Научная статья на тему 'ТАЪЛИМ ЖАРАЁНИДА ТАЛАБАЛАР ЎҚУВ-БИЛИШ КОМПЕТЕНТЛИГИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ'

ТАЪЛИМ ЖАРАЁНИДА ТАЛАБАЛАР ЎҚУВ-БИЛИШ КОМПЕТЕНТЛИГИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
879
131
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ўқув жараёни / компетентлик / ўқув-билиш компетентлиги / таълим / талаба / шакллантириш / ривожлантириш / зарурият / натижа. / учебный процесс / компетентность / учебно-познавательная компетентность / образование / ученик / формирование / развитие / необходимость / результат.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Рахимов Зокир Тоштемирович

Мазкур мақолада ўқув-билиш компетенлиги тушунчасининг моҳияти, олий таълим жараёнида талабалар ўқув-билиш компетенлигини ривожлантиришнинг педагогик шартшароитлари, зарур омиллари ва аҳамиятли жиҳатлари очиб берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

РАЗВИТИЕ УЧЕБНО-ПОЗНАВАТЕЛЬНОЙ КОМПЕТЕНТНОСТИ СТУДЕНТОВ В ОБРАЗОВАТЕЛЬНОМ ПРОЦЕССЕ

В данной статье раскрыта суть понятия учебно-познавательная компетенция, педагогические условия, необходимые факторы и существенные аспекты развития учебнопознавательной компетенции студентов в процессе высшего образования.

Текст научной работы на тему «ТАЪЛИМ ЖАРАЁНИДА ТАЛАБАЛАР ЎҚУВ-БИЛИШ КОМПЕТЕНТЛИГИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ»

г

v.

Рахимов Зокир Тоштемирович,

К,арши мух,андислик-ик,тисодиёт институти "Касб таълими" кафедраси мудири, педагогика фанлари буйича фалсафа доктори, доцент.

ТАЪЛИМ ЖАРАЁНИДА ТАЛАБАЛАР ЩВ-БИЛИШ КОМПЕТЕНТЛИГИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ

УДК: 37:377 (077)

РАХИМОВ З.Т. ТАЪЛИМ ЖАРАЁНИДА ТАЛАБАЛАР УКУВ-БИЛИШ КОМПЕТЕНТЛИГИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ

Мазкур маколада укув-билиш компетенлиги тушунчасининг мох,ияти, олий таълим жараёнида талабалар укув-билиш компетенлигини ривожлантиришнинг педагогик шарт-шароитлари, зарур омиллари ва ах,амиятли жих,атлари очиб берилган.

Таянч суз ва тушунчалар: укув жараёни, компетентлик, укув-билиш компетентлиги, таълим, талаба, шакллантириш, ривожлантириш, зарурият, натижа.

РАХИМОВ З.Т. РАЗВИТИЕ УЧЕБНО-ПОЗНАВАТЕЛЬНОЙ КОМПЕТЕНТНОСТИ СТУДЕНТОВ В ОБРАЗОВАТЕЛЬНОМ ПРОЦЕССЕ

В данной статье раскрыта суть понятия учебно-познавательная компетенция, педагогические условия, необходимые факторы и существенные аспекты развития учебно-познавательной компетенции студентов в процессе высшего образования.

Ключевые слова и понятия: учебный процесс, компетентность, учебно-познавательная компетентность, образование, ученик, формирование, развитие, необходимость, результат.

RAKHIMOVZ.T. DEVELOPMENT OF STUDENTS ' SCIENTIFIC AND COGNITIVE COMPETENCE IN THE EDUCATIONAL PROCESS

This article reveals the essence of the concept of educational and cognitive competence, pedagogical conditions, necessary factors and essential aspects of the development of educational and cognitive competence of students in the process of higher education.

Key words and concepts: educational process, competence, educational and cognitive competence, education, student, formation, development, necessity, result.

Кириш.

Бугунги кунда таълим жараёнида булажак мутахассисларни тайёрлашда, шахс ва жами-ятнинг таълимий эхтиёжларини максимал даражада кондириш, касбий тайёрлашни оптималлаштириш мухим йуналишлардан бири хисобланади. Узлуксиз касбий тайёр-лашнинг энг асосий узига хослиги изчилик тамойилига амал килиш, таълим максадларига эришишда анъаналарга таяниш хисобланади.

Республикамизда таълим-тарбия тизи-мини ислох килиш давлат сиёсати даража-сига кутарилиб, фарзандларимизнинг жахон андозаларига мос шароитларда замонавий билим ва касб-хунарларни эгаллашлари, жис-моний ва маънавий жихатдан етук инсон-лар булиб вояга етишларини таъминлаш, уларнинг кобилият ва истеъдоди, интеллектуал салохиятини руёбга чикариш, ёшлари-миз калбида она юртга садокат ва фидойилик туЙFуларини камол топтириш борасида улкан ишлар амалга оширилмокда.

Президентимизнинг 2017 йил 7 феврал-даги «Узбекистон Республикасини янада ривожлантириш буйича Харакатлар страте-гияси туFрисида»ги ПФ-4947-сон Фармонида1 ижтимоий соха, хусусан, таълим ва илм-фан сохаларини ривожлантириш борасида бир катор вазифалар белгиланган. Ана шу вази-фалар каторида, мамлакатимиз таълим тизи-мини шаклан ва мазмунан ислох килиш, унинг хукукий базасини такомиллаштириш, моддий-техника базасини мустахкамлаш, таълим-тарбия мазмуни, шакл ва самара-дорлигини ошириш борасида мухим ишлар амалга оширилмокда. Чунки таълим тизими жахон микёсида уз урнига эга, обру-эътибор козонган жамият барпо этиш, мамлакати-мизнинг демократик тараккиётини таъминлаш ва фукаролик жамиятини шакллантириш, уни демократлаштириш либераллаштириш, фукароларнинг сиёсий-хукукий, маънавий-ахлокий, ижтимоий онги хамда дунёкараши даражасини ошириш, соFлом тафаккурли баркамол авлодни шакллантириш пойде-вори хисобланади. Шунинг учун хам бугунги кунда таълим тизимидаги йуналишлардан

1 Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги "Узбекистон Республикасини янада ривожлантириш буйича Харакатлар стратегияси туFрисида"ги ПФ-4947-сонли Фармони. - https://lex.uz/ docs/3107036

бири - таълим муассасаларининг иннова-цион фаолияти асосий омил сифатида белги-лаб берилмокда. Хар бир булажак мутахассис таълим тизимини ислох килишнинг зарурли-гини тушуниб етиши ва унинг амалиётда таълим муассасалари инновацион жараёнларига кушилишдаги ахамиятини англаб етиши хамда яратиш имкони мавжуд булган инновацион майдонда узини куриш ва энг мухими, янги-ликларни узлаштиришдан иборат.

Мавзунинг долзарблиги. Олий таълим муассасаларида тайёрланаётган касб таълими укитувчилари фаолиятини тахлил этиш шуни курсатадики, уларнинг уз фанига ва баркамол авлод таълим-тарбиясига оид касбий компе-тентлигини шакллантириш ва уларни булажак касбий фаолиятида изчил куллай олиш махоратига эга булишини талаб этади.

Замонавий жамиятда у ёки бошка мамла-катларнинг ривожланиш даражасини нафакат унинг техник холати, балки олий таълим муассасаларида тайёрланаётган мутахассислар касбий компетентлигини хам белгилайди.

Таълим тизимини модернизациялаш, касб таълими тизимида юзага келадиган узгаришлар таълим муассасаси ходимлари-нинг касбий компетентлигини ривожлантириш учун зарурият тугдиради. Хозирги вактда олий касбий таълимнинг давлат таълим стан-дартлари жорий этилиб, булажак касб таълими укитувчиларини тайёрлаш сифатини оширишга каратилган таълим мазмуни ва технологиясида инновациялар кенг жорий этилмокда.

Инглизча "competence" тушунчаси лугавий жихатдан бевосита "кобилият" маъ-носини ифодалайди. Мазмунан эса "фаоли-ятда назарий билимлардан самарали фой-даланиш, юкори даражадаги касбий малака, махорат ва иктидорни намоён эта олиш" маъ-носини англатади2.

"Компетентлик" тушунчаси ноанъанавий вазиятлар, кутилмаган холларда мутахассис-нинг узини кандай тутиши, мулокотга кири-шиши, ракиблар билан узаро муносабатларда янги йул тутиши, ноаник вазифаларни бажа-ришда, зиддиятларга тула маълумотлардан

2 Рахимов З.Т. Педагогик компетентлик таълим жара-ёни ривожланишининг мухим омили сифатида. "Замонавий таълим" илмий-амалий оммабоп журнал - 2019 й. № 7(80). 4-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 3 (88)

фойдаланишда, изчил ривожланиб борувчи ва мураккаб жараёнларда х,аракатланиш режасига эгаликни англатади1.

Мавзу буйича илмий манбалар-нинг цисцача та^лили. Тах,лиллар шуни курсатадики, таълим жараёнида талабалар укув-билиш компетентлигини ривожлан-тириш ва касбий тайёргарлигини такомил-лаштириш муаммолари буйича Республика-миз ва хорижий куплаб олимлар томонидан илмий-тадкикот ишлари олиб борилган. Жум-ладан, Н.А.Муслимов ва К.Абдуллаеваларнинг фикрича, компетентлик - олинган назарий билим, куникма ва малакалар мажмуасини амалиётга мустакил ва ижодий куллай олиш даражаси, бу х,ам талабанинг амалиёт жараёнида ва олий таълимдан кейинги фаолиятида шаклланиб боради2.

Таникли педагог олим А.Р.Ходжабоев3 таъ-кидлаганидек, ".... олий укув юртлари, макта-блар ва х,унар-техника билим юртларининг таълим жараёнида кулланилаётган дастгох,лар, агрегатлар, асбоб-ускуналар, машина ва меха-низмлар нафакат ишлаб чикариш воситалари сифатида, балки биринчи навбатда таълим воситалари саналади, талабалар улар ёрда-мида касбий куникма ва малакаларини х,осил килиш ва мустах,камлаш имкониятларига эга буладилар".

Замонавий ижтимоий-иктисодий шаро-итларда касбий узини узи бошкариш жараёнида шахснинг касбий ривожланиши-нинг энг тулик психологик шакллари, касбий компетентликнинг ривожланиш хусуси-ятлари Э.Ф.Зеер томонидан урганилган. Касбий компетентликни касбий фаолият тузил-масининг асосий таркибий кисмларидан бири сифатида бах,олайди, шунингдек, шахснинг йуналтирилганлиги, касбий жих,атдан мух,им фазилатлари ва психофизологик хусусиятлари мавжуд4.

Т.М.Сорокинанинг тадкикотларида

укитувчининг касбий компетентлиги педаго-гик фаолиятни амалга ошириш учун назарий ва амалий тайёргарлигининг бирлиги сифатида талкин этилади. Унинг укитувчилик ком-петенцияси укитувчининг педагогик фаоли-ятининг асоси булган профессионалликнинг боскичларидан бири х,исобланади5.

А.В.Хуторский6 "компетенция" ва "компетентлик" тушунчаларини "синоним ишла-тилган" тушунчалари орасидаги фаркни курсатади. Компетенция - шахснинг узаро боFлик хусусиятларини (билим, куникма, фаолият методикаси), маълум мавзулар ва жара-ёнлар учун белгиланадиган ва уларга нис-батан сифат жих,атидан самарали ишлаб чикариш учун зарур булган комплекс.

Асосий цисм. Компетенция ва куникма уртасидаги фаркни ажратиш керак. Куникма - бу муайян вазиятда х,аракат, компетенция -х,атти-х,аракатлар, куникмаларнинг кузатувла-ридан урганилиши мумкин булган характеристик хусусиятдир. Шундай килиб, куникмалар амалда компетенция сифатида намоён булади. Компетенция - бу нарса майорат, х,аракатни кучайтирадиган нарса. Компетенция онгли фаолият натижасида шаклланади. Компетенция тушунчаси маълум бир сох,ада муваффакиятли фаолият учун билим, мала-кани, шахсий фазилатларни ва амалий тажри-бани куллаш кобилияти сифатида тавсифла-нади (1-жадвал).

Компетентликнинг асосий таркибий кисмлари сифатида куйидагиларни айтиши-миз мумкин7:

- билим, нафакат маълумот, балки тез узгариб турадиган, динамик, узгарувчан, сиз кераксиз, узингизнинг тажрибангизга айлан-тирадиган, топиб олишингиз керак булган ахборот.

1 Drapeau Patti. Sparking student creativity (practical ways to promote innovative thinking and problem soving). - Alexandria - Virginia, USA: ASCD, 2014. - p. 4.

2 Муслимов Н. ва бошкалар. Касб таълими укитувчиларининг касбий компетентлигини шаклланти-риш технологияси. - Тошкент: «Фан ва технологиялар», 2013. 8 б.

3 Ходжабоев А.Р. Учебно-методический комплекс подготовки трудового обучения - Т.: Укитувчи, 1989. - 91 с.

4 Зеер Э.Ф., Шахматова Н. Личностью

ориентированные технологии пофессионального

развития специалиста. - Екатеринбург, 1999. С.60.

5 Сорокина, Т.М. Развитие учебно-профессиональной деятельности у студентов педагогического вуза: Монография / Н.А. Хомова, Т.М. Сорокина. - Н. Новгород: НИУ РАНХиГС, 2013. - 128 с.

6 Хуторской А.В. Ключевые компетенции как компонент личностно-ориентированной парадигмы образования // Ученик в обновляющейся школе: сб. науч. тр. / под ред. Ю.И. Дика, А.В. Хуторского. - М.: ИОСО РАО, 2002. - 488 с.

7 Drapeau Patti. Sparking student creativity (practical ways to promote innovative thinking and problem soving). - Alexandria - Virginia, USA: ASCD, 2014. - p. 18.

1-жадвал. Компетенциянинг асосий турлари ва мазмуни1

Кийматли-мазмун компетенцияси Талабанинг кийматли Fоялари билан боFлик булган дунёкараш буйича компетенцияси, унинг атрофимиздаги дунёни куриш ва тушуниш кобилияти, унга йуналтирлган, узларининг роли ва максадларидан хабардор булиш, узларининг харакатлари ва хатти-харакатларига максадли ва мазмунли установкаларни танлаш, карорлар кабул килишидир.

Умуммаданий компетенция Талаба яхши хабардор булиши керак булган масалалар доираси, фаолиятида билиш ва тажрибага эга булиши. Булар миллий ва умуминсоний маданиятнинг хусусиятлари, инсон хаёти ва инсониятнинг маънавий-ахлокий асослари, инсон хаётидаги фан ва диннинг урни, уларнинг дунёга таъсири, кундалик ва маданий-хордик чикариш сохасидаги компетенциялари, масалан, буш вактни ташкил килишнинг самарали усулларини эгаллаш.

Укув-билиш компетенцияси Бу талабанинг мустакил билиш фаолияти сохасидаги, шу жумладан, хакикий таникли нарсалар билан узаро боFлик булган мантикий, методик, умумукув фаолияти элементларининг бир катор компетенциялари мажмуи. Бунга укув-билиш фаолиятида максадларни аниклаш, режалаштириш, тахлил килиш, акс эттириш, узини узи бахолашни уз ичига олади. Ушбу компетенциялар доирасида тегишли функционал саводхонлик талаблари аникланади: далилларни гумонлардан фарклаш, улчаш куникмаларига эга булиш, эхтимоллик, статистик ва бошка идрок усулларидан фойдаланиш.

Ахборот компетенцияси Хакикий объектлар (телевизор, магнитофон, телефон, факс, компьютер, принтер, модем, ксерокопия) ва ахборот технологиялари (аудио ва видео ёзувлар, электрон почта, оммавий ахборот воситалари, интернет) ёрдамида керакли маълумотни мустакил равишда излаш, тахлил килиш ва танлаш, уларни ташкил килиш, айлантириш, саклаш ва етказиш куникмалари шаклланади.

Коммуникатив компетенцияси Талаб килинадиган тилларни билиш, бошкалар билан мулокотда булиш усуллари, узокдаги одамлар ва вокеалар, жамоавий иш кобилиятлари, жамоада турли ижтимоий ролларга эгалик килишни уз ичига олади. Талабалар узларини курсатишлари, хат ёзишлари, анкета, ариза, савол беришлари, мухокамалар утказишлари ва хоказо.

Ижтимоий-мехнат компетенцияси Ижтимоий ва мехнат сохасида (истеъмолчининг, харидорнинг, мижознинг, ишлаб чикарувчининг хукуклари) фукаролик-жамоат фаолиятида (фукаро, кузатувчи, сайловчи, вакил ролларини бажариши), оилавий муносабатлар ва масъулиятлар сохасида, иктисодиёт ва хукук масалаларида, касбий уз такдирини белгилашда билим ва тажрибага эга булишни англатади. Ушбу компетенция, масалан, мехнат бозорида вазиятни тахлил килиш, шахсий ва жамоат манфаатларига мувофик харакат килиш, мехнат ва фукаролик узаро муносабатларда ахлокка эга булишни уз ичига олади. Талабалар замонавий жамиятда хаёт учун минимал даражада зарур булган ижтимоий фаоллик ва функционал саводлилик куникмаларига эгадирлар.

Шахсий узини-узи такомиллаштириш компетенцияси Жисмоний, рухий ва интеллектуал узини ривожлантириш, хиссий хис-туЙFуларни бошкариш ва узини узи куллаб-кувватлаш йулларини урганишга каратилган. Хакикий объект булиб бу эрда талабанинг узи чикади. У уз фаолиятини доимий равишда уз билимлари, замонавий инсон учун керак булган шахсий фазилатларни ривожлантириш, психологик саводхонлик, фикрлаш маданияти ва хулк-атворини ифодалашда намоён булган уз манфаатлари ва кобилиятлари билан фаолият услубларини бошкаради. Ушбу компетенциялар шахсий гигиена, шахсий тиббий хизмат, жинсий саводхонлик, ички экологик маданият коидаларини уз ичига олади. Бу шунингдек, хаёт фаолияти хавфсизлиги асослари билан боFлик булган бир катор хусусиятларни хам уз ичига олади.

- маълум бир вазиятда ушбу билимлар-дан фойдаланиш куникмаси ушбу билимларни к,андай к,илиб олишни тушуниш.

- адекват (тегишли) бахолаш - узлари, дунёси, уларнинг дунёдаги урни, уларнинг узига хос билимлари, уз фаолиятлари учун зарурияти ёки фойдасизлиги, шунингдек, уларни олиш ёки улардан фойдаланиш усули.

1 Хуторской А.В. Компетентность как дидактическое понятие: содержание, структура и модели конструирования / А.В. Хуторской, Л.Н. Хуторская // Проектирование и организация самостоятельной работы студентов в контексте компетентностного подхода: Межвузовский сб. науч. тр. / Под ред. А.А.Орлова. - Тула : Изд-во Тул. гос. пед. ун-та им. Л.Н. Толстого, 2008. - Вып. 1. - С.117-137.

Компетентликлик билимларнинг мобил-лиги (харакатланиши), усулнинг мослашувчан-лиги ва танк,идий фикрлаш асосида ривож-ланади. Ук,ув жараёнида компетентликни ривожлантириш куйидагилар асосида амалга оширилади2:

• максадга эришиш ва уз ютугини таш-кил этиш, уз максадини тушунтириб бериш;

• укув-билиш фаолиятини режалашти-риш, тахлил килиш, акс эттириш, уз-узини бахолашни ташкил этиш;

• текшириладиган далилларга оид саволлар бериш, ходисаларнинг сабабла-

2 Муаллиф тадкикотлари асосида.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 3 (88)

рини кидириш, урганилаётган муаммони х,ал килишда тушуниш ёки тушунмовчиликларни курсатиш;

• когнитив вазифаларни белгилаш ва фаразларни киритиш; кузатиш ёки тажриба шартларини танлаш; керакли асбоб-ускуналар ва жих,озларни танлаш, улчаш куникмаларига эга булиш, курсатмалар билан ишлаш;

• тах,лилий ва статистик усуллари буйича билимларини куллаш;

• натижаларни тасвирлаб бериш, хуло-саларни шакллантириш;

• компьютер воситаларидан ва техноло-гияларидан фойдаланган х,олда тадкикот нати-жалари х,акида оFзаки ва ёзма гапириш (матн ва график тах,рирловчилар, такдимотлар);

• дунё тасвирини сезиш тажрибасига эга булиш.

Укув-билиш компетенциялари юкори малакали мутахассисларни шакллантиришда мух,им роль уйнайди, чунки улар зарурат туFилса, мутахассислиги ва касбий фаолияти доирасини узгартириши мумкин булган таъ-лим муассасалари битирувчиларининг кас-бий х,аракатини таъминлайди. Шундай килиб, укув-билиш компетенциялари - ижтимоий ракобатбардошлик омилидир. Укув-билиш фаолият турларини шакллантириш ва ривож-лантириш ташки бошкарувдан уз-узини бошкариш ва уз-узини ташкил килишга утиш боскичида содир булади.

Компетентликка йуналтирилган ёндашув -таълим мазмунини ривожлантириш учун янги концептуал кулланмалардан биридир.

Замонавий укитувчиларнинг фикрла-рига кура, х,аётий компетенцияларни эгаллаш инсонга, замонавий жамиятда сайр килиш имкониятини беради, инсоннинг вакт тала-бларига тезда жавоб бериш кобилиятини шакллантиради.

"Компетенциявий ёндашув" атамаси бир кишининг асосий (калит, ядроси) ва субъект компетенцияларини шакллантириш ва ривожлантириш буйича укув жараёнининг марка-зини англатади. Ушбу жараённинг натижаси инсоннинг умумий компетенциясини шакллантириш, асосий компетенциялар мажму-аси, шахснинг интегратив тавсифномасидир. Бундай характерга эга булиш таълим жараё-нида шаклланиши ва билим, куникма, муно-

сабатлар тажрибаси, фаолият тажрибасига эга булиши керак.

Таълим сох,асидаги компетенциявий ёндашув, шахсга йуналтирилган таълим-нинг долзарб ёндашувлари билан боFлик, чунки у талаба шахсига тааллукли ва муайян х,аракатлар тупламини бажарадиган муайян талаб жараёнида амалга оширилиши ва тек-ширилиши мумкин.

Компетенция - маълум бир сох,ада сама-рали фаолият олиб бориш учун зарур булган мутахассиснинг таълимий тайёргарлигига куйилган талабдир.

Компетентлик - инсон томонидан фаолият предметига тегишли компетенцияларни эгал-ланганлигидир.

Юкоридагилардан келиб чиккан х,олда биз компетенликка уз ишчи таърифимизни бериб утдик. Компетентлик - шахснинг бир-бири билан узаро боFлик хусусиятларини инсон томонидан жумладан, шахсий муносабати ва фаолият субъектини уз ичига олиб эгаллани-шидир.

Укув-билиш компетенлик касбий ва махсус компетенцияларни ривожлантириш самара-дорлигини таъминлайди, бу унинг ривожла-нишини замонавий таълимнинг устувор вази-фаси деб х,исоблаш имконини беради.

Укув-билиш компетенлик инсоннинг х,ар томонлама ва хилма-хил маданият оламини эгаллашини таъминлайдиган шахснинг ком-петенцияларининг маълум кисмида устувор уринни эгаллайди.

Бизнингча, уцув-билиш компетентлиги билимларни кенгайтиришга каратилган асосий компетенция, билиш (когнитив) фаолияти усулларини эгаллаш, таълим фаолиятида муайян билим ва куникмаларни шаклланиши, ижодий фикрлашни ривожлантиши ва укув фаолиятидаги мустакилликдир.

Шу сабабли булажак касб таълими укитувчиларининг укув-билиш компетентли-гини мустакил билиш фаолиятига тайёргар-ликда унга зарур булган назарий билимларни, амалий куникма ва малакаларни шаклланти-радиган махсус компетенцияларга эга булиш деб таъриф бердик.

Укув-билиш компетентлигини такомил-лаштириш мезонлари сифатида куйидаги куникмаларга эга булиш лозим деб х,исоблаймиз:

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 3 (88)

• мак,сад куйиш ва унинг имкониятла-рини ташкил этиш, уз максадини тушунтириш куникмаси;

• билиш вазифаларини шакллантириш ва фаразларни киритиш;

• узининг укув-билиш фаолиятини тахлил килиш;

• мустакил равишда билимлар олиш;

• уз укув-билиш фаолиятида рефлексия (акс таъсир)ни амалга ошириш;

• узларининг укув- билиш фаолиятида узи-узига бахо бериш;

• уз тадкикотларининг натижаларини оFзаки ва ёзма равишда такдим этиш.

Таълим жараёни давлат манфаатларини, жамият манфаатларини ва шахсий манфаатларини уЙFунлаштиришга кодир шахсни ривож-лантиришга, ижобий ижтимоийлашув, шах-снинг узига хос хусусиятлари ва Узбекистон Республикасининг маданий анъаналарини ва умуминсоний кадриятларни хисобга олган холда маънавий ривожланиши учун таълим-нинг тарбияловчи функциясини амалга оши-ришга каратилган.

Илмий мо^ияти. Олий таълим муассасала-рида булажак касб таълими укитувчиларини касбий-методик жихатдан тайёрлаш негизида куйидаги асосий омиллар асосланди, булар:

- булажак касб таълими укитувчиларини касбий-методик жихатдан тайёрлаш;

- хозирги ахборот технологиялари ривожланган шароитда булажак касб таълими укитувчисининг шахсини ижодий шакллантириш ва ривожлантиришга тизимли, педагогик интеграция асосида касбий фаолият нуктаи назаридан ва технологик жихатдан ёндашув;

- булажак касб таълими укитувчиларини аник далилларга асосланган билимлар билан бир каторда методологик билимлар билан куроллантириш;

- булажак касб таълми укитувчиларини тайёрлаш методик тизимининг тар-киби ва мазмунини кенгайтириш хамда чукурлаштириш.

Булажак мухандис-педагогнинг касбий шаклланишига ёрдам берувчи мухим педаго-гик шарт-шароитлар сирасида куйидагиларни эътироф этиш мумкин1:

1. Моддий-техник шарт-шароитлар (укув бинолари, укув аудиториялари, укув уста-

1 Муаллиф тадкикотлари асосида.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

хоналари, амалий-лаборатория жихозлари), ахборот технологиялари (радио, телевидение, компьютер, нусха кучириш курилмалари, лаборатория асбоб-ускуналари, магнитофон-лар (аудио, видео), тренажёрлар, видеопроектор, техник воситалар мажмуининг мавжуд-лиги ва хоказолар).

2. Укув-методик меъёрий хужжатлар (давлат таълим стандарти, намунавий укув режалари, ишчи укув режалари, намунавий ва ишчи укув дастурлари, дарсликлари, укув кулланмалари, методик тавсиянома-лар, кушимча махсус адабиётлар, курсатмали воситалар, дарс ишланмалари, лойихалар ва бошкалар).

3. Илмий педагогик ходимлар салохияти (профессор, доцент, укитувчи, малакали укув усталари, рахбар ва техник ходимлар).

4. Ижтимоий ва укув-технологик мухит (укитувчилар, талабалар, рахбарлар хамда талабалар, шунингдек, талабаларнинг узаро муносабатлари мазмуни, йуналиши, максадлар бирлиги ва бошкалар).

5. Ташкилий хамда укув-амалий фаоли-ятнинг изчил, узлуксиз хамда тизимли йулга куйилганлиги.

Булажак касб таълими укитувчилари касбий шаклланиш жараёнининг самарали ташкил этилишида, шунингдек, таълим воситала-рининг алохида урни мавжуд.

Мухандислик ва педагогик фаолиятлар уртасидаги узаро алокалар технологик ёнда-шувнинг карор топишига туртки беради. Технология - хом ашё, материалларга ишлов бериш, ярим тайёр махсулотни тайёрлаш, унга ишлов бериш, шунингдек, уларнинг холати, шакли ва хусусиятларини узгартиришга хиз-мат килувчи методлар тупламидир.

Оддий ишлаб чикариш технологиялари кадимги даврлардаёк, мавжуд булиб, педагогик фаолият мазмунида уз ифодасини топа олган. Технологик билим, куникма ва малака-лар ёш авлодга биогенетик йул билан узатил-маганлиги сабабли инсон уни зарур ургатиш-укитишга йуналтирилган жараёндагина узлаштирган.

Инсон фаолиятининг табиатига кура педагогик фаолият унинг таркибий асоси, шунингдек, технологик тизимнинг мухим элементи булиб келган. Педагогик ва ишлаб чикариш фаолиятининг генетик жихатдан боFликлигини

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 3 (88)

инобатга олган холда куйидаги фикрни баён этиш мумкин: педагогик технология узининг тараккиёти жараёнида хеч качон ишлаб чикариш технологияси (уз навбатида ишлаб чикариш технологияси педагогик технология) дан ажралмаган. Ишлаб чикаришнинг ривож-ланиш даражаси барча даврларда ишчининг махорати даражаси билан белгиланган, бу эса уз навбатида, унинг таълим олишига боFлик булган.

Педагогик туркумидаги фанлари ва умуммухандислик фанлари уртасидаги узаро алокадорлик ишлаб чикариш йуналиши мах-сус технологиясининг санъат, махорат ва зук-колик тарзида талкин этилиши билан боFлик. Мазкур Fояга бугунги кунда хам амал килиб келинмокда.

Урта махсус касб-хунар таълим муасса-саларининг худудий даражага утишлари худудларни иш билан шуFулланадиган мута-хассисликларнинг нуфузини ошириш, касб-хунар таълими сифатини ошириш, касб-хунар таълими муассасалари билан хамкорлик килиш учун иш берувчиларни жалб килиш, минтакада талаб килинадиган мутахассис-ларни тайёрлаш буйича буюртма бериш вази-фасини юклайди.

Юкорида таъкидлаб утилганларни сархисоб киладиган булсак, касб-хунар таълими тизимини модернизациялаш мамла-катнинг инновацион ривожланиш йулларига утиш, Узбекистон таълим тизими жахон таълим хизматлари бозорида позициясини мустахкамлаш, касбий таълим муассасала-рида мутахассисларни тайёрлаш сифатини оширишда янги ёндашувларни излаш, узлук-сиз таълим тизимини яратиш зарурлиги билан боFлик.

Хулоса. Олий таълим муассасасида булажак мутахассисларнинг интеллектуал салохиятига юкори талабларни куядиган ахборот жамиятига утиш таълим тизимида, унинг технологиялари ва таълим услубла-рини узгартиришга, хусусан, таълим муаммо-ларини хал килишда фаолиятли ёндашувга йуналтирилган.

Шундай килиб, таълим жараёнида талаба-лар укув-билиш компетентлигини ривожла-ниши, уларга нафакат техника ва технология-лар сохасидаги аник билим ва куникмаларни эгаллаш, балки уларни амалда куллаш

кобилиятига каратилган касбий компетенция-ларини шакллантириш имконини беради.

Бундан ташкари, талабалар касбий ком-петенцияларини шакллантиришга асослан-ган холда техник саводхонликни оширади-лар, машк бажариш ва амалий вазифаларни бажариш кобилияти, талабалар билан илмий ишларни ташкил этиш кобилияти, ахборот технологиялари ва урта махсус касб-хунар таълим муассасалари укув дастурларининг мазмунини мустакил равишда ишлаб чикиш кобилиятини куллашади.

Компетентлик (айникса, касбий) эса педагогик ва методологик ёндашувлар асосида шакллантирилади.

Куплаб педагоглар касбий педагогик ком-петенцияни тиклашда касбий таълимнинг узига хослигини очиб беради ва педагогик фаолият ва шахснинг турли жихатларини моделлаштириш, укитишга янги ёндашувларни ишлаб чикади. Бизнинг фикримизча, бу булажак касб таълими укитувчилари касбий компетенциясининг мазмунига жиддий узгаришлар киритади ва жамиятнинг тала-блари, ижтимоий мухит ва касбий-педагогик фаолиятнинг аник сохаси билан мос келади.

Таклифлар:

1. Касбий-педагогик тайёргарлик жараёнида касбий компетенцияларни шакллантириш нафакат анъаналар билан, балки янги таълим технологияларини жорий этиш билан бирга, янги фаолиятни самарали амалга оши-ришни эмас, балки уни лойихалаштиришни таъминлайдиган инновацион шакллар, усул ва воситалардан фойдаланган холда амалга оши-рилиши керак.

2. Касб-хунар таълими бошкарувини такомиллаштириш - касб-хунар таълими муассасаларини бошкариш ва назорат килиш масаласини олий таълим муассасаларига топ-шириш. Олий таълим муассасалари билан хамкорлик алокаларини кучайтириш.

3. Касб-хунар таълимининг сифатини яхшилаш - олий таълим муассасалари етакчи профессор-укитувчиларини жалб килиш, улар иштирокида махорат дарслари ташкил килиш, укитувчилар дарсларга узаро алмашиб тахлилга кириш, узаро фикр алмашиш оркали камчиликларни бартараф килиш устида ишлаш.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 3 (88)

4. Таълим тизимини ривожлантириш ва ислох килишда хориж тажрибасига тая-ниш - масалан Германия касб таълими-даги "дуал тизим" (яъни ишлаб чикариш билан хамкорлик тизими) талабалар таълим-нинг, тахминан, 40%га якин назарий билим берилса, 60%дан зиёдроFи бевосита ишлаб чикариш корхоналари ёки кишлок хужалик билан боFлик сохаларида олиб борилади. Бу билан айнан шундай килиш керак деган фик-рдан йирокмиз албатта, лекин назария билан амалиёт орасидаги боFликликни тизимли

йулга куйган холда таълим жараёнини олиб бориш самара бериши мукаррардир.

5. Таълим, фан ва ишлаб чикариш инте-грациясини ривожлантириш оркали булажак мутахассисларни касбий тайёрлаш мазму-нини такомиллаштириш - булажак мутахас-сисларнинг касбий тайёргарлигини тако-миллаштириш учун албатта олий таълим, касб-хунар таълими ва ишлаб чикариш таш-килотларининг хамкорликдаги алокаларини мустахкамлаш хамда масъулиятини ошириш лозим булади.

Адабиётлар руйхати:

1. Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги "Узбекистон Республикасини янада ривожлантириш буйича Харакатлар стратегияси туFрисида"ги ПФ-4947-сонли Фармони. - https://lex.uz/docs/3107036

2. Drapeau Patti. Sparking student creativity (practical ways to promote innovative thinking and problem soving). - Alexandria - Virginia, USA: ASCD, 2014. - p. 4.

3. Зеер Э.Ф., Шахматова Н. Личностью ориентированные технологии пофессиональ-ного развития специалиста. - Екатеринбург, 1999. С.60.

4. Муслимов Н. ва бошкалар. Касб таълими укитувчиларининг касбий компетентли-гини шакллантириш технологияси. - Тошкент: «Фан ва технологиялар», 2013. 8 б.

5. Рахимов З.Т. Педагогик компетентлик таълим жараёни ривожланишининг мухим омили сифатида. // "Замонавий таълим" илмий-амалий оммабоп журнал - 2019 й. № 7(80). 4-б.

6. Сорокина Т.М. Развитие учебно-профессиональной деятельности у студентов педагогического вуза: Монография / Н.А.Хомова, Т.М.Сорокина. - Н. Новгород: НИУ РАНХиГС, 2013. - 128 с.

7. Ходжабоев А.Р. Учебно-методический комплекс подготовки трудового обучения - Т.: Укитувчи, 1989. - 91 с.

8. Хуторской А.В. Ключевые компетенции как компонент личностно-ориентированной парадигмы образования // Ученик в обновляющейся школе: сб. науч. тр. / под ред. Ю.И.Дика, А.В.Хуторского. - М.: ИОСО РАО, 2002. - 488 с.

9. Хуторской А.В. Компетентность как дидактическое понятие: содержание, структура и модели конструирования / А.В.Хуторской, Л.Н.Хуторская // Проектирование и организация самостоятельной работы студентов в контексте компетентностного подхода: Межвузовский сб. науч. тр. / Под ред. А.А.Орлова. - Тула : Изд-во Тул. гос. пед. ун-та им. Л.Н.Толстого, 2008. - Вып. 1. - С.117-137.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.