Научная статья на тему '«Бебош бола» синдроми ёхуд нега болалар асабийлашади?'

«Бебош бола» синдроми ёхуд нега болалар асабийлашади? Текст научной статьи по специальности «Фундаментальная медицина»

CC BY
2936
175
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
«Бебош бола» / руҳий ҳолат / таълим муассасаси / хулқ-атвор / ота-она назорати / оилавий муҳит / фарзанд / муносабат / қайсарлик / ақл-идрок / одоб / тафаккур / муомала / «Непослушный ребенок» / психологическое состояние / образовательное учреждение / поведение / родительский контроль / среда в семье / ребёнок / отношение / упрямство / ум / воспитание / мышление / обращение

Аннотация научной статьи по фундаментальной медицине, автор научной работы — Солиева Ҳавасхон Омоновна

Мақолада болаларда кузатиладиган асабий-руҳий бузилишларнинг келиб чиқиши, сабаблари, оила муҳити ва таълим муассасасидаги жараёнларга таъсири кўриб чиқилган ҳамда сабабларни бартараф этиш бўйича тавсиялар келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

«НЕПОСЛУШНЫЙ РЕБЕНОК» ЛИБО ПОЧЕМУ ДЕТИ НЕРВНИЧАЮТ?

В статье рассматриваются причины возникновения нервно-психологических расстройств у детей, их влияние на семейное положение и образовательный процесс. Даны рекомендации по предотращению этих причин.

Текст научной работы на тему ««Бебош бола» синдроми ёхуд нега болалар асабийлашади?»

Солиева ^авасхон Омоновна,

Кукон давлат педагогика институти тарих факультети «Ижтимоий фанлар» кафедраси укитувчиси

«БЕБОШ БОЛА» СИНДРОМИ ЕХУД НЕГА БОЛАЛАР АСАБИЙЛАШАДИ?

СОЛИЕВА Х,.О. «БЕБОШ БОЛА» СИНДРОМИ ЁХУД НЕГА БОЛАЛАР АСАБИЙЛАШАДИ?

Маколада болаларда кузатиладиган асабий-рух,ий бузилишларнинг келиб чикиши, сабаб-лари, оила мух,ити ва таълим муассасасидаги жараёнларга таъсири куриб чикилган х,амда сабабларни бартараф этиш буйича тавсиялар келтирилган.

Таянч суз ва тушунчалар: «Бебош бола», рух,ий х,олат, таълим муассасаси, хулк-атвор, ота-она назорати, оилавий мух,ит, фарзанд, муносабат, кайсарлик, акл-идрок, одоб, тафаккур, муо-мала.

СОЛИЕВА Х.О. СИНДРОМ «НЕПОСЛУШНЫЙ РЕБЕНОК» ЛИБО ПОЧЕМУ ДЕТИ НЕРВНИЧАЮТ?

В статье рассматриваются причины возникновения нервно-психологических расстройств у детей, их влияние на семейное положение и образовательный процесс. Даны рекомендации по предотращению этих причин.

Ключевые слова и понятия: «Непослушный ребенок», психологическое состояние, образовательное учреждение, поведение, родительский контроль, среда в семье, ребёнок, отношение, упрямство, ум, воспитание, мышление, обращение.

SOLIEVA Н.О. SINDROM OF «NAUGHTY CHILD» OR WHY CHILDREN ARE NERVOUS?

There is considered in the article the reasons of the children nervous-mental destroy appearance, those influence to the family environment and educational process. As well recommendations of these reasons prevention were provided.

Keywords: «naughty child», mental, educational institution, behavior, parents supervise, marital status, family, child, relation, obstinacy, intelligence, propriety, thought, treatment.

Олийжаноб феъллилар эзгуликни яратади.

Аристотель1

Одобнинг элементар шакллари оила мух,и-тида шаклланади. Ахлок - кишиларнинг хулк,-атвор меъёрлари ва коидалари, уларнинг уз-узи, бошка кишилар, мех,нат, жамиятга муносабати каби ахлокий тушунчаларни уз ичига олувчи ижтимоий онгнинг шаклларидан биридир2.

Фарзандларимизда атрофдагиларга нисба-тан мехрибонлик, ширинзабонлик, очик чех,-ралик, инсон дилини оFритмаслик, ширин муомала килиш каби фазилатларнинг булиши оила мух,итига юкори даражада боFлик.

Оиладан сунг фарзандларимиз мактаб, олий даргох,ларда х,амда х,аётни кузатиш ор-кали тафаккури, фах,м-фаросатини, акл-идрокини сайкаллаб, уткирлаштириб бораве-ради.

Узбек халки азалдан уз маданияти ва маъ-навиятида комил инсонларни вояга етказишга катта эътибор каратган.

Шахсий мех,нат фаолиятимдан келиб чиккан х,олда шуни айтишим мумкинки, бугунги кунда таълим жараёнида педагоглар ва таълим олувчилар орасида айрим келишмовчиликлар кузга ташланмокда. Масалан, ёшларнинг тезда асабийлашиши, тажанглик х,олатининг юкори-лиги х,амда вазминликнинг етишмаслиги.

Педагоглик фаолиятимизда учраётган бун-дай х,олатларга назар каратайлик. Нима учун болаларда хам асаб бузилишлари куп учрайди? Бунинг асосий сабаби нима? Оила мухитида ёки таълим муассасасидаги нотуFри тарбиями ёки бирор-бир касаллик асора-тими?

Шифокор, тиббиёт фанлари доктори, профессор Зарифбой Ибодуллаевнинг фикрича, хар икки холат хам сабаб булади. Чунки нотуFри тарбия хам, бош мия касалликлари хам боланинг хулк-атворини кескин узгар-тириб юборади. Боланинг мияси нафакат ана-томик жихатдан катталашиб ва шаклланиб боради, балки ташкарида булаётган салбий ва ижобий маълумотлар хам бола хотирасида

1 Дейл Карнеги. Муваффакият калити. - Т.: «Янги аср авлоди», 2015, -419-б.

2 Оила педагогикаси. - Т.: «Алокачи», 2007. -122-б.

сакланиб колади3. Куп вакт утмай ота-она хам, жамият хам уларнинг натижасини боланинг хулк-атворида куради.

Боланинг яшаш тарзи, асосан, таклидга асосланганлигини унутмаслик керак. Таклид боланинг хаёт тарзи хисобланади. Эрта бола-лик давридан тортиб усмирлик даври туга-гунга кадар бола бошкаларга таклид килиб яшайди. У нафакат ота-онаси, атрофдаги куни-кушнилар ва мактабдаги устозлари, балки кинокахрамонлар, артистлар ва машхур фут-болчиларга (айникса, усмирлар) хам таклид килади. Буларнинг ичида боланинг хулк-атво-рига салбий таъсир курсатувчи омиллар куп булиши мумкин.

Мана шу салбий таъсирларни бартараф этиш учун таълим-тарбия жараёнида нималар килиш керак?

Аввало, тарбия - тарбиячи ва тарбияла-нувчи фаолиятларини уз ичига олган икки томонлама жараён. Аммо тарбияланувчилар муайян даражада актив фаолият курсатмаса-лар, тажриба ва билим ургана олмайдилар.

Тарбия жараёнида:

- максадга йуналганлик;

- куп омиллик;

- жушкинлик;

- доимийлик;

- узлуксизлик;

- комплекслик;

- вариантлилик;

- икки томонлама характер.

Натижаларнинг олислигини4 инобатга олиб,

ахлокий-х,аётий мувозанат ва психологик кулайлик холатини ушлаб туриш хамда жис-моний ривожланиш меъёридан узоклашиб кетишга йул куймаслик куникмаларини шакл-лантиришга алохида эътибор бериш мухимдир.

Фарзандларимизни спортга кизиктириш хар бир ота-она олдидаги мухим вазифадир. Барчага маълум, нафакат Тошкент, балки чекка туманларда хам турли хил спорт

3 Ибодуллаев З. Асаб ва рух,ият. - Т.: «Шарк», 2015. -248-б.

4 Avazboyev A.I., Ismadiyarov Y.U. Kasbiy pedagogika. - Т.: «Cho'lpon», 2014. -255-b.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 11

иншоотлари купайиб бормокда. Коллеж ва лицейлар катта спорт заллари билан к,урил-мокда. Кискаси, Узбекистонда спорт омма-лашган. Бирок баъзи ота-оналар ёнгинасида жойлашган спорт иншоотларига х,ам боласини олиб бормайди. Бола кейин нима килади? Кечаю-кундуз телевизор ёки компьютер олдида вактини утказади. Бунинг окибатида боланинг мияси кераксиз маълумотларга тула-веради ва унинг хулк-атвори бузилиб боради. Шунча кабул килинаётган ахборотни тах,лил килиш таъбиий жараёндир. Хадеб телевизор кураверадиган ёки соатлаб компьютер уйи-нига берилган бола нафакат рух,ан чарчайди, балки жисмонан нимжон булиб усади. Хозирда шифокорларга «Боламга тинчланти-рувчи дори ёзиб беринг, уни х,еч бошкариб булмаяпти», деб мурожаат килувчи ота-она-лар кам эмас. Улар билмайдики, бунинг асо-сий сабаблари - боланинг тинмай телевизор куриши, компьютер уйнаши ёки мобиль теле-фонлардаги уйинлар билан овора булишидир.

Уйлаб курсак, х,али 10 ёшга тулмаган болага асабни тинчлантирувчи дори бериш унинг аклий ривожланишига салбий таъсир курса-тиши мумкин. Бугунги кунда куришимиз мум-кинки, «Доктор, боламнинг хотирасини яхши-ловчи дори ёзиб беринг», деб мурожаат килувчилар йук эмас. Бундай боланинг х,аёт тарзини яхшилаб ургансангиз яна уша ах,вол: доимо компьютер, кул телефони уйнаш, телевизор куриш. Уларнинг нафакат асаби бузи-лади, балки юраги нимжон булиб усади, ишта-х,аси йуколади. Яхши овкатланмаган боланинг иммунитети пасайиб, тез-тез шамоллайдиган булиб колади ва натижада касал булаверади. Спорт тугаракларига катнамаган бола энди шифокорга катнай бошлайди.

Бола хулк-атворидаги ёмон хислатлар нас-лий булиши мумкин. Купчилик наслий омил х,акида гап кетганда ёмон ёки яхши аломатлар юз фоиз фарзандга утади, деб уйлашади. Масалан, оилада 4 фарзанд дунёга келса, ота ёки онасидаги ёмон хислат 1 болага утиши, колган 3 болага утмаслиги мумкин. Шунинг учун х,ам битта ота-онадан туFилган болалар-нинг хулк-атвори турлича булади.

Болаларда куп кузатиладиган асаб касаллик-лари ^акидаги маълумотларга х,ам эътибор каратамиз. Умуман олганда, болаларда учрай-диган касалликлар сони х,ам куп. Асаб тизими-

нинг аксарият касалликлари куп этиологияли, яъни куп сабаблидир. Хомиладорлик даври-даги касалликлар, туFрук пайти ва гудаклик даврида руй берган бош мия жарох,атлари, вирусли инфекциялар, яллиFланиш касалликлари болаларда эрта ривожланувчи асабий-рух,ий бузилишларнинг асосий сабаблари х,исобланади. Айникса, х,омиладор онада кузатиладиган инфекциялар, кучли х,иссий-асабий зурикишлар, салбий таъсирга эга булган фар-макологик дорилар, спиртли ичимликларни истеъмол килиш, чекиш каби ножуя омиллар х,ам бола миясининг соFлом ривожланишига салбий таъсир курсатади.

Болада асаб бузилишлари шаклланишида рух,ий омиллар ^ам катта ах,амият касб этади. Ота-онанинг болага нотуFри муносабати, боланинг угай она ёки угай ота кулида тарбия-ланиши, мактаб ва ма^аллада безори болалар орасига тушиб колиши унинг рух,иятига салбий таъсир курсатади ва бола асабий булиб вояга етади.

Болаларда кузатиладиган асабий-рух,ий бузилишлар аломатлари турли-тумандир. Жах,лдорлик, иштах,а пасайиши ёки йуколиши, ру^ан тез чарчаб колиш, фанларни узлаш-тиришнинг сусайиб кетиши, хотира пасайиши, куркиш каби белгилар шулар жумласидан. Асабий-ру^ий бузилишлар баъзи болаларда хавотир, куркув ва куп терлаш билан намоён булади. Шунингдек, куллар титраши, дудук-ланиб гапириш ва энурез х,ам кузатилиб туради. Гипердинамик синдром ва тиклар туFрисида батафсил тухталиб утамиз. Чунки бу синдромлар болалар орасида куп таркалган.

Беухшов ^аракатлари жуда куп, жах,лдор, йиFлоки, ота-онасининг гапига кирмайдиган, уз билганидан колмайдиган, паришонхотир, ака-укалари ва уз тенгдошлари билан чикиша олмайдиган, ужар ва кайсар болаларда учрай-диган симптомлар мажмуасига гипердинамик синдром деб аталади. Ушбу синдромнинг синонимлари куп: «гиперактив синдром», «миянинг минимал дисфункцияси», «гиперки-нетик синдром» ва х,оказо. Фикримизча, бу синдромга яна бир ном бериш лозим, яъни «Бебош бола» синдроми1.

1 Ибодуллаев З. Асаб ва рухият. - Т., «Шарк», 2015. -251-б.

«Бебош бола» синдроми шаклланишида ижтимоий омиллар, яъни оилавий шароит ёки наслий омиллар асосий урин тутадими ёки йук,ми, буни аник,лаш к,ийин. Баъзи мутахас-сисларнинг фикрича, оиладаги жанжал ва можаролар хамма вак,т хам ушбу синдром ривожланишига сабаб булавермайди. Чунки бола хам оила мухитидаги жанжалли шаро-итга куникиб кетиб, оиладаги можароларга эътиборсиз булиб колиши мумкин. Бирок ушбу жанжаллар ва терговлар айнан болага туFридан-туFри каратилган булса, албатта бу вазият «Бебош бола» синдроми шакллани-шига туртки булиши эхтимолдан йирок, эмас.

Болани текшираётган хар бир шифокор ташхис куйишга шошмасдан, уни бир неча кун кузатиши лозим. Бу ерда боланинг хаёт тарзи ва утказган касалликларини чукур урганиш зарур. Агар болада ушбу синдромни юзага келтирувчи асаб касалликлари аник,ланмаса, бу синдромнинг ривожланишига як,ин орада булиб утган оиладаги, мактаб ёки куча-куйдаги жанжаллар сабаб булган булиши мумкин ва хоказо. Одатда, хулк,-атворнинг бундай бузи-лишлари вазият туFрилангандан кейин утиб кетади.

Оилавий тарбиянинг узига хослиги шун-даки, у болаларга ота-оналарнинг ота-оналик, к,он-к,ариндошлик хислатларини узатиб, шахс-нинг умумий ва хиссий ривожланишинигина таъминлаб к,олмай, балки шахснинг мавжуд имкониятлари ва ахлок,ий камолотини хам устиради. Шу сабабли оилавий тарбия мав-жудлиги, курсатмалилиги ва сержилолиги билан ажралиб туради1.

Ташхисни туFри аник,лаш учун, авваламбор, касаллик ва хаёт анамнезини йиFиш ута мухим. Бунда онанинг хомиладорлик, бола тугилган вак,ти ва туFилгандан кейинги давр-даги касалликлар эътиборга олинади. Унинг кандай оилада усиб-улFайгани, оила аъзола-рининг узаро муносабати, темпераменти, ижтимоий келиб чик,иши хронологик тарзда урганилади. «Бебош бола» синдромига олиб келувчи барча омиллар узаро солиштирилади ва уларнинг ушбу синдром ривожланишидаги урни бахоланади. «Бебош бола» синдромини аник,лаш учун фак,ат ота-онадан йиFилган

1 Мунавваров А.К,. Оила педагогикаси. - Т.: «Ук,итувчи», 1994. -54-б.

маълумотлар етарли эмас. Унинг укитувчилари, тарбиячилари ва бирга уйнайдиган як,ин уртокларидан хам маълумотлар йиFиш зарур.

«Бебош бола» синдромининг асосий белги-лари бола иродаси, хис-туЙFулари ва хулк,-атворининг бузилишларидан иборат.

Булар:

1) импульсив (тезкор) харакатлар;

2) бир жойда тинч утира олмаслик;

3) бошлаган уйинни охирига етказмаслик;

4) бировнинг (айник,са, ота-онанинг) гапига к,улок, солмаслик;

5) уз билганидан колмаслик, кайсарлик;

6) диккатнинг пасайиши, укувсизлик;

7) атрофдагилар иши ва бошк,а болалар уйинига аралашиш, уларга халак,ит бериш;

8) тез-тез жанжал чик,ариш, укаларига азоб бериш ёки уларга бутунлай бефарклик;

9) узининг нарсаларини боFча, мактаб ёки бошк,а жойда унутиб колдириш;

10) берилган саволга шошиб жавоб бериш;

11) тез хафа булиш, йиFлок1илик;

12) боши оFриб туриши;

13) фикрининг тез чалFиши;

14) сергаплик2.

«Бебош бола» синдроми белгилари, одатда, 5-7 ёшлар орасида кузга ташлана бошлайди, шифокор ёки психологга мурожаат к,илиш даври 8-11 ёшларга туFри келади. Бу давргача ота-она вазиятни фак,ат тарбиялаш йули билан туFрилашга харакат килади. Бу йул ёрдам беравермагач, шифокорга мурожаат килишга мажбур булади. Усмирлик даври боладан диккат-эътибор ва максадга йуналтирилган харакатларни талаб килувчи давр. Айнан мана шу хусусиятлар «Бебош бола» синдромида турли даражада узгарган булади ва болада укишга кобилият булса-да, хулк-атворнинг юк,орида курсатилган бузилишлари унинг мак-табда янги мавзуларни узлаштиришига тус-кинлик килади.

«Бебош бола» синдромини психологик тестлардан фойдаланиб хам аник,лаш мумкин.

Куйида машхур олим Карл Юнгнинг характер типини аниклаш методикаси буйича айрим тестлардан намуналар келтирамиз:

1. Кайси бири Сиз учун мухимрок,:

а) дустларнинг кичик давраси;

б) катта давра.

2 Ибодуллаев З.. Асаб ва рухият. - Т., «Шарк,», 2015. -253-б.

2. Кайси китоблар Сизга ёкади:

а) кизикарли сюжетли;

б) рухий кечинмалар акс эттирилган.

3. Чин дилдан кулишга мойилмисиз?

а) ха;

б) йук.

4. Агар ёмон иш килиб куйсангиз;

а) жуда каЙFураман;

б) унча каЙFурмайман.

5. Узгаларни ишонтириб, уларга уз фикрин-гизни утказишни яхши курасизми?

а) ха;

б) йук.

6. Кайфиятингизни тез узгартира оласизми?

а) ха;

б) йук.

7. Кийин холатларда Сиз:

а) ёрдам сурашга шошиласиз;

б) хеч кимга мурожаат килмайсиз.

8. Уз хис-кечинмаларингизни тахлил килишни ёктирасизми?

а) ха;

б) йук.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

9. Кундалик тутишни хохлармидингиз?

а) ха;

б) йук.

10. Сизнинг характерингиз:

а) тез;

б) босик.

Жавоблар:

1б, 2а, 3а, 4б, 5а, 6а, 7а, 8б, 9б, Юб1.

Бирок психологик тестларни асосий диагностика куроли сифатида кабул килмаслик керак. Психологик тестлар тиббий текширув-ларга ёрдам берувчи кушимча текширув усули, холос. Бугунги кунда ушбу синдромни тула аниклаб берувчи психологик тест мавжуд эмас. Тугри ташхис куйиш учун энг зарур бул-ган усул - шифокор ва психологнинг кузатуви. Боланинг аклий ривожланишини аниклаш учун хорижда кенг таркалган Векслер шкала-сидан фойдаланилади. Бирок бу шкала хам боланинг хулк-атворини тула акс эттириб бера олмайди.

1 Boymurodov N. АтаПу psixologiya. - Т.: «Yangi asr avlodi», 2009, -252-253-Ь.

Аклий ривожланиши яхши булса-да, «Бебош бола» синдроми аникланган баъзи болалар мактабда ёмон укишади. Бунинг сабаблари диккатнинг сустлиги, дарсни кунт билан эшитмаслик ва хулк-атворнинг ёмон-лиги. Шунингдек, уларнинг баъзиларида ёзиш, Хисоб ёки укиш каби кобилиятлар суст ривож-ланган булади. Шу сабабли хам улар дарсни яхши узлаштира олишмайди. «Бебош бола» синдромини даволашда психологик сухбат-лар, психотерапияда хулк-атворни коррекция килишга каратилган самарали усулларга урFу бериш лозим. Бундай психотерапевтик усул-лар жуда куп. Уларни танлашда боланинг жинси, ёши ва тафаккур даражаси эътиборга олинади. «Бебош бола» синдромини даволаш баъзан ута мураккаб кечади, айникса, унинг келиб чикишида наслий омил аникланса. Баъзи холларда даволаш самарасиз булади ёки психокоррекция даври чузилиб кетган-лиги сабабли ота-оналар даволанишни тухта-тиб куйишади. Шунинг учун хам хулк-атвори узгарган болаларга мослаштирилган махсус психоневрологик йуналишдаги сихатгохлар, мактаблар ва мехрибонлик уйлари мавжуд. Бу жойларда бола даволаниши, укишини давом эттириши ва яшаши мумкин.

Маълумки, бола хам худди катталарга ухшаб хаётда уз урнини топишга интилади, атрофдагилар эътиборини козонишни истайди. Буни ижобий холат деб белгилаш керак. Маз-кур интилишни ота-она ва мактабда уз вактида илFаб, уни илхомлантириш ута мухимдир. Бу интилишларни эътиборга олмаслик ёки «Килаётган ишларинг сенга керак эмас, сен хали ёшсан» каби иборалар, боланинг хатола-рини рукач килиш энди куртак отаётган кизи-кишларни йукка чикаради ва унинг мустакил шахс сифатида шаклланишига тускинлик килади.

Буюк мутафаккир Сукротнинг ушбу сузла-рини барча болалар муассасалари пешток-ларига ёзиб куйиш максадга мувофик:

«... Агар бола танкид килинаверса, у наф-ратланишни урганади, агар бола адоватда яшаса, у тажовузкорликка урганади, агар бола масхара килинса, у индамас, одамови булиб колади, агар бола хадеб танкид килинаверса,

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 11

у узини гунохкор хис килиб усади. Агар бола сабр-ток,ат, хотиржамлик билан устирилса, у бошк,аларни тушунишни урганади, агар бола куллаб-кувватланса, у уз кучига ишонишни урганади, агар мак,талса, у миннатдор булмок,-ликни урганади. Агар бола виждонийлик ва халолликда улFайса, у адолатли булишни урганади, агар хавфсизликда яшаса, у инсонларга ишонишни урганади»1.

Оила деган маскан борки, у ерда фарзанд-лар узаро хурмат, мехр-ок,ибат, халоллик,, поклик, мехнатсеварлик, ватанпарварлик, инсонпарварлик каби олий даражадаги к,ад-риятлар шаклланади. Мана шундай сифатлар она сути, оила аъзолари мехри ва намунаси билан бола хулк,и, хатти-харакати мазмунига сингиб боради.

Инсон улFайишида асосий давр булган усмирликдаги тарбия хал к,илувчи ахамият касб этиши хаммамизга маълум жараён. Бу паллада унинг ички дунёси, узига хос хислат-лари шаклланади. Бу даврда ота-она, устозлар улар тарбияси билан узвий равишда шуFул-ланиши лозим.

Оила мухити, таълим муассасаларида уму-ман, ёшлар билан ук,иш ёки мехнат фаолияти жараёнида мулок,от муносабатларида хозирги кунда энг куп учрайдиган холатлардан бири биз юк,орида тухталиб утган асабийлашиш, рухий заифлик, назоратсиз тарбия натижаси-даги келишмовчиликлардир.

Масалан:

- укитувчи томонидан укувчидан уй вази-фаси ижроси суралганда;

- уяли алок,а воситалари, компьютер, планшет ва бошк,а электрон воситалардан фойда-ланиш меъёри суралганда;

- тавсия этилган кийимда таълим муасса-сасига келиш айтилганда;

- миллий ва расмий одоб-ахлок, меъёрла-рига амал к,илиш суралганда;

- ота-она томонидан белгиланган тартиб-ларга амал к,илиш талаб этилганда ва шу каби холатларда ёшларнинг уз хулк,ларида кескин-лик намойиш этиши, афсуски, оддий холга айланиб бормокда.

1 Ибодуллаев З. Асаб ва рухият. - Т.: «Шарк,», 2015. -257-б.

Ота-оналар, педагог-тарбиячиларга шуни маслахат к,илган булардик:

- фарзандларимизнинг буш вак,тининг маз-мунли ташкил этилишини доимий равишда назорат к,илиш;

- шуFулланаётган машFулоти ёки буш вак,-тини банд этаётган жараён узи ва атрофдаги-лар учун фойдали эканини англаб етиш мала-касини шакллантириш;

- яхши мехнат куникмасини шакллантириш;

- шахсий масъулиятни зиммасига олиш ва назоратни амалга ошириш хислатини уЙFотиш;

- зерикиш жараённинг мазмунсиз булиши ва иш унумдорлигининг пасайишига сабаб булишини англашга кумаклашиш;

- «Бахтли одамлар узларига хузур баFиш-лайдиган машFулотлар билан шуFулланади» деган фикрнинг туFрилигини ота-оналар узлари мисолида ибрат булиш;

- безовталик ва асабийликни бартараф этиш учун шижоат билан ук,иш ва мехнат килиш куникмаларини шакллантириш ута зарур (1-схема).

Ота-оналарнинг фарзанд тарбияси ва билимларни оширишда таълим муассасаси, махалла ва жамоатчилик хамкорлиги улкан ахамият касб этишини жуда куп маротаба такрорлаймиз. Аввало, ота-оналар фарзанди таълим оладиган мактаб, махалла ок,сок,оли унинг атрофидаги урток,ларидан унинг хул-кини урганишни бошлаши керак. Бундан ташк,ари, синф укитувчиси хам укувчининг оилавий шароитидан хабардор булмоFи лозим. Укувчининг ота-онаси, уй шароити, укувчи шахси, яъни унинг туFилгандан бошлаб шаклланган узига хос томонлари, масалан, инжик,лиги ёки кайсарлиги, бунинг сабабла-рини урганиши, саломатлигига доир маълу-мотларни билиши жуда мухимдир.

Ота-оналар мактаб билан доимий алок,ада булиб, дарсларда иштирок этиши мак,садга мувофик булади. Фарзанди кайси фанга к,изи-киши, фан юзасидан мавжуд тугаракларга катнашиши ва тугаракнинг афзал томонла-рини тушунтириши зарур.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 11

1-схема. Ота-оналарга гоявий-тарбиявий билимларни сингдирувчи омиллар1.

СоFлом жамият соFлом оила негизида карор топади. Бу эса Ватанимиз тараккиёти-нинг асосий омилларидан биридир.

Болада тенгдошлари билан мулокотда булиш эхтиёжи сусайиши, боланинг хулк-атвори хаддан ташкари катталарга боFлик булиб колиши, хатто кучли салбий кечинма-лар (масалан, узи боFланиб колган киши, ота-онаси укитувчисига нисбатан хаддан ташкари KизFаниши)ни хис этиши натижасида айрим салбий холатлар учраши мумкин.

М.М.Кольцова ва В.С.Мухина2нинг тадки-котлари курсатишича, вазиятга кура боланинг хиссиёт ва эмоциялари хам ижобий (мухаббат, хурсандчилик), хам салбий (жахл, нафрат) булиши мумкин. Агар бола эхтиёжи конди-рилса ижобий (стеник) кечинмалар хосил булади. Борди-ю, вужудга келган вазиятда бола уз эхтиёжларини кондира олмаса, салбий (астеник) эмоциялар пайдо булади.

Фикримизча:

- «Бебош бола»лардаги кескин харакат (жахлдорлик, жирракилик, бетокатлик, агрес-сив фикрлаш, меъёридан ортик манманлик,

1 Alqarov I., Mamatqulova R., Norqulov N. Shaxs va oila tarbiyasining pedagogikasi. - Т.: «Fan va texnologiya», 2009. -157-b.

2 Nishanova Z., Alimova Y. G. Bolalar psixologiyasi va uni o'qitish metodikasi. - Т.: «Adabiyot» jamg'armasi nashriyoti, 2006, -94-b.

дарс ва дарсдан ташкари топширикларни бажармаслик, жанжалкашлик)лар мактаб мухити, синфдаги укув жараёнида бир катор муаммоли вазият (дарс машFулотлари вактида узаро синф укувчилари жанжали, укитувчи-педагоглар ва мавжуд тартиб-коидаларга буйсунмаслик, уй вазифаларини вактида ёки умуман бажармаслик, таълим муассасасига тавсия этилган кийимда келмаслик, дарс жараёнига кеч келиш ёки эрта кетиш)ларга сабаб булиши мумкин;

- бундай вазиятларда педагоглар муло-котга киришаётганда асосий вазифа болалар билан узаро тил топишиш, бир-бирини тушу-нишдир;

- бола оила, махалла, таълим муассасаси мухитида зерикиши, чарчаши мумкин, бола мулокотдан, айникса унинг норасмий, сами-мий, бевосита шаклидан чарчамайди, укитув-чининг яхши сухбатдошлиги боланинг маъна-вий жихатларини доимо раFбатлантиради;

- устоз-мураббийлар, ота-оналарнинг хар бири укувчилар, тарбияланувчилар ва фар-зандлар такдирига бефарк булмаслиги керак. УлуF аждодларга мос буюк авлод булишдек мукаддас ишга барча уз хиссасини кушиши лозим. Болалаларнинг юриш-туриши, кайфи-яти, хулки, айтаётган сузидаги хар бир салбий узгаришга эътибор каратилиши зарур. Зеро, буюк келажак бугундан бошланади.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 11

Адабиётлар руйхати:

1. Оила педагогикаси. - T.: «Алок,ачи», 2007.

2. Ибодyллаев З. Асаб ва рух,ият. - T.: «Шарк», 2015.

3. Дейл Карнеги. Муваффакият калити. - T.: «Янги аср авлоди», 2015.

4. Мунавваров А.К,. Оила педагогикаси. - T.: «Укитувчи», 1994.

5. Alqarov I., Mamatqulova R., Norqulov N. Shaxs va oila tarbiyasining pedagogikasi. -T.: «Fan va texnologiya», 2009.

6. Avazboyev A.I., Ismadiyarov Y.U. Kasbiy pedagogika. - T.: «Cho'lpon», 2014.

7. Boymurodov N. Amaliy psixologiya. - T.: «Yangi asr avlodi», 2009.

8. Nishanova Z., Alimova Y.G. Bolalar psixologiyasi va uni o'qitish metodikasi. - T.: «Adabiyot» jamg'armasi nashriyoti, T., 2006.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.