятларидан бири сана-либ, буни самарали амалга оширилиши маз-кур тизимда фаолият олиб бораётган педаго-гларнинг касбий компетенциясига бевосита узвий боFликдир. Чунки олий таълим тизи-мида фаолият курсатаётган педагог-устозлар канчалик махоратли, билимдон, мала-кали ва тажрибали булса, бир суз билан айт-ганда "уз касбининг устаси" булсагина, «Янги Узбекистоннинг тараккиёт стратегияси"да1 бел-гиланган максадларга эришиш жараёни шунча-лик самарали кечиши таъминланади. "Таълим туFрисида"ги конуннинг 46-моддасида "Педагог ходимларнинг мажбуриятлари" сифатида куйидагилар курсатиб утилган булиб, булар:

• таълим-тарбия жараёни иштирокчи-ларининг шаъни, кадр-киммати ва ишчанлик обрусини хурмат килиши;

• укув машFулотларини сифатли утказиши;

• ахборот-коммуникация технологиялари-дан, укитиш ва тарбиянинг илFор хамда иннова-цион шакллари ва усулларидан фойдаланиши"2 кабилар билан белгиланганки, бу мажбурият-

1 Узбекистон Республикаси Президентининг 2022 йил 28 январдаги «2022-2026 йилларга мулжалланган Янги Узбекистоннинг тараккиёт стратегияси туFрисида"ги ПФ-60-сонли Фармони. - https://lex.uz/docs/5841063

2 Узбекистон Республикасининг "Таълим туFрисида"ги УРК.-637-сонли Конуни. 2020 йил 23 сентябрь. Крнун хужжатлари маълумотлари миллий базаси, 24.09.2020 й., 03/20/637/1313-сон; Конунчилик маълумотлари миллий базаси, 21.04.2021 й., 03/21/683/0375-сон, 12.10.2021 й., 03/21/721/0952-сон.

лар педагоглар касбий компетенциясини тако-миллаштиришнинг институционал асоси сифатида хизмат килиб келмокда.

Бу борада Президент Шавкат Мирзи-ёев таъкидлаганидек: "Бугун ^ар бир ва тар-биячи, олийго^ домласи таълим ва илм-фан со^асидаги энг сунгги ижобий янгили-кларни укув жараёнларига татбиц эта ола-диган, чуцур билим ва дунёцараш эгаси, бир суз билан айтганда, замонамиз ва жамия-тимизнинг энг илгор вакиллари булишлари керак"3. Шу сабабли х,ам "Олий таълимни ривожлантириш концепцияси"да белгилан-ган "олий таълим мазмунини сифат жих,атидан янги боскичга кутариш, ижтимоий сох,а ва иктисодиёт тармокларининг баркарор ривож-ланишига муносиб х,исса кушадиган, мех,нат бозорида уз урнини топа оладиган юкори малакали кадрлар тайёрлаш тизимини йулга куйиш"дек4 вазифани самарали амалга ошириш х,ам бевосита олий таълим тизимида фаолият олиб бораётган профессор-укитувчилар касбий компетенциясининг такомиллашувига боFлик эканлигини курсатади.

3 Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзи-ёевнинг Укитувчи ва мураббийлар кунига баFишланган тантанали маросимдаги "Укитувчи ва мураббийлар

- янги Узбекистонни барпо этишда катта куч, таянч ва суянчимиздир" мавзусидаги нутки. 2020 йил 30 сентябрь. www.xs.uz

4 Узбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 8 октябрдаги "Узбекистон Республикаси олий таълим тизимини 2030 йилгача ривожлантириш концепция-сини тасдиклаш туFрисида"ги ПФ-5847-сонли Фармони.

- https://lex.uz/docs/4545884

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 6 (115)

Мавзунинг долзарблиги. Олий таълим тизимига Янги Узбекистонда - Учинчи Ренес-сансни бунёд этишнинг драйвери сифатида каралаётган экан, бунда олий таълим муассаса-ларида фаолият олиб бораётган педагогларнинг касбий компетенциясини такомиллаштириш амалий ахамият касб этади. Бу эса тайёрлана-ётган мутахассис кадрларнинг халкаро мехнат бозоридаги ракобатга бардошлигини таъмин-лашдек улкан вазифа ва масъулият юклайди.

Мавзу буйича бошца илмий изланиш-ларнинг цисцача та^лили. Олий таълим тизи-мида педагоглар касбий компетенциясини такомиллаштириш мавзуси доирасида турли фан соха олим ва тадкикотчилари уз мулохаза ва карашларини илгари сурган. Жумладан, хорижлик тадкикотчи ва олимлардан E.Terhart1,

G.Niedermair2, мамлакатимизда эса профессор Р.С.Самаров3, тадкикотчилардан Т.Т.Калекеева4,

H.К.Сулейманова5, Н.Мамадалиева6 ва бошкалар томонидан педагогларнинг касбий компетенциясини шакллантириш ва ривожлан-тиришга доир илмий изланишлар олиб борил-ган.

Илмий адабиётлар тахлили немис олимла-рининг касбий педагогик компетенция турла-рига нисбатан ёндашувлари турлича эканли-гини курсатди. Жумладан, Баден-Вюртемберг (Gewerkschaft Erziehung und Wissenschaft BadenWürttemberg) Германия Федерал ерлари-нинг Тарбия ва фан масалалари буйича жами-

1 Terhart E. Erfassung und Beurteilung der beruflichen Kompetenz von Lehrkäften. In: Laeders, Manfred; Wissinger, Jochen, Hg. Kompetenzentwicklung und Programmevaluation. Forschung zur Lehrerbildung. -Muenster, New York, München, 2007. - 356 р.

2 Niedermair G. (2011). Kompetenzen entwickeln, messen und bewerten / Gerhard Niedermair [Hrsg.]. - Linz: Trauner. - 602 p.

3 Самаров Р.С. Баркамолликтизимида касбий лаёкатлилик // Таълим муаммолари журнали. 2013, 6-сон. - Б. 10-14.

4 Калекеева Т.Т. Таълимни ахборотлаштириш шарои-тида булажак информатика укитувчиларини тайёрлаш мазмунини такомиллаштириш. / Педаг. фан. буй. фал. д-ри (PhD) дисс. автореф. - Т.: 2019. - 14 б.

5 Сулейманова Н.К. Видеоконтент оркали булажак немис тили укитувчисининг касбий компетенциясини шакллантириш. / Педаг. фан. буй. фал. д-ри (PhD) дис. автореферати. - Тошкент, 2020. - Б. 13.

6 Мамадалиева Н. Таълим жараёни сифатини

бошкаришнинг социал муаммолари. Ахборотлашган

жамиятда замонавий социологиянинг долзарб масала-

лари. Республика илмий-амалий конференцияси мате-

риаллари. - Тошкент: УзМУ, 2019. - Б. 35-38.

яти аъзоларининг таъкидлашича, укитувчининг профессионализми (касбий махорати) касбий автономияси, юкори даражали университетдаги тайёргарлиги билан бирга, куйидаги компе-тенциялардан таркиб топади: ихтисослик фани буйича билимлари ва ушбу фан дидактикасини эгаллаши; ижтимоий компетенцияси; ташхис-лаш компетенцияси; педагогик маслахат бериш элементлари ва педагогик куллаб-кувватлаш тамойилларидан хабардор булиши; укув жара-ёнида мультимедиавий воситалардан фойда-ланиши; ташкилотчилик кобилияти; жамоада ишлай билиш куникмаси; инновацияларга инти-лишлари билан изохлайди7.

Тадкикотчи Н.К.Сулейманованинг ёзишича, "Касбий компетентлик - бу узлуксиз узини ривожлантириш ва такомиллаштириш шаро-итида уз касбий характеристикасини, кас-бий-педагогик фаолиятини узининг индивидуал ишлаш услуби асосида холис бахолай олишга кодир хамда касбий педагогик фаоли-ятни эгаллашга ёрдам берувчи шахс интегра-тив сифатининг узок кечадиган жараёни булиб, касбий усиш ва узлигини курсата олишга инти-лиш демакдир"8. Тадкикотчи E.Terhart эса касбий педагогик компетенцияни «зарур касбий билимлар, касбий малака ва касбий этика бир-лиги» сифатида бахоласа9, G.Niedermairнинг фикрича эса, «компетентлик» функционал равишда конкрет педагогик вазиятлар, шу жумладан, педагогнинг зиёлилиги ва унинг касбий этикаси билан боFликлигини курсатади10.

Профессор Р.Самаровнинг фикрича, касбий компетенция концепциясининг тарки-бий кисми сифатида: педагогнинг кобилият ва эхтиёжларининг диагностик хулосасини, уларни шахсий ва касбий муаммоларни ажрата билиш кобилиятини, анъанавий тафаккур стереотипла-

7 Gewerkschaft Erziehung und Wissenschaft BadenWürttemberg. http://www/gew-bw.de/Lehrerbildung.html. Section9551

8 Сулейманова Н.К. Видеоконтент оркали булажак немис тили укитувчисининг касбий компетенциясини шакллантириш. / Педаг. фан. буй. фал. д-ри (PhD) дис. автореферати. - Тошкент, 2020. - Б. 13.

9 Terhart E. Erfassung und Beurteilung der beruflichen Kompetenz von Lehrkäften. In: Laeders, Manfred; Wissinger, Jochen, Hg. Kompetenzentwicklung und Programmevaluation. Forschung zur Lehrerbildung. -Muenster, New York, München, 2007. - 356 р.

10 Niedermair G. (2011). Kompetenzen entwickeln, messen und bewerten / Gerhard Niedermair [Hrsg.]. - Linz: Trauner. - 602 p.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 6 (115)

рини узгартиришини, уз-узини бах,олашни ижо-бийлашув даражасини, шахсий кадриятларнинг шаклланишини, фаолият меъёрларини узлаштиришини, узини намоён этиш учун ижтимоий-маданий мух,итни урганишни, инно-вацион хулкни тарбиялашни1 назарда тутади.

Назарий манбаларнинг контент тах,лили шуни курсатадики, педагоглар касбий ком-петенциясини такомиллаштириш бора-сида куплаб олим ва тадкикотчилар у ёки бу жих,атини тадкик этишган. Маълумки, баъзи компетенциялар, бошкаларига нисбатан уму-мий ёки ах,амиятлирок булади. Шунга кура уларни учта даражага булиш мумкин:

1) таянч компетенциялар;

2) умумпредмет компетенциялари;

3) предметга оид компетенциялар.

Педагогларнинг касбий компетенцияла-

рини куйидаги икки гурух,га ажратиб курсатиб утилган:

1. Педагогнинг таянч компетенциялари;

2. Педагогнинг хусусий компетенциялари.

Педагогнинг таянч компетенциялари урганиш, изланиш, мулох,аза юритиш, х,амкорликка интилиш, масъулият ва фидойи-лик сингари хусусиятларда ифодаланади.

Педагогнинг хусусий компетенциялари эса бир кадар мураккаб куринишга эга тизим сифатида ифодаланади. Буларга педагогнинг х,аётий тажрибалари ва кузатишлари асосида х,ар кандай укув фаолиятида дуч келинадиган Х вазиятларни шахсий хулосаларига асосланиб ижобий х,ал этишга кодир булган, таълим маз-мунини танлаш ва методик таъминотини яра-тишга х,амда талабаларнинг кизикишларини орттиришга, илмий дунёкарашини кенгай-тиришга, ахлокий, Fоявий-сиёсий, таълим-тарбиявий муаммоларни х,ал этишга, кузатишлари асосида илмий хулосаларни чикаришга ва илмий изланишлар асосида узининг ижо-дий фаолиятида намоён этишга, ахборот билан ишлаш, кайта ишлаш ва тах,лил эта олишга, талабалар томонидан эгалланган билим, куникма ва малакаларни узлаштирганлик дара-жаларига караб холис ва адолатли бах,олашга, шахс сифатида уз-узини ривожлантириш оркали жамият, давлат ва миллий манфаат-лар йулида хизмат килишга тайёр ва бошка шу

1 Самаров Р.С. Баркамоллик тизимида касбий лаёкатлилик // Таълим муаммолари журнали. 2013, 6-сон. - Б. 10-14.

каби куплаб касбий сифатларни узида мужас-самлаштирган мураккаб куринишга эга касб эгасини тушунилади.

Мацоланинг илмий мо^ияти шун-дан иборатки, педагогнинг касбий компе-тенциясини такомиллаштириш масаласи хар доим ва барча даврларда уз долзар-блигини йукотмасдан келаётган мавзу сана-лади. Негаки, Янги Узбекистоннинг тараккиёти ва унинг истикболи бевосита бугунги кунда олий таълим тизимида фаолият олиб бораёт-ган педагог-устоз-мураббий номлари билан улугланиб келаётган касб эгаларнинг компе-тенцияларига боFликлиги билан баён этилади.

Тадцицот мацсади олий таълим тизимида фаолият олиб бораётган педагоглар касбий компетенциясини такомиллаштиришнинг институционал ва методологик асосларини шархлаш х,амда соха ривожига доир таклиф-лар ишлаб чикишдан иборат.

Тадцицотнинг объекти - Олий таълим муассасаларида фаолият курсатиб келаётган педагогларнинг касбий компетенциясини такомиллаштириш жараёни.

Тадцицотда - хукукий-меъёрий хужжатлар, илмий кузатишлар (бевосита ва билвосита) асосида жамланган маълумотлар, киёсий ва контекстли тахлилий манбалардан фойдала-нилди.

Тадцицотнинг эмпирик манбаини мето-дологик (конун, фармон, карор ва бошка хужжатлар), назарий (киёсий-таккослаш, тахлил-синтез, абстрактлаш-умумлаштириш, индукция-дедукция), статистик маълумотлар ва педагогик эксперимент натижалари ташкил этади.

Асосий цисм. Дунёда сунгги йилларда руй бераётган турли даражадаги глобал узгаришлар таълим тизими, хусусан олий таълим тизимида тайёрланаётган кадрлар сифа-тига нисбатан талаб даражаси ортиб бораёт-ганини курсатмокда. Негаки, баркарорликни таъминлашнинг туб замирида сифатли ва ракобатбардош кадрлар масаласи етакчи урин эгаллайдики, шу сабабдан хам олий таълим тизимида фаолият олиб бораётган педагогларнинг касбий компетенциясини такомиллаштириш оркали жамиятни тараккий этти-риш, фан-техника ва технология тараккиёти суръатларини жадаллаштириш, мамлакати-мизда олиб борилаётган ислохотлар сама-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 6 (115)

радорлигини таъминлаш шу билан бирга XXI асрда турган мураккаб муаммоларни муваффакиятли хал этишдек жиддий, масъули-ятли вазифани амалга оширишдек улкан тала-бларни куймокда. Шу боисдан хам тадкикотчи Н.Мамадалиеванинг ёзишича, олий таъ-лим муассасаларида таълим сифатини оши-риш куйидаги максадларга эришишни назарда тутади:

- инновацион ахборот махсулотларини ишлаб чикиш;

- юкори малакали мутахассисларни тай-ёрлашнинг замонавий усулларини жорий этиш асосида инновацион Fояларни ишлаб чикиш;

- таълим сифати ва узлуксизлигини таъ-минлаш;

- педагогик кадрларни касбий дара-жаси ва малакасини доимий равишда ошириб бориш;

- янги технологияларда фойдаланиш асосида укув жараёнини узлуксиз такомиллашти-риб бориш;

- касбий масалаларни ечишга талаба-ларни ижодий ёндашадиган ва масъулиятли килиб тарбиялаш1.

Бизнингча, бу максадларга эришишда педагогик кадрларнинг касбий компетентли-гини такомиллаштириш масаласи хам амалий ахамият касб этади.

Агарда, 2020 йилда "... мамлакатимизда 47 та янги олий таълим муассасаси, жумла-дан, хорижий университетларнинг филиал-лари ташкил этилиб, олий укув юртларининг сони 125 тага"2, 2021 йилга келиб, юртимизда олий таълим муассасалари сони 156 тага3, 2022 йил июнь ойи холатига кура эса бу курсаткич 165 тага етган, шу жумладан, Тошкент шахрида 74 та, худудларда 91 та олий таълим муасса-

1 Мамадалиева Н. Таълим жараёни сифатини бошкаришнинг социал муаммолари. Ахборотлашган жамиятда замонавий социологиянинг долзарб масала-лари. Республика илмий-амалий конференцияси мате-риаллари. - Тошкент: УзМУ, 2019. - Б. 35-38.

2 Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзи-ёевнинг Укитувчи ва мураббийлар кунига баFишланган тантанали маросимдаги "Укитувчи ва мураббийлар

- янги Узбекистонни барпо этишда катта куч, таянч ва суянчимиздир" мавзусидаги нутки. 2020 йил 30 сентябрь. www.xs.uz

3 Олий таълим: юксалиш йулидаги мухим кадамлар.

https://yuz.uz/news/oliy-talim-yuksalish-yolidagi-muhim-

qadamlar

саси мавжудлиги кайд этилган4. Агарда, олий таълим муассасалари сонини йиллар кесимда карайдиган булса, сунгги уч йил ичида (20202022 йиллар кесимида киёсласак) олий таълим муассасалар сони 40 тага (125 тадан 165 тага) ошганлиги кузатилиб, бу бир томондан узлуксиз жараён сифатида узгариб боришини эътиборга олган холда уни динамик курсаткич сифатида эътироф этиш имконини берса, иккинчи томондан унга мос равишда сифатли педагог кадрлар билан таъминлаш масаласини хам долзарблаштирмокда.

Мамлакатимиз олий таълим тизими олдида турган куйидаги туртта устувор вазифага:

• биринчидан, олий таълим муассасалари бошкарув кенгашларининг ролини ошириш ва кафедралар ваколатларини кенгайтиришга;

• иккинчидан, укув жараёнини бозор талабларига мослаштириб, ишлаб чикариш билан узвийлигини таъминлаш ва талабанинг уз устида ишлаши учун мухит яратишга;

• учинчидан, олий таълим муассасала-рининг илмий салохиятини оширишга, илм-фан ва инновацияни ривожлантириш хамда профессор-укитувчилар ва талабалар учун ^озбозликни камайтиришга;

• туртинчидан, сохани ракамлаштириш оркали бюрократия ва коррупцияни кескин кискартиришга алохида эътибор каратилиб келинмокда.

Бирок олий таълимда бир катор уз ечимини кутаётган муаммо ва камчиликлар мавжуд-лигини хам кайд этиш лозим. Хусусан, акса-рият битирувчиларнинг билим ва малакаси мехнат бозори талабларига жавоб бермаётга-нини афсуски, хакикатдир. Масалан, бугунги кундаги "815 та йуналишнинг 55 фоизи мехнат бозори талабларига жавоб бермайди. Айрим йуналишлар буйича тайёрланаётган кадрлар амалиётда уз урнини топа олмай, бутунлай бошка сохаларда ишламокда"5. Бу муаммонинг бир томони олий таълим тизимида фаолият олиб бораётган педагоглар касбий компетен-циясининг етарли даражада эмаслигига бориб такалади.

4 Олий таълим муассасалари сони 165 тага етди. https://yuz.uz/news/oliy-talim-muassasalari-soni-165-taga-etdi

5 Хаитов А. Таълим сифати ривожланса, хар бир сохада узгариш ва ривожланиш булади. https:// parliament. gov. uz/uz/events/opinion/34938/

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 6 (115)

Тошкент давлат транспорт университетида педагоглар касбий компетенциясини такомил-лаштириш буйича олиб борилган тажриба-синов ишлари уч боскичда амалга оширилиб (биринчи боскич - аникловчи боскич (20182019 укув йили), иккинчи боскич - шакллан-тирувчи боскич (2020-2021 укув йили), учинчи боскич - такомиллаштирувчи боскич (20212022 укув йиллари) сифатида урганилди.

Тажриба-синов ишларида куйидаги ишлар амалга оширилди:

• ишлаб чикилган мезоний дастур ва ташхис воситалари буйича ёш педагоглар касбий компетентликнинг бошланFич даражасини ташхислаш;

• ёш педагогларда касбий компетент-ликни такомиллаштириш буйича экспертлар фаолиятининг тах,лили;

• ДТС, асосий укув дастурлар, айрим фанлар буйича ишчи дастурлар олий таълим сифатини таъминлаш нуктаи назари асосида урганилди, тадкикот мавзуси буйича тах,лил этилди.

Педагогларнинг касбий компетентлигини такомиллашганлик даражасини белгиловчи куйидаги индикаторлар ишлаб чикилди. Булар:

- ижодий фикрлаш куникмасининг ривожланганлиги (шахсий тажриба ва педагогик-психологик х,амда касбий фанларни узлаштириш жараёнида шаклланадиган сифат-лар);

- янги Fоявий-концептуал ёндашувнинг ривожланганлиги (шахсий тажриба, ихтисос-лик фанларни узлаштириш негизида шаклла-нувчи интеграллашган сифатлар тизими);

- тизимли тах,лил ва креатив карорлар кабул килиш куникмасининг ривожланганлиги (амалий машFулотлар, ишлаб чикариш амалиёти асосида такомиллашадиган касбий куникмалар);

- мослашувчанлик ва мобиллик (шах-сий ва касбий сифатлар, касбий тайёргарлик негизида шаклланувчи сох,ага йуналган касбий куникмалар).

Тажриба-синов натижалари асосида куйидаги хулосаларга келинди:

• мавжуд таълимий технологиялар касбий компетенцияни такомиллаштиришнинг юкори даражасида эмаслиги ва у замонавий талабларига жавоб бермаслиги бевосита укув-

услубий жараёнга боFлик булган х,ужжатларни урганиш усули асосида аникланди;

• маъруза машFулотлари тасвирий-ахборот шаклдалиги ва ахборот материал-ларни урганишда талабаларнинг пассивлиги;

• амалий ва семинар машFулотлари талабаларнинг ижодий мустакиллигини шакллан-тиришга каратилмаганлиги;

• диагностик воситалар узлаштирилган билим ва куникмаларга эга булган билим даражасини белгилашга каратилган булиб, касбий жих,атдан ах,амиятли шахсий фазилатларга эътибор каратилмаётганлиги;

• мустакил таълим вазифалари репро-дуктив (ижодий булмаган, муаммоли булмаган) табиатга эга эканлиги каби х,олатлар аникланди.

Олиб борилган илмий изланиш ва кузатиш-ларимиз шуни курсатдики, олий таълим тизи-мида фаолият олиб борувчи педагоглар касбий компетенциясини такомиллаштиришда бирин-чидан касбий компетенцияларини шакллан-тирувчи методлардан фойдаланиш максадга мувофик. Булар:

- касбий-педагогик таъсирнинг ички ва ташки жих,атига;

- касбий-педагогик камчиликларни аниклашга;

- касбий таълимнинг муваффакиятли натижаларини тасдиклашга;

- касбий жараённинг кейинги боскичларини режалаштиришга;

- касбий таълимдаги натижаларни муваффакиятларни раFбатлантириш оркали мотивация пайдо килишга ва кейинги мурак-каб кадамларни йуналтиришга;

- касбий-педагогик жараён шарт-шароитларни яхшилашга эришиш, бунинг учун "олий таълим муассасаси - педагог жамоа-лари" каби мураккаб тизимнинг фаолиятини самарадорлигини таъминлаш каби касбий-дидактик тамойиллар асосида кечишини эъти-борга каратиш максадга мувофик.

Хулосалар.

Юкорида билдирилган фикр-мулох,азалар асосида куйидаги хулосаларни илгари суриш имконини берди:

1) Мамлакатимизда олий таълим муасса-салари сонининг динамик курсаткич дара-жаси билан унда фаолият олиб борувчи педагогларнинг касбий компетенциясини такомил-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 6 (115)

-nawTupuö öopumumu MexaHiiBM-napu ypTacuifla пропорцмона.п.пмmнм TatMiiH.namra эpмmмm ^03um;

2) O-nuM Tat^UM TU3UMUfla $ao.niimT o^uö 6opaeTraH negaror^ap KacöiiM кoмпeтeнцм-A-napu ^aH^a^UK TaKoMiim-namTupuö öopumca, o-nutf Tat^UM TU3UMUfla Tatfep.naHaeTraH Kag-p^apHUHr xax,oH Mex,HaT 6o3opu Ta^aö^apura moc paBumga pa^o6aT6apflom^uruHU TatMiiH-.namra эpмmllma,цм.

3) OTM ^ao^UAT wpuTaeTraH negaror^ap y^yH ^aH^a^UK Kyn paföaT^ap tiibmmm xopiiM этu^сa Ba eTap^u^a mapT-mapouiT.nap apaTiumca, ynapHUHr KacöuM кoмпeтeнцмflсмнмнг TaKoMii-^amyBU myH^a^UK пoзuтuв Ke^agu;

4) OTM MM^ecuga "ycTo3-morupg" aHtaHa-^apuHM xopiiM этмm op^a^u em пe,цaгoмap-HUHr KacöuM кoмпeтeнцuflсuнu maiKn-naHTupum Ba puBox^aHTupum caMapagop^uru TatMUH^a-Hagu.

Tafl^u^oTUMU3 cyHruga ^yMugaru TaKnu$ Ba TaBcuanapMHM urnrapu cypaMU3:

1. O-nuM Tat^UM TU3UMUfla ^ao-nuaT o^u6 6opaeTraH пe,цaгoмapнмнг y^yB WK^aMa^apuga KypcaTU^raH coaT^ap mu^aopuhu KaMafiTupum ^o3UM. HeraKii, öyryHru KyHga aMa^ K,umu6 Ke^a-eTraH yKyB pexara MyBo^uiK, пe,цaгomмнг aco-

cum BaKTU yKyB WK^aMacuga (Maca^aH, yKUTyBmi ^aBo3UMU y^yH tfiim.nMK yKyB fOKnaMacu 10001200 coaT, пpo^eссop ^aBo3UMuga y^yH 600700 coaT этu6 6e.nnimaHraH) KypcaTi/mraH aygu-Topia coaT^apiHi öaxapimra эtтм6op KapaTiiö,

HaTixaga gapcra TaMeprap^iK Kypim Ba yHi

cu^aT^u yTKa3imra TyciK öy^umu 6umaH 6ipra y3 ycTiga im^amra Ba imMuM ixog Ki^imra xa^aKUT 6epi6, BaKT TaHKUcnunimu Ke^Tipuö ^UKapMoKfla.

2. MxTUMoiM-ryMaHUTap ^aH^apgaH aMa--nutf Ba ceMUHap Mamfy^oT^apuHU o^i6 6opim y^yH Maxcyc xi^o3^aHraH ayflUTopifl^ap Tam-Kium этum ^o3UM. HyHKi 6yHgaM ayfliTopufl^apAa gapc o^i6 6opim 6ip TOMOH^H пe,цaгoг y^yH Ky^aM^iK apaTca, 6omKa TOMOH^H Ta^aöa y^yH ym6y ^aHHi y3^amTupumfla мoтмвaцмfl 6epi6, gapcHUHr Kypra3Ma^uruHU Ba aMa^uM^uriHU TatMiH^am y^yH xii3MaT Ki^agi;

3. Xa^Kapo Taxpiöa^apgaH (AKL, BywK BpuTaHia, ^OHMA, XaHyöiM Kopea Ba 6.) Ke^uö ^UKKaH xo^ga yMyMÖamapiM ^aH^ap ci^aTiga (ciecaTmyHoc^UK, сoцuo^oгufl, псuxo^oгufl) yKUTi^uö Ke^iHaeTraH ^aH^apHi MaM^aKaTi-MU3 OTM^apiga yKUTimHi My^ra KyMimHi TaB-CUA этaмuз.

ÄflaÖMeT^ap pywxaTM:

1. Y36eKicToH Pe^yö-nuKacuHiiHr 2020 mu^ 23 ceHTflöp^ari "Tat-nuiM TyFpucuAa"ru ypk-637-coh^u KoHyHi. // KoHyH xyxxaT^api Mat^yMoT^api mu^^um 6a3aci, 24.09.2020 M., 03/20/637/1313-coh; KoHyH^i^iK Mat^yMoT^api mu^^um 6a3aci, 21.04.2021 M., 03/21/683/0375-coh, 12.10.2021 M., 03/21/721/0952-coh.

2. Y36eKicToH Рeспy6^uкaсu npe3UAeHTUHUHr 2019 mu^ 8 oKTfl6p,gam "Y36eKicToH Рeспy6^uкaсu o^iM Tat^iM tubmmmhm 2030 Mi^ra^a puBox^aHTipim кoнцeпцuflсuнu TacgiK^am TyFpucuAa"ru nO-5847-coH^i OapMoHi. - https://lex.uz/docs/4545884

3. Y36eKicToH Рeспy6^uкaсu npe3UAeHTUHUHr 2022 Mum 28 AHBapgari «2022-2026 Mu^^apra My^xa^^aHraH ^Hru Y36eKUCToHHUHr TapaKKieT CTpaTeruacu TyFpucuAa"ru n0-60-coH^u OapMoHi. -https://lex.uz/docs/5841063

4. Y36eKicToH Рeспy6^uкaсu npe3UfleHTU LUaBKaT Mup3ueeBHUHr YKiTyB^u Ba Mypa6-6uM^ap KyHira 6afim^aHraH TaHTaHa^u MapocuMgaru "YKiTyB^u Ba Mypa66uM^ap - AHru Y36eKUCToHHU 6apпo этumAa KaTTa Ky^, TaaH^ Ba cyflHmiMUBAiip" MaB3ycuflaru HyTKi. 2020 Mium 30 ceHTaöpb. www.xs.uz

5. Gewerkschaft Erziehung und Wissenschaft Baden-Württemberg. http://www/gew-bw. de/Lehrerbildung.html.Section9551

6. Niedermair G. (2011). Kompetenzen entwickeln, messen und bewerten / Gerhard Niedermair [Hrsg.]. - Linz: Trauner. - 602 p.

3AM0HABMM TAl^MM / COBPEMEHHOE 0EPA30BAHME 2022, 6 (115)

7. Terhart E. Erfassung und Beurteilung der beruflichen Kompetenz von Lehrkäften. In: Laeders, Manfred; Wissinger, Jochen, Hg. Kompetenzentwicklung und Programmevaluation. Forschung zur Lehrerbildung. - Muenster, New York, München, 2007. - 356 р.

8. Калекеева Т.Т. Таълимни ахборотлаштириш шароитида булажак информатика укитувчиларини тайёрлаш мазмунини такомиллаштириш. / Педаг. фан. буй. фал. д-ри (PhD) дисс. автореф. - Т.: 2019. - 14 б.

9. Мамадалиева Н. Таълим жараёни сифатини бошкаришнинг социал муаммолари. Ахборотлашган жамиятда замонавий социологиянинг долзарб масалалари. Республика илмий-амалий конференцияси материаллари. - Тошкент: УзМУ, 2019. - Б. 35-38.

10. Олий таълим муассасалари сони 165 тага етди. https://yuz.uz/news/oliy-talim-muassasalari-soni-165-taga-etdi

11. Олий таълим: юксалиш йулидаги мух,им кадамлар. https://yuz.uz/news/oliy-talim-yuksalish-yolidagi-muhim-qadamlar

12. Самаров Р.С. Баркамоллик тизимида касбий лаёкатлилик // Таълим муаммолари журнали. 2013, 6-сон. - Б. 10-14.

13. Сулейманова Н.К. Видеоконтент оркали булажак немис тили укитувчисининг касбий компетенциясини шакллантириш. / Педаг. фан. буй. фал. д-ри (PhD) дис. автореферата - Тошкент, 2020. - Б. 13.

14. Хаитов А. Таълим сифати ривожланса, х,ар бир сох,ада узгариш ва ривожланиш булади. https:// parliament. gov.uz/uz/events/opinion/34938/

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 6 (115)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.