Научная статья на тему 'Озиқ - овқат маҳсулотларининг рақобатбардошлигини баҳолаш'

Озиқ - овқат маҳсулотларининг рақобатбардошлигини баҳолаш Текст научной статьи по специальности «Животноводство и молочное дело»

CC BY
141
21
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по животноводству и молочному делу, автор научной работы — A. A. Қаюмов, М. М. Нурматова

Қишлоқ хўжалик маҳсулоти, хом ашё ва озиқ овқатнинг жаҳон ва ички бозорда вужудга келаётган вазиятини инобатга олинишида, ишлаб чиқарилаётган маҳсулотни рақобатбардошлигини баҳолаш назарий ва Ш амалий аҳамият касб этади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Озиқ - овқат маҳсулотларининг рақобатбардошлигини баҳолаш»

А.А. К,аюмов

география фанлари доктори, Узбекистан Миллий университети профессори М.М. Нурматова

Узбекистан Миллий университети аспиранти

ОЗИК - ОВКАТ МАХСУЛОТЛАРИНИНГ РАКОБАТБАРДОШЛИГИНИ БАДОЛАШ

Цишлоц хужалик мацсулоти, хом ашё ва озиц - овцатнинг жацон ва ички бозорда вужудга келаётган вазиятини инобатга олинишида, ишлаб чицарилаётган мацсулотни рацобатбардошлигини бацолаш назарий ва амалий ацамият касб этади.

Озиц - овцатнинг рацобатбардошлигини бахо-лаш махсулот сифатини ошириш, шу билан унинг экспорт салохиятини кутариш, хамда мамлакати-миз ишлаб чицарувчилари томонидан ички бозор-дан импортни сициб чицариш учун зарур. Шу муно-сабат билан корхоналарнинг бозорда фаолият юри-тиш шароитларига мос келувчи махсулотларининг рацобатбардошлик даражасини аницлаш усулларини танлаш мухим саналади. Мамлакатимиз ва хорижий давлат ицтисодчи олимларининг цишлоц хужали-гига оид асарларида баён этилган услубий тадци-цотлар асосан саноат товарларининг сифатини ба-холашга багишланган, лекин агросаноат комплек-си махсулотларининг хусусиятлари етарли даража-да урганиб чицилмаган.

Озиц - овцат махсулотлари рацобатбардошлигини бахолашда кенг тарцалган таццослаш усули-дан фойдаланиш мумкин. Мохияти буйича бу усул-да хар бир курсатгичнинг амалда эришилган дара-жаси аниц гурух параметрлар таркибидаги курсатгичнинг меъёрий даражаси билан (агар бундай меъёр урнатилган булса) ва рацобатчи товарнинг ухшаш курсатгичи билан солиштирилади. Бу усул-ни цуллаш анъанавий равишда товарнинг сифати-га оид меъёрий параметлардан бошланади. Бу холат

эса айницса озиц - овцат махсулотлари учун мухим. Агар бу параметларнинг лоацал биттаси амалдаги андозалар (стандартлар) талабларига жавоб бер-маса, махсулот рацобатбардошлигини бошца та-рафларини урганиш мацсадга мувофиц булмайди.

Гурухни ташкил этувчи курсатгичларини танлаш уларнинг истеъмолчи учун ахамиятга эга томонига боглиц. Рацобат мухитининг омиллари, талаб, так-лиф, бозор конъюнктураси, доимий харидорлар талабларини урганиб чициш натижасида махсулот-га булган талаблар шаклланади. Рацобатбардошлик-нинг энг зарур курсатгичлари деб, айнан шу та-лабларни хисобласа булади. Махсулотнинг рацобат афзалликларини таъминловчи стратегиясини ишлаб чициш учун бу курсатгичлар таццослаш тахли-лига киритилиши керак. Истеъмолчининг эхтиёжи бир талай узгарувчан омиллар комплекси таъси-рида шаклланишини инобатга олинса, бозордаги вазиятни мунтазам равишда мониторинг цилиш (ку-затиш) зарурияти вужудга келади.

Озиц - овцат махсулотларининг рацобатбардошлигини бахолаш усулини танлаш мезони бу тад-бирни утказиш мацсадидан иборат. Бахолашдан мацсад цуйидагича: махсулотнинг аввалги сифатини сацлаб ёки уни оширган холда товар таннар-

хини камайтириш; ресурсларнинг аввалги хажми-дан чу^ур ^айта ишлаб чи^ариш даражасини оши-риш эвазига аввалги сифат савиясидаги махсулот-нинг хажмини ошириш; янги нархни белгилаш ва хоказо.

Та^ослаш усули рейтинг тахлилини утказиш, яъни ра^обатбардошлик курсатгичлари жамлама-си буйича ишлаб чи^арувчининг урнини (рейтин-гини) ани^лаш учун етарли. Лекин ^ишло^ хужалик махсулотлари ва уларнинг асосида ^айта ишлаб чи^арилган товарлар ишлаб чи^аришни ривожлан-тириш йуналишларини ани^лаш учун ра^обатбар-дошликни турли усуллар билан бахолаш зарур. Бу усулларнинг энг мухимлари ^аторидан индекслаш усули хисобланади. Бу усулда махсулотнинг сифат (истеъмол ^илиш) курсатгичлари (интеграл сифат индекси - 1кач) ва и^тисодий параметрлар (интеграл и^тисодий индекс - 1э) солиштирилади.

I. Ба^олашни индекслаш усули

Куйидаги формулаларда

!=1

fli - курсатгичнинг мухимлилик коэффициенти (ишлаб чи^арувчилар ва истеъмолчилар уртасида суровномалар (анкеталар) тулдириш натижаларига кура ани^ланади); Qi - ишлаб чи^арувчи махсуло-тининг сифат (и^тисодий) параметрини унинг ра-^обатчиси махсулотининг параметрига булган нис-бати. Бу кусаткич ^уйидагича ани^ланиб:

Бу ерда Wi - ишлаб чи^арувчи махсулотининг i - ра^амли параметрининг миедори; Wi конк - ра^обатчи махсулотининг i - ра^амли параметрининг миедори.

Кишло^ хужалик ва ози^-ов^ат махсулотларнинг сифат параметрлари ^уйигилардан иборат: давлат стандартларининг сифат курсатгичлари; махсулот таркибида зарарли моддалар хамда огир металлар мавжудлиги; махсулотнинг ози^авий, энергетик ^иймати; калория миедори, унинг ози^ -ов^ат мах-сулотларига хос хусусиятлари, са^ланиш муддати.

И^тисодий параметрлар ^аторидан нархи, тан-нархи, сотувлар хажми, даромадлар тузилмасида-ги ози^ - ов^атга (ёки унинг айрим турларига) сар-фланадиган харажатлар улуши, истеъмолнинг амал-даги хажмининг тавсия этиладиган ва тиббий меъ-ёрларга нисбати каби курсатгичлар жой олган.

II. Баллар цулланиладиган бахолаш услуби (Бср). Бу услубнинг афзаллиги хисоб-китобнинг сод-даро^ бажарилишида, чунки шу йул билан сифат

параметрларининг миедорий улчаш ^ийинчилик-лари бартараф этилади. Мазкур услуб хужаликла-раро солиштирув тахлилини амалга оширишда кенг ^улланилади, бу эса ра^обатбардошликни узо^ муддатга ошириш стартегиясини ишлаб чи^ишда мухим уринга эга.

Ра^обатбардош махсулотларнинг баллар ёрда-мида бахолаш услуби куйидаги кетмакетликда ба-жарилади:

1. Ра^обатбардошликни бахолаш параметрлари ва уларнинг баллаш миедори белгиланади. Пара-метрларни аниедаш ишлаб чи^арувчи ну^таи на-заридан танланади чунки айнан ишлаб чи^арувчи махсулот сотилиш хажмини янада купайтиришга ва бозордаги мавжуд сегментларни кенгайтириш-га манфаатдор. Бахолаш шкаласи 5, 10 ёки 100 баллдан иборат булиши мумкин.

2. Истеъмолчи учун ахамиятлилик даражасидан келиб чи^ан холда хар бир параметрнинг мухимлилик коэффициентлари аниеданади.

3. Товарнинг ра^обатбардошлик параметрларининг хар бирига экспертлар томонидан балл белгиланади. Кейинчалик бу баллар тегишли мухимлилик коэффициентларини ^уллаган холда узгар-тирилади.

4. Ра^обатбардошлик параметрларнинг йигиндиси буйича, уларнинг ахамиятига ^араб уртача арифметик муаллаедик йули билан уртача балл хисоб-ланади:

,-=1 п

бу ерда i - ра^обатбардошлик параметрлари; п - уларнинг сони; X - махсулотнинг ра^обатбардош-лик параметрлари буйича балл; ki - ра^обатбар-дошлик параметрнинг мухимлилик коэффиценти.

Ш.Функционал куплик коэффициенти усули (К)4

К a f (Q, ц, м, П),

бу ерда Q - махсулотнинг сифати; Ц - ишлаб чи^ариш харажатлари ва сотиш нархи; М - маркетинг (талаб, сотувлар хажми); П - истеъмолчи (бо-зорнинг мазкур сегментида харидорлар эхтиёжи-нинг ^ондирилиши).

Ози^-ов^ат махсулотларининг турига ^араб ра-^обатбардошлигининг бахоланиши узгартирилиши мумкин. Бу усулнинг ^улланилишини икки мисол-да, яъни сут ва сут махсулоти мисолида куриб чи^амиз.1

1 Климова Н.В. Конкурентоспособность продукции сельского хозяйства. / /АПК: экономика, управление.- М, 2004. - 53 бет

1. Индекслаш усули, у уз ичига сут махсулотла-ри рацобатбардошлигининг икки мезонини (сифат ва сотиш харажатлари) цамраб олади. Амаллар ба-жарилишининг кетмакетлиги цуйидагича:

а) урганилаётган товарнинг ёг ва оцсил курсат-гичлари буйича базавий махсулот курсатгичлари-дан фарцланишини ифодаловчи иккита бирламчи индекслар хисобланади. Бу курсатгич озиц-овцат махсулотлари бозоридаги сут махсулотлари рас-таларида маълум бир давр ичидаги сотувлар хаж-мининг энг катта улушига цараб танланади.

Ж Ж*

Ьб

бу ерда 1ж, 1б - сут махсулоти таркибидаги ёг ва оцсил мицдорининг индекслари; Ж, Жб (Б, Бб) - урганилаётган ва базавий сут махсулотлари таркибидаги ёг (оцсил) мицдори (фоизда).

Махсулотдаги ёг ва оцсил мицдори хамда махсулот таркибидаги ёглилик ва оцсил мицдорига цараб унинг нархи хозирги кунда амалдаги ГОСТ 13264-88 асосида аницланади.

б) бирламчи параметрик индекслар (1ж, 1б) интеграл ёки рацобатбардошликни сифат буйича ин-дексига (1кач) бирлашатирилади. Бунинг учун хар бир параметрнинг "к" мицдорини аницлаш керак. Сут сифатининг танланган курсатгичлари бир хил салмоцца эга. Демак, хар индекснинг коэффициен-тини 0,5 га тенг цилиб цабул цилиш лозим:

1кач = 0,S 1ж+ 0,S 16.

в) рацобатбардошликни нарх буйича индекси аницланади:

бу ерда Ц, (Ц6) - тахлил этилаётган ва базавий сутнинг нархлари.

г) нарх ва сифат буйича рацобатбардошлик индекслари асосида рацобатбардошликнинг интеграл индекси хисобланади:

т _ ^кач

11- — '

т

2. Истеъмолчилар уртасида суров утказиш услуби Узбекистан Республикаси дуконларида со-тиладиган цаймоги олинмаган сут махсулотлари хацидаги аниц маълумотлар асосида ифодаланган. Истеъмолчиларнинг нуцтаи назаридан сут махсу-лотларининг рацобатбардошлик мезонлари цуйи-дагилардан иборатлиги аницланди: махсулотнинг сифати (таркибидаги ёг мицдори, махсулотнинг ранги, таъми), ишлаб чицарилган махсулотнинг

сотувга чицарилиш тезлиги, сацлаш муддати, махсулотнинг цадоцланиши (упаковкаси), нархи. Рацобатбардошликни таццослаш учун икки хил махсулот олинди - "Нестле" фирмаси томонидан ишлаб чицарилган пастеризация цилинган, ёглиги 2,5 фоизли "№51:1е" Би^т" ва "Тог сути" русумли мах-сулотлар. Мухимлик коэффициенти истеъмолчлар (ишчилар - 21 фоиз, пенсионерлар - 15 фоиз, талабалар - 30 фоиз, хизматчилар - 34 фоиз) уртасида утказилган суров натижасида олинган маълу-мотларга асосланган. Истеъмолчилар махсулотлар параметрларини мухимлик даражасига цараб тар-тибга солишган.

Танлов натижаларини асослаш учун цуйидаги формула ишлатилган:

п =

" х р х ё

бу ерда п - танлов натижаларининг хажми; т -меъёрланган четланиш;

р - танлов натижаси учун аницланган вариация; д - (100-1); е - мумкин булган хато.1

Ишончлилик даражаси 95 фоиз, хатолик мицдори 5 фоиз ва вариация 70 фоиз холатида танлов натижасининг энг кам хажми 323 респондент-га тенг булади. Демак, суровнома (анкета)ни тулди-риш йули билан 500 кишининг фикрини аницлаш хулоса чицариш учун етарли деб хисобланади (жад-вал 1).

Изланиш натижасида аницландики, "Тог сути" ишлаб чицарувчи махсулотининг рацобатбардошлик коэффициенти "Нестле" ишлаб чицарувчининг ухшаш махсулотига нисбатан 0,44 балл мицдорида пастроц. "Нестле" махсулотининг рацобатбардошлик афзалликлари сифат параметрлари хамда махсу-лотни узоц муддатда сацлашга имкон берувчи цадоц-лаш материалларидан (упаковкаси) иборат.

Назарий ва услубий нуцтаи назардан рацобатбардошликни фацат ишлаб чицариш самарадорли-ги курсатгичлари буйича эмас балки махсулотнинг мумкин булган истеъмол цилиш хажми даражасига цараб улчаш таклиф этилади.

К,ишлоц хужалик махсулотлари, хом ашёси ва озиц-овцатларининг рацобатбардошлик даражаси-нинг цуйидаги погоналарини ажратиш мумкин:

Юцори даража - товар сифати халцаро андаза-ларга мос; товарни ишлаб чицариш учун сарфлан-ган материаллар, энергия, мехнат хажми паст да-ражада; самарадорлик даражаси купинча иннова-цияга асосланган кенгайтирилган ишлаб чицариш-ни таъминлайди.

1 Бобцова Л.Г. Оценка конкурентоспособности молока на региональных рынках.//Аграрная экономика: история, проблемы, перспективы. - Горки, 2000. - 2 ?исм, 33-34 бет.

Уpтa дapaжa - ишлaб чи1^иш вa гатув xapa-жaтлapи rçoплaнaди; кeнгaйтиpилгaн ишлaб чи^-pиш oлиб бopилaди; мaxcyлoтгa бyлгaн тaлaб бap-rçapop кyзaтилaди.

nacr дapaжa - ишлaб чи1^иш caмapaдopлиги oддий ишлaб чи1^ишни тaъминлoвчи энг кaм миедopдaн oшмaйди.

Пoтeнциaл дapaжa - cифaт бyйичa parçoбaтбap-дoшлик дapaжacи нapx бyйичa parçoбaтбapдoшлик дapaжacидaн юrçopиporç; бyндaй вaзият фиpмaнинг имиджини yзorç мyддaтгa oшиpишгa кyмaклoвчи xapидopлapгa xизмaт кypcaтишни яxшилaш, мap-кeтинг coxacини pивoжлaнтиpиш кaби, нapxгa 6OF-ли^ бyлмaгaн parçoбaтчилик ycлyблapини янaдa pивoжлaнтиpишгa зaмин яpaтaди.

Mymarç дapaжa - тoвapлapнинг иcтeъмoл xycy-cиятлapигa rçapaб xapидopлap тaлaблapини 1^нди-pиш; parçoбaт мухитнинг yзгapyвчaн тaшrçи вa ички oмиллapдaн ^тъий нaзap мaxcyлoтнинг бaprçapop paвишдa иcтeъмoл ^илиниши.

Oxиpги икки дapaжaнинг aжpaтилиши тoвapнинг parçoбaтбapдoшлиги вa axoлининг xapид ^илиш |фбилиятининг yзapo бoFлaнишини тaдrçиrçoт ^илиш нaтижaлapигa acocлaнгaн. Tax1лиллap шуни i^pca^

дики, xapидopлapнинг х^ид ^илиш 1фбилиятининг пacaйиши caбaбли иcтeъмoл тyзилмacининг вужудга кeлгaн yзгapишлap нaтижacидa xaттo parçoбaтбap-дoшлиги юrçopи дapaжaдaги oзиrç-oвrçaт мaxcyлoт-лapи xaм coтилмaй ^лган. Axoлининг тyлoв 1^би-лиятининг дapaжacи oзиrç-oвrçaт мaxcyлoтлapи нap-xлapининг ycишини чeгapaлaйди, ишлaб чи1^иш вocитaлapи нapxлapининг axoлининг дapoмaдлapигa ниcбaтaн ycиш cypъaтлapи нorçoнyний paвишдa юrçopиporç 6Улиши мaжбypий paвишдa ишлaб чи-|^иш xaжмлapини xaмдa axoлининг иcтeъмoл дa-paжacининг пacaйишигa вa ишcизликнинг oшиши-гa oлиб кeлaди.

Шyнингдeк, тaлaб rçилинмaгaн мaxcyлoтнинг xaжми тaннapx дapaжacини oшиб утишит oлиб кeлaди, чунки ишлaб чиrçapишгa мoддий бoйлик-лap вa пул мaблaFлapи capфлaниб бyлингaн. Бу xoлaт aйниrçca тeз бyзилaдигaн xoм aшë вa oзиrç - oвrçaт мaxcyлoтлapи учун мухим. Haтижaдa, бу жapaëн Уз нaвбaтидa, pecypcлapнинг aйлaниб тypиш дaвpи-ни yзaйтиpaди вa ишлaб чи1^ишнинг parçoбaтбap-дoшлигини pивoжлaнтиpишгa зapyp бyлгaн пул pecypcлapнинг ceзилapли ^кмини aйлaнмa дoи-pacидaн чиrçapaди. Дeмaк, тyлoв ^билиятига эгa

Жaдвaл I

Пacтepизaция ^илинган, ёглиги 2,S фoизли cyтнингparçoбaтбapдoшлик мeзoнлapи Ba кoэффициeнти (2O1O йил)

Мухимлик коэффициенти (фоиз) Ишлаб чикарувчи, баллар

«Тог сути» «Nestle» sutim

Сифат 38 9 10

Кадокланиши 10 5 9

Нархи 34 7 б

Мах,сулотнинг сотувга олиб чикиш тезлиги (мах,сулотнинг янгилиги) 12 7 б

* Саклаш муддати б 8 10

Ракобатбардошлик коэффициенти 7,б2 8,0б

Растеризация килинган сутнинг саклаш муддати Зб соат билан чегаралаган.

Мустах,камрок; упаковкада (тетрапакет) ва мах,сулотнинг юкрри даражадаги кайта ишлаш технологияси кулланилганда саклаш муддати 40 соатгача узайтирилиши мумкин.

талабнинг пастлиги умуман олганда мамлакат ицти-содиётининг ривожланишини хамда мамлакат ишлаб чицарувчиларининг рацобатбардошлиги оши-шини тухтатувчи омилдир. Тулов цобилиятига эга булган талабнинг ортиши махсулот сифатининг ошишини рагбатлантиради, чунки ахолининг реал даромадларини ошишига цараб сифати юцорироц булган товарларга эхтиёж усади (Энгел цонуни).1

Юцорида баён этилган фикрлар таклиф этила-ётган усулларни цишлоц хужалик махсулотлари, хом ашёси ва озиц - овцатнинг рацобатбардошли-гини бахолашга цулланиши мацсадга мувофицлиги хацида хулоса чицаришга имкон беради. Кулга ки-ритилган натижалар ишлаб чицарувчиларга истеъмолчилар талабларига максимал равишда мос, вужудга келган ицтисодий вазиятга жавоб берув-чи товарларнинг рацобатбардошлик даражасини урнатишга имкон беради.

АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ:

1. Климова Н.В. Конкурентоспособность продукции сельского хозяйства. //АПК: экономика, управление.- М, 2004. - 53 стр.

2. Бобцова Л.Г. Оценка конкурентоспособности молока на региональных рынках.// Аграрная экономика: история, проблемы, перспективы. - Горки, 2000. - 2 цисм, 3334 стр.

3. Тоффлер Б.Э., Имбер Дж. Словарь маркетинговых терминов.-М., 2000.

4. Белова Н.Ф., Дмитричев И.И. Семейный бюджет.-М., 1990.с.68.

1 Белова Н.Ф., Дмитричев И.И. Семейный бюджет.-М., 1990.с.б8.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.