Научная статья на тему 'Ота-оналик маъсулиятининг фарзандлар тарбиясига психологик таъсири'

Ота-оналик маъсулиятининг фарзандлар тарбиясига психологик таъсири Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
731
164
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Oriental Art and Culture
Область наук
Ключевые слова
протекция / гиперпротекция / сусткашлик / кўр-кўрона / оммавий маданият. / protection / hyperprotection / procrastination / blindness / popular culture.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Д. Т. Исматова

Ушбу мақолада фарзанд тарбиясининг ўзига хос жиҳатлари ва ота-она маъсулиянинг фарзанд тарбилашдаги аҳамияти хусусида келтириб ўтилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

PARENTAL RESPONSIBILITY FOR THE UPBRINGING OF CHILDREN PSYCHOLOGICAL EFFECTS

This article discusses the specifics of parenting and the importance of parental responsibility in parenting.

Текст научной работы на тему «Ота-оналик маъсулиятининг фарзандлар тарбиясига психологик таъсири»

'Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (3) III/2020

ISSN 2181-063X

ОТА-ОНАЛИК МАЪСУЛИЯТИНИНГ ФАРЗАНДЛАР ТАРБИЯСИГА

ПСИХОЛОГИК ТАЪСИРИ

Д.Т.Исматова Бухоро Давлат Университети

Анотатция: Ушбу мацолада фарзанд тарбиясининг узига хос жщатлари ва ота-она маъсулиянинг фарзанд тарбилашдаги ауамияти хусусида келтириб утилган.

Калит сузи: протекция, гиперпротекция, сусткашлик, кур-курона,

оммавий маданият.

PARENTAL RESPONSIBILITY FOR THE UPBRINGING OF CHILDREN

PSYCHOLOGICAL EFFECTS

D.T.Ismatova Bukhara State University

Annotation: This article discusses the specifics of parenting and the importance of parental responsibility in parenting.

Keywords: protection, hyperprotection, procrastination, blindness, popular culture.

Хар бир оилада фарзанд дунёга келар экан уни асраб авайлаш ота-она олдидаги энг катта маъсулиятдир шундай эмасми? Дархакикат, бола тарбияси хакида суз борар экан юртимиз равнаки учун муносиб фарзандларни тарбиялаб вояга етказишдек масъулиятли ва улкан вазифани уз олдига максад этиб куйган хамда ундан фахрлана оладиган инсонлар чинакам фидойи ота-оналардир. Фарзандларимиз бор экан, ана шундай фидойи ота-она булиш хар биримизнинг бурчимиздир. Мана шу бурчимизни англаб бораётганимиз ва оиладаги маъсулияиларни хар доимгидек узимизга сарфлашимиз фарзандларимиз улFайиб боришлари билан уларнинг психологиясида таъсир этмасдан куймайди. Бундай вазиятда усмирлик давридан илк успиринлик даврига утишни бошлаган ёшлар онгида маъсулият деган тушунча урнида бир канча ибораларни хаётларида куллай бошлайдилар. Яъни ота-онанинг домий очикчасидаги назорати уларнинг ёпик холатдаги жараёнларни утишига ёхуд айрим бажара оладиган вазифаларни фарзандларнинг зиммасида эмас узларининг ташвишларига кутттиб куйишлари боладаги иккиланиш ва бефарклик каби хусусиятларининг ортиб боришига олиб келади.

Ш.

452

HTTP://OAC.DSMI-QF.UZ

'Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (3) III/2020

ISSN 2181-063X

Психологларимиз ота-оналикнинг энг мухим сифатларига аввало - протекция ёки фарзандларини тарбиялаш учун сарфланадиган кучда деб бахолайдилар ва буни хуйидаги гурухларга буладилар;

Гиперпротекция - ота-оналарнинг фарзандларига нисбатан хаддан зиёд эътибори булиб, бу уларнинг бола тарбияси учун куч, вахт ва эътиборни аямасликларида намоён булади. Ота-она бу ишни хаёт тарзига айлантиради, яъни она учун хам, ота учун хам бола тарбияси хаётининг мазмун-муддаосига айланади.

Гиперпротекция - ота-она томонидан боланинг барча истак, тилак ва эхтиёжларини кур-курона, танхид ва мулохазасиз хондиришга интилиш; болани хар хандай хийинчиликлар ва тусихлардан химоя хилиш, унинг барча истакларини жойида бажо келтириш, эркалатиш, оддий ютухларидан хувониш, хатоларини сезмасликка харатилган харакатлар. Боласи учун “жонини жабборга берувчилар” одатда узлари билмаган холда фарзандларига ёмонлик хилаётганликларини сезмайдилар, натижада бола келажакда ишга тохати йух, купчиликнинг ичида узини тута олмайдиган, хаётнинг паст-баландликларида узини ночор хис этадиган, тантих, эрка булиб холади.

FaMxypnuKdan устун келадиган гиперпротекция - бунда эркалатишдан кура ота-она томонидан боласининг хар бир юрган хадами ва хатти-харакатини назоратга олиш орхали унга эътибор бериш назарда тутилади. Шунинг учун бу тарбия услубида турли хил таъхихлар, чегаралашлар (“у мумкин эмас”, “бу мумкин эмас” хабилида) бисёр булади. Бундай шароитда катта булган бола одатда мустахил фикрли, мустахил харорлар чихарувчи булолмайди, лекин салга жахли чихадиган, куп нарсалардан норози холда катта булади, чунки у доимий назоратга, бировларнинг хамма йул-йурихларни курсатиб, айтиб беришларига урганиб холади: онасисиз дарс таёрлай олмайдиган, отасисиз кучага чихмайдиган булади, барча ишларида катталарнинг аралашувига куникиб кетади.1

Ута кучли ахлоций масъулият - бунда ота-она томонидан болага нисбатан талаблар даражаси юхори булади, лекин унинг асл хохиш-истаклари, эхтиёжлари унчалик эътиборга олинмайди. Ота-она боласининг келажагини пухта хилишни уйлаб, унинг юриш-туриши учун узларини масъул деб хис хилган холда, шахсий тасаввуридаги инсонни яратишга, шахсни шакллантиришга уринадилар, баъзан назорат остида боланинг ёши, ахлий ёки жисмоний имкониятларига зид талаблар, топширихлар хам берилаверади. Масалан, “сен ту^ичимизсан, укаларингга сен харашинг керак”, деган маънода унга оиладаги кичик аъзоларга ёки касалликка

1 Оила психологияси : Дарслик. Педагогика олийгохлари талабалари учун : В.М.Каримова. -Т.: 2007. - 316 б

ГМ

453

HTTP://OAC.DSMI-QF.UZ

'Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (3) III/2020

ISSN 2181-063X

чалинган оила аъзосини парвариш килиттт каби масъулиятли ва OFир ишлар хам юкланади.Оилавий тарбиянинг яна бир шакли мавжудки бунда оила аъзоларининг хар бири битта болага нисбатан турлича тарбия услубларини куллайди, масалан, отаси ута мехрибон, она ута каттиккул, ёки ота-она боланинг хулкини жуда назорат килиб, масъулият билан унинг ахлокий тарбияси билан шуFуллаланади, бувилари эса аксинча, уни эркалатиб, издан чикиб кетишини - “хали ёш, катта булганда узи яхши булиб кетади”, кабилида маъкуллайверади.

Сохибкирон бобомиз Амир Темур хам уFил уйлантириш, келин танлаш, фарзанд тарбиясини давлат сиёсати даражасига кутарганлиги хам бежиз эмас. Давлатнинг кудрати соFлом фикрли, билимли, ахлок -одобли, халк, миллат, Ватан такдири учун жонини тиккан инсонлар кулида. Бундай инсонлар илк бор оилада тарбияланадилар.Болаларнинг хулк атворидаги хатолар ота-оналарнинг хатоларидир. Оила, оила аъзоларининг, айникса ота-онанинг ахлокий-маънавий етуклиги ва маърифий карашлари фарзанд тарбияси ва камолида энг зарур ва мухим омилларидан бири хисобланади. Оила болаларни келажакдаги эр-хотинлик, шунингдек оилавий хаётига тайёрловчи мактабдир. Демак, оиланинг мустакил хаёт йулидан тетик одим ташлаши учун унда соFлом ва аклли фарзандлар дунёга келиши керак ва ота-она унинг муносиб тарбияланишини узлари учун энг мукаддас ва шарафли, колаверса ута масъулиятли вазифа, деб билишлари лозим. Оиладаги соFлом мухит, мехр-мухаббат, окибат, узаро хурмат ва тотувлик ота-онанинг билим савияси, иймон эътикоди, дунёкарашининг бойлиги, пул ва моддий бойликларга муносабати ва шу каби жуда куп нарсаларга хам боFлик.Оила мухитида, яхши ижобий муносабатлар доирасида кечган боFликлик билан ота-онасиз усган етимхонадаги болалардаги боF ликлик урганилганда, айни хавфсиз боFликлик борасида улар уртасида катта тафовут борлиги исботланган.2

Шундай килиб, ота - онанинг болани нормал психик тараккиётида роли улкан. Бу таъсир боланинг чакалокликдан кейинги даврларида хам уз кучини саклаб колади. Шу нинг учун биз фарзандларимиз тарбиясига маъсулият билан ёндашишимиз керак.

Фарзанд тарбиялаётган ота-она хар бир харакати, юриш туриши, муомаласи, бошкалар билан узаро муносабатида олижаноб фазилатларни намоён эта билиши керак. Чунки бола табиатан нихоятда таклидчан ва кузатувчан булади. Шунинг учун унинг атрофдагилари уз одатлари билан баъзан узлари сезмаган холда уларга таъсир киладилар. Оиладаги купол

2Авдеева Н.Н., Хаймовская Н.А. Зависимость типа привязанности ребенка к взрослому от особенностей их взаимодействия (в семье и Доме ребенка) // Психологический журнал. - М.: 1999. - Т. 20.- № 1. - С.

454

HTTP://OAC.DSMI-QF.UZ

'Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (3) III/2020

ISSN 2181-063X

муносабатлар, куп ёлFOн гапириш, ёкимсиз хатти-харакат бола тарбиясига салбий таъсир киладиган носоFлом мухитни келтириб чикаради. Фарзанд тарбиясида ота-онанинг муомаласи мухим урин тутади. Бола ота-она томонидан купол, даFал сузлар эшитиб, калтак еб катта булса, бу унинг табиатига салбий таъсир килади. Бу эса уз навбатида оиладаги носоFлом мухитда тарбияланаётган боладан “маънавий касал” инсонлар шаклланади. Улар эса жамият маънавиятига хам салбий таъсир курсатади. Оилада ота-оналар “оммавий маданият” таъсирига берилиб кетиши окибатида фарзандларнинг тарбиясига хам салбий таъсир курсатмокда. Албатта бола тарбияси ута мураккаб ва маъсулиятлидир. Бу хар бир ота-онадан уз устида мунтазам ишлашни, болалар тарбиясига оид барча маълумотлардан бахобар булиб боришни талаб этади. Фарзанд тарбияси бу шунчаки тажриба, оддий курсатма ва билимлар жамланмаси эмас, балки уз ичига диний-ахлокий билимлар, тиббиёт, этика, психология, педагогика каби сохаларига оид билимларни хам камраб оладиган мураккаб жараёндир.

Фарзанд тарбиясини качондан бошламок керак?, деган савол купчиликни уйлантиради. Купчилик олимлар унга турлича жавоб бериб келганлар. Хусусан, Ибн Сино бола тарбияси билан унинг туFилишидан аввалрок, она корнидан бошлабок шуFулланиш лозим, деб жавоб берган. Яна шу сузга кушимча килиб таникли педагог А.С.Макаренко беш ёшгача булган тарбия боланинг шахсияти шаклланишида ута мухим ахамиятга эга эканини кайд этиб утган. Бу хакда у шундай деб ёзган: “...тарбиянинг бош асоси беш ёшда нихоясига етади, демак, сиз беш ёшгача нима килган булсангиз, бу тарбиявий жараённинг 90 фоизини ташкил этади, кейинги тарбия эса кайта тарбиялаш негизида давом этади”. Мана шу жараёнда бола тарбиясига ута эътиборли булиш лозим. Ёшларнинг калби ва онгида соFлом хаёт тарзи, миллий ва умуминсоний кадриятларга хурмат-эхтиром туЙFусини шакллантиришда, хар жихатдан баркамол этиб тарбиялашда буюк мутафаккир аждодларимиз мероси катта ахамият касб этади.

Утил болалар тарбияси билан купрок ота, киз бола тарбияси билан эса она шуFулланади. Албатта бунда фарзанднинг савиясини инобатга олиш мухим. Болани бирор-бир ютукка эришишида, натижани куришга шошмаслик керак. Масалан икки ёшгача факат ширин суз билан, эркалаш оркали тарбия килинади. Беш ёшгача бола атрофни урганади, асосий маълумотни шу ёш оралотида эгаллайди. Бу даврда биз купрок амалий жихатдан намуна булишга уринишимиз, соFлом оилавий мухитни яратишимиз зарур булади. Оилада отанинг болаларига локайд булиши охири хунук окибатларга сабаб булади. Локайдлик ёмон иллат булиб, у бола тарбиясининг бузилишига катта йул очади. Ота сусткашлик килиб, бурчини

455

HTTP://OAC.DSMI-QF.UZ

'Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (3) III/2020

ISSN 2181-063X

адо этмагани ва манфаатли илм хамда яхши амални ургатмагани окибатида уз фарзандидан зарур ижобий хислатларни шакллантира ололмаган. Фарзанд хам отасининг яхши тарбиясидан махрум булиб усади. Кейинги давр эса бир оз талабчанлик ва интизомни талаб этади. Бу давр усмирлик пайти булиб, бола ок-корани айни шу даврда ажратади. Яхшиликка мукофот, ёмонликка жазо мукаррарлигини шу боскичдан урганади. Бу даврда фарзанд туFри йулга солинса, тарбияли дустларга хамрох килинса, унинг одобли булиб, яхши инсон булиши учун мухим кадам куйилади. Одатда оналар уз болаларининг хато ва камчиликларини отасидан яширишга харакат киладилар. Айтсам уришади, боламга каттик тегади деб, йул куйган хатолари, кул урган ёмон ишларини отага айтмайдилар. Окибатда бола уз вактида танбех олмаганидан кейин бора-бора каттарок жиноятларни хам куркмасдан килавериши мумкин. Яна хозирги куннинг мухим масалалардан бири фарзандингизнинг психологик холатини англаб боришингиз ва унга кумакчи булишингиздир. Чунки ташки таъсирлар таъсирида болада узгаришлар кузатилиши мумкин. Булардан телефонга ружу куйиш интернетга вахоказо. Бизнинг огох булишимиз тарбиянинг асл УчоFидир.

Адабиётлар руйхати

1. Психология семьи: Учебник для педагогических Вузов // Автор: В.М.Каримова. - Т.:, 2007.

2. Авдеева Н.Н., Хаймовская Н.А. Зависимость типа привязанности ребенка к взрослому от особенностей их взаимодействия (в семье и Доме ребенка) // Психологический журнал. - М.: 1999. - Т. 20. - № 1. - С.

References

1. Psixologiya sem'ya: Uchebnik dlya pedagogicheskix Vuzov // Author:

V.M.Karimova. - T.:, 2007.

2. Avdeeva N.N., Khaymovskaya N.A. Zavisimost tipa privyazannosti rebenka k vzroslomu ot osobennostey ix vzaimodeystviya (v seme i Dome rebenka) // Psixologicheskiy zhurnal. - M.: 1999. - Т. 20. - № 1. - S.

456

HTTP://OAC.DSMI-QF.UZ

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.