CC BY
0УДК 398 (575. 33)
ЧОЙГО^И БОВАР^ОИ АСОТИРЙ ДАР ^АШНИ ТИРГОН
КУРБОНХОНОВА НУРИЛАШОН МИРАСАНОВНА
кандидат филологических наук, старший научный сотрудник отдела фольклора и литературы Бадахшана Института гуманитарных наук имени академика Баходура Искандарова, Хорог,
Таджикистан
МЕСТО МИФОЛОГИЧЕСКИХ ВЕРОВАНИЙ В ПРАЗДНИКЕ ТИРГОН
Аннотация. В статье показано, что каждая традиция и обряд, связанные с праздником Тиргон, имеют мифологические верования и истоки этого праздника также считаются древними мифами. В свете мифов, которые привели к возникновению календарных праздников, роль женщин наряду с мужчинами также оценивается как значительная. Далее из содержания мифологических верований видно, что календарные праздники прошли долгий исторический путь. Обряды и ритуалы народов и стран мира, независимо от того, насколько они удалены друг от друга, имеют много общего и даже идентичны. Общность обрядов и ритуалов свидетельствует о народном характере этих традиций и о том, что все народы мира имеют общие корни.
Ключевые слова: Тиргон, календарный праздник, призыв дождя, верования и мифология.
THE PLACE OF MYTHOLOGICAL BELIEFS IN THE TIRGON FESTIVAL
Annotation. The article shows that each ritual and custom related to the celebration of Tirgon has mythological beliefs, and the origins of this celebration are also considered ancient myths. In the light of these myths, which led to the emergence of seasonal festivals, the role of women alongside men is also regarded as significant. Furthermore, the content of mythological beliefs indicates that seasonal festivals have traversed a long historical path. The customs and rituals of different peoples and countries around the world, regardless of how far apart they are, are very similar and even identical. The commonality of these customs and rituals testifies to their folk nature and the shared cultural roots of all humanity.
Keywords: Tirgon, seasonal festival, call for rain, beliefs and mythology.
Яке аз чашнхои бостонии мавсимии мардуми ориёиасл Тиргон мебошад. Ин чашн дар баробари Сада, Навруз ва Мехргон низ дар миёни мардум махбубияти хос дорад. Тибки мухтавои мифологияи Эрони бостон Тир ин номи эзади борон буда, "Авесто" онро дар шакли Тиштарийа ишора намудааст. Дар забони пахлавй Тиштар ва дар форсии навин бо номхои Тиштар ва Тир зикр шудааст [12].
Тиштар яъне об гирифтан аз дарёи Фарохкарт ва онро дар шакли борон резонидан ба заминхои ахурой мебошад. Инчунин Тиштра номи ситораи рахшонтарини осмон буда, бо номи ситораи Сируси юнонй хамреша мебошад [12]. Аз ин чихат хам намоди ин чашн об, ки яке аз унсурхои чоргона арзёбй мегардад.
Мухаккик Х. Давлатназаров бар он ишора дорад, ки "Тиргон"-тир ба маънои боло омадааст, яъне омадани об аз боло аст [2, 24]. Ба гуфти муйсафеди сокини водии Лавшангози нохияи Рошткалъаи ВМКБ Мирзоазизов А. тиргон аз тиру камон гирифта шудааст. Чун чашни мавсимист ва ба кишту кор иртибот дорад, вакти пал кашидан замини киштро на монанди тир (рост Н.К.) балки монанди камон мекашанд, то ки вакти обмонй об дар он муддате меистад, то ин ки замин нам кашад. Чаро тир? тир, ки роши рост дорад, дар вакти обёр! кардани замин умуман кишту кор одам бояд калрафтор'1 накунад, тибки
бовархои мардумй шосилашро ба хуб! гирад ва онро бо ашли хонаводааш ба хушиву хурсанд! хурдан гирад. Инчунин тиру камон, ки шафт навъ рангро дошта хар як ранг дар худ рамзи хосро дорад, мардум нисбат ба он ихлосу эхтиром доранд. Тиру камонро дар Бадахшон муродиханда мегуянд ва онро мудаддас низ хисоб карда вадти баромаданаш бовар доранд, ки заминашон хосили фаровон медихад. йамчунин об ки намоди покиву нек! ва неру аст, .ашни об низ .шашни покиро ифода менамояд. Д. Рашим! аз як ойини дигари эрониёни кадим ёдовар! шуда менависад, ки эрониёни кадим аз риштаи абрешимии шафтранг ресмоне ба шакли дастпона мебофтанд, онро «Тиру бод» меноман пас аз даш руз онро дар рузи бод кушода ба бод медоданд [6, 29]. Чун мухтавои ин чашн низ муборизаи некй бар бадй арзёбй мегардад, пас чанбаи он устураи бостон буда, дар расму суннатхои он бовару эътикоди асотирй ба назар мерасанд.
Бояд кайд кард, ки доир ба ин шашн, ки аз гузаштаи хеле дур маъмул буд, то холо дар самти фолклоршиносии Бадахшон ягон тахкидоти пурра аншом наёфтааст. Таншо баъзе мушаккикон дар .о-.о ба мисли Н. Шакармамадов (Хоруг, 2003), Аламшоев М, Каландаров Т. (Москва 2000), Т. Каландаров (Москва, 2004), Д. Рашимов (Душанбе, 2001) ишора кардаанду халос. Аз ин чихат дахолат кардан ба ин мавзуъ аз манфат холй нест.
Азбаски асоси зисту зиндагонии мардуми кушистон дар замони пеш шосили зироат буд, оншо расму таомулшои гуногунро ба хотири фаровонии шосили зироаташон ба .о меоварданд. Яке аз оншо даъвати борон буд, зеро агар хушксол! меомад, кишти зироат сухта нест мешуд. Аз ин ру, дар кушистони Бадахшон низ оини даъвати боронро ба .о меоварданд. Н. Шакрамамадов дар тадкикоташ накли яке аз сокинони дешаи Шпади ношияи Рушонро, ки падараш дар он тарафи дарёи Пан. Афгонистон мушошида намудааст овардааст; шаво бисёр соф буд, шатто абрпора шам дар осмон набуд. Мардону хурду калон дар назди шавзи калон, ки барояшон .ои мукаддас буд, .амъ омада, гови калонро курбон! мекарданд, дуову такбир мехонданд. йар яке аз шозирин бо сару либосу пойафзолашон худро ба даруни шавз андохта мебаромаданд. Ин амал то даме давом кард, ки бориши сахте ба амал омадааст [10,35]. Оншо ин амалро ба хотири он ан.ом медоданд, ки замини кишташон хушк будааст. Боиси кайд аст, ки дар маросими даъвати борон занон низ дар канор намонда сахмгузорй намудаанд. Ч,. Фрейзер дар ташкикоташ кайд кардааст, ки вакти даъвати борон ба об таклид карда онро мепошиданд, ё ба абр таклид менамуданд. Инчунин шаб занон ва духтарон аз деша баромада гирд омаданд ва обро ба замин мерезонданд [9,72]. Дар .ануби шаркии Африко низ занон ба хонаи зани дугоник таваллудкарда, рафта ба вай об мепошанд, дидани онхо аз тарафи мардон мамнуъ буд [9,76]. Дар Кафкоз бо номи «шудгоркунии борон» расме ву.уд дошт. Дар он .о духтарон сипорро баста ба дарё рафта то миён дар даруни об даромаданд, дар арманистон шам шамин гуна расмро ба .о меоварданд, таншо дар ин чо зани рушон! .омаи дарозро ба бар карда занони дигар ташти рошбарии вай спорро ба мукобили равиши об мекашонанд [9,80]. Дар музофоти Мадрас бошад, агар хушксол! меомад, занон курбокаро гирифта хона ба хона гаштугузор карда сошибхона ба он об мепошид [9,83].
Бояд кайд кард, ки чун дигар халкиятшо дар Бадахшон низ дар маросими даъвати борон накши занон зиёдтар буд. Дар давраи хушксол! барои на.оти замин аз хушк! духтарон як намуди бозиро бо номи «сан.ак» ба .о меоварданд. Албатта бозии сан.ак чанд намуд дошт, ду ё сето сангчаи кулулашаклро гирифта, ба боло шаво медоданд, боз оншоро капида, аз сари нав шаво доданд. Лолиб он буд, ки ин боз! саросар аз рамз иборат буд. Худи санг рамзи бакои зиндагиро ифода мекард, шакли кура нишонаи чархи фалак ва рамзи боронро ифода мекард. Ба осмон шаво додан нишонаи даъвати борон ва боз ба замин баргаштани сангча ин нишонаи боридани борон буд. Мардум бовар! доштаанд, ки дар нати.аи ин боз! шатман борон меборад. Занон бошанд, дар як .о .амъ шуда, ба хотири даъвати борон дастонашонро болову поён карда, «бужба», «бужба» мегуфтанд. Дар Бадахшон бозие, мав.уд аст, ки онро тавассути ангуштон и.ро менамоянд, ки шар яке аз онро вазифадор карда мегуянд, ки ин об мебиёрад, ин .ома мешуяд, ин хурок мепазад ва то ангушти дашум
омада мегуянд ана обак омада кул шуд. Ин боз! низ рамзи сероб! буда ба чашни Тиргон далолат мекард. Вакти доиразанй бошад, занон доираро поён мекарданд ва боз боло мебурданд, ин рамзи ба Худо зорй кардан буд, ки боронро ато фармояд.
Мувофики нишондоди О. Шакармамадов дар дешаи Сипонл оини вожи (оине, ки аз мугон ибтидо мегирад), (шояд оини бужба низ ба ин иртибот дорад Н.К) -ро ба ло меоварданд. Дар ин маросим мардшо дар саргаши рудхона ламъ омада, чанд сар шайвонро курбон! мекарданд ва дар як зарф хуроки махсусро барои фариштаи об мегирифтанд, пас он ба дигарон таксим мекарданд. Баъди анломи ин маросим яке аз мардон болои санге баромада кафи дастонашро болои гушшояш гузошта «Биб! Машруй, Биб! Зайнаб» гуён овоз баровард ва дигарон ба акиб нигош накарда ба деша бармегаштанд. Гуё дар ин шангом фариштаи об фуруд меомад [11,71]. Х,амин тавр ин маросим низ аз устураи бостон сарчашмагирй намуда, бо мурури замон ба як чашни мавсимй рох ёфтааст.
Ч,олиб он аст, ки маросими даъвати борон кариб дар миёни тамоми халкияти дунё вобаста ба ашхоси фавтида низ ба чо оварда мешуд. Соли 1868 дар Руссия хушксол! ба амал омад ва мардуми уезди Таращанский мурдаи мулшидеро гирифта онро гардонда гуфтанд ба мо борон деш ва дигарон аз галбел болои он об мепошиданд [9,80]. Мухаккик Климович Л. И. кайд менамояд, ки мувофики акидаи мардуми Ингушистон агар кабри кухнаро кушоянд боронигар! ба амал меояд [4, 266]. Инчунин дар губернияи Самара вакти хушксолй моши июн мардумон ламъ шуда кабршоро мекушоданд, ба акидаи оншо касе аз мурдагон аз кабраш баромада, роши абршоро мегирад, бинобар ин ламъ шуда кабршоро мекушоянд ва ягон кабри ба назар шубшанокро ёфта, ба руяш даш сатил оби гарм пас аз он оби хунук мепошанд [4, 266].
Дар баъзе минтакахои точикнишин дар маросими даъвати борон аз теппачаи кабр чубро мегирифтанд, зане аз он лухтак сохта либосашро ба он пушонида шамрохи бачагон хона ба хона гашта, суруди
Ашаглони ростина, Як бор бьлунбон остина. Галлаи сабзьм кок шуд, Майда бирезо боруна [8,91].
Баъди ин мардум барои пухтани далда ба зан орд ё гандумро медоданд. Вакте ки маросими ашаглон хотима меёфт. Зан лухтакро ба об партофта, гуфт: Ашаглон ховай.
И. Мухиддинов дар ташкикоташ кайд менамояд, ки дар Помири гарб! шангоми наборидани борон муйсафедон кабри кушнаро пайдо карда аз он ло косахонаи сарро берун меоварданд ва ба он чашм, абру, бин! кашида ба сарчашма ё дарё бурда гута мезанонданд [5,100-101]. Ин амалро ба хотири боридани борон анчом медоданд ва бовар доштанд, ки пас аз он боришоти сахт ба вукуъ мепайвандад. Айни хол бошад, ин расм аз миён бардошта шудааст, вале то солхои охир ин расмро ба чо меоварданд.
Ба гайр аз ин, мушаккик Т. С. Каландаров дар ташкикоташ ба он ишора намудааст, ки сокинони дешаи Рошорви ношияи Рушон расме доштанд, ки вакти ба айлок расидан одамони деша гирд менишастанд ва яке аз занони калонсол дар даруни тагора об гирифт ва химчаро ба он тар карда, ба китфу сари гирдомадагон мепошид ва окибат оби бокимондаро ба касе мепошид, ки дар тан либоси нав дошт. Оншо ин суннатро барои он анлом медоданд, ки гуё шир фаровон шавад [3,188]. Кайд кардан зарур аст, ки мушаккик Т. Каландаров оиди ба ло овардани таомули айлокрав! ибрози назар намудааст, вале асли анломи чунин таомул ишора ба чашни Тиргон мебошад. Дар гузаштаи басо дур мардуми Бадахшон дар баробари шир боронро низ мукаддас шисоб мекарданд ва вакти боришот дар зери борон коса монда, «Шир бибору нон бибор мегуфтанд». Агар шир гизои асосиашон бошад, борон асоси шосилхезии замин буд. Дар иди Навруз хам хангоми ба даруни дег рехтани оби навруз!, ки онро низ духтари хона сашар! барвакт аз чашма гирифта, ба даруни он сангча ва сабзаро партофта ба хона меовард, мегуфтанд: «Шир бибор, нон бибор, равган бибор, борон бибор».
Нишонаи дигари .ашни Тиргон ин пайдоиши рудшову чашмашо, ки дар навошии гуногуни Бадахшон ба ашхоси асотириву таърих! аз кабили Ху.аи Хизр, йазрати Ал!, Носири Хусрав, Шошбуршони Вал! ва дигарон иртибот дорад, ба хисоб меравад. Аз ин ру, баъди ба охир расидани кишту кор шангоми ба .уйшо сар додани об мувофики шарту шароити шар деша расму таомули гуногун ба .о оварда мешуд. Мисол дар дешаи Сипон.и водии Бартанг баъди ба охир расидани кишту кор кабл аз сар додани об ба .уйшо ба нияти серобии .уйшо занони шар хонавода чор дона! нон пухта, бо шир оншоро ба зиёратгош (остон) мебурданд. Ба акидаи оншо агар касе шири зиёдтарро ба остон барад, ба заминаш оби зиёдтар меомад. Ба гайр аз ин, дар шангоми ба .о овардани ин оин дар сари .уйшо говро курбон мекарданд ва баъди курбон! дуо хонда, ба .уйшо об сар медоданд. Кариб дар тамоми машалшои Бадахшон дар сари .уйбору чашмашо ба хотири фаровонии об курбон! мекарданд ва истирахм (як навъи гиёхи хушбу мувофиди адидаи мардумй аз араки пайгамбар руидааст)-ро дуд мекарданд. Тибки бовархои мардумй гуё ин амалро ба он хотир ан.ом медоданд, ки фариштаи об аз оншо роз! шавад ва оби .уйбору чашмашо фаровон шаванд.
Дар дешаи Баро.и ношияи Рошткалъа бошад, шангоми ба .уйбори Шобуршон сар додани об шайвонро курбон! мекарданд ва ид барпо карда, ба даруни он кулча мепартофтанд. Х,амин тавр дар эчодиёти шифохии мардумй суруду таронахои гуногуне низ дар иртибот ба ин маросим вучуд доранд: Шибир шибир борон шуд, Мавсими башорон шуд. Олама гулистон шуд, Вакти кори дешкон шуд [7,141].
Ё ин ки
Бор борон тез-тез, Катра-катра рез-рез. Бар заминшо об деш, Галла сабзад тез-тез [7,141].
Албатта дар мухтавои хамаи инхо бовархои асотирй нухуфта дар шакли назм баён ёфтаанд. Чунин акидаву боваршое, ки аз асотир - тасаввуроти кадимии одамон бар меоянд ва хусусияти суннат! пайдо кардаанд, дар байни тамоми халкшои олам ву.уд доранд ва шамаи оншо ба Тиргон иртиботи кав! доранд.
Пас маълум гардид, ки хар як расму оини вобаста ба чашни Тиргон дорои бовархои асотирй буда, сарманшаи ин чашн низ устураи бостон ба хисоб меравад. Дар партави устура, ки чашнхои мавсимй ба вучуд омада, макомашонро то имруз нигох дошта истодаанд, дар баробари мардон сахми занон низ хеле арзанда арзёбй мегардад. Баъдан аз мухтавои бовархои асотирй бармеояд, ки чашнхои мавсимй рохи дуру дарози таърихиро паймудаанд. Расму маросимхои халдияту кишвархои гуногуни олам новобаста аз он ки дар масофаи хеле дур карор доранд, ба хамдигар хеле монанд ва хатто якхела хам мебошанд. Умумият доштани расму маросимхо аз мардумй будани онхо ва аз як решаи маданй ба вучуд омадани тамоми халкияти дунёро гувохй медихад.
АДАБИЁТ
1. Аламшоев М., Каландаров Т. Об одномирригационном празднике шугнанцев долины Шохдари (Западный Памир) / М. Аламшоев, Т. Каландаров // Этнографическое обозрение. Москва - 2000. №4. - С. 67-73.
2. Давлатназаров Х. Шугнони бостон дар осори хаттй ва шифох,й / Х. Давлатназаров. -Душанбе: Дониш, 1998. - 158 с.
3. Каландаров Т. Шугнанцы (Историко этнографические исследования) / Т. Каландаров. -Москва, 2004.- 478 с.
4. Климович Л. И. Ислам / Климович Л. И. - Моква: Наука, 1965. - 233с.
5. Мухиддинов И. Земледелие памирских таджиков Вахан и Ишкашима в Х1Х-начале ХХ века / И. Мухиддинов. - Москва: Наука, 1975. -125с.
6. Рах,имй Д. Тиргон чашни об / Д. Рах,имй. - Душанбе: Аржанг, 2001. 125с.
7. Рах,монй Р. Наврузи ориёии точикон / Р. Раамош - Душанбе: ДМТ, 2013. - 145 с.
8. Раамош Р. Фолклори то.икон: Дарсао аз адабиёти гуфтор! / Р. Раамош. - Душанбе: Матбааи ДМТ, 2021. - 543 с.
9. Фрэзер Дж. Золотая ветвь / Дж. Фрэзер.- Изд-во АСТ, 2003.- 582 с.
10. Шакармамадов Н., Шакармамадов О. Наврузи Бадахшон / Н. Шакармамадов, О. Шакармамадов. - Хоруг: Маърифат, 2003. - 46 с.
11. Шакармамадов О. Аз боби оинао ва ривоёт вобаста ба об // Паёми Донишгох,и Хоруг. -2002. №4 - С 71 -79.
12. http://www.berasad.com/fa/content/view/4224.
ГУЯНДАИ МАТНИ ШИФО^Й
1. Мирзоазизов Алихон соли таваллуд 1933, сокини дехди Ч,авшангози нох,ияи Рошткалъа. Матнро Н. Курбонхонова аз у соли 2016 гирифтааст.
