Научная статья на тему 'Основные теории и концепции политического исследования секуляризма'

Основные теории и концепции политического исследования секуляризма Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

CC BY
51
9
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Конституция / общество / секуляризм / религия / ценности / глобализация / философия / социология / этнокультура / антропология / патернализм / индивидуализм / демократия / вера / секуляризм / духовность. / Constitution / society / secularism / religion / values / globalization / philosophy / sociology / ethnocultural / anthropology / paternalism / individualism / democracy / faith / secularism / spirituality.

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — Икболжон Орзиев

В данной статье концептуальная проблема – теория и концептуальный политический анализ концепции «секуляризм» основана на исследованиях западных ученых политического содержания этого концепта. Изучение и научный анализ имеющихся источников по данному вопросу показывает, что существует семантический, исторический и политико-правовой анализ терминов «секулярный», «секуляризм». Оказалось, что существует большая разница между первоначальным, изначальным значением и значением термина «светский» и сегодняшним толкованием и концепцией.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Basic theories and concepts for political research of secularism

In this article, the conceptual problem – the theory and concepts of political analysis of the concept of “Secularism” is based on the research of Western scholars on the political content of this concept. The study and scientific analysis of the available sources on this issue shows that there are semantic, historical and political-legal analyzes of the term “secular”, “Secularism”. It turned out that there was a big difference between the original, original meaning and meaning of the term “Secular” and today's interpretation and concept.

Текст научной работы на тему «Основные теории и концепции политического исследования секуляризма»

Жамият ва инновациялар -Общество и инновации -Society and innovations

Journal home page: https://inscience.uz/index.php/socinov/index

Basic theories and concepts for political research of secularism

Iqboljon ORZIEV1

Namangan State University

ARTICLE INFO

ABSTRACT

Article history:

Received August 2021 Received in revised form 20 August 2021 Accepted 15 September 2021 Available online 11 October 2021

Keywords:

Constitution,

society,

secularism,

religion,

values,

globalization,

philosophy,

sociology,

ethnocultural,

anthropology,

paternalism,

individualism,

democracy,

faith,

secularism, spirituality.

In this article, the conceptual problem - the theory and concepts of political analysis of the concept of "Secularism" is based on the research of Western scholars on the political content of this concept. The study and scientific analysis of the available sources on this issue shows that there are semantic, historical and political-legal analyzes of the term "secular", "Secularism". It turned out that there was a big difference between the original, original meaning and meaning of the term "Secular" and today's interpretation and concept.

2181-1415/© 2021 in Science LLC.

This is an open access article under the Attribution 4.0 International (CC BY 4.0) license (https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru)

Секуляризмни сиёсий таджик; кдлишга доир асосий назариялар ва концепциялар

_ АННОТАЦИЯ_

Калит сузлар:

Конституция, жамият, секуляризм, дин,

к;адрият,

глобаллашув,

фалсафа,

Ушбу ма;олада концептуал муаммо - "Секуляризм" тушунчасининг сиёсий тах,лилининг назарий ва концепция-лари гарб олимларининг тад;и;отлари асосида ушбу тушунчанинг сиёсий мазмуни хусусида тухтаб утилган. Ушбу масала юзасидан мавжуд манбаларни урганиш ва илмий тах,лил ;илиш шуни курсатадики, "Секуляр", "Секуляризм" терминининг семантик, тарихий ва сиёсий-

Researcher, Namangan State University, Namangan, Uzbekistan.

социология,

этномаданият,

антропология,

патернализм,

индивидуализм,

демократия,

эътицод,

дунёвийлик,

маънавият.

хукукий тахлиллари мавжуд. "Секуляр" атамасининг илк, дастлабки мазмуни ва маъноси билан бугунги талцини ва тушунчаси уртасида анча тафовут юзага келганлиги маълум булди.

Основные теории и концепции политического исследования секуляризма

Секуляр сиёсат купциррали ва зиддиятли ходисадир. Бунинг асосий сабаби -у инсон ва жамият экзистенциясининг диний, ижтимоий-фалсафий, хуцуций, антропологик, психологик, космологик ва х.к. муносабатлар билан боглиц эканли-гидадир. Тарихан эса секуляризм элементлари диний тасаввурларнинг илк шаклланиш даврлари, содда, архаик диний тасаввурлар ифодаси - анимизм, тотемизм, фетишизм ва шомонизм каби антропологик тасаввурларнинг келиб чициш даврларига бориб тацалади. Фанда дин ва унинг келиб чицишига доир цатор ёндашувлар, концепциялар тарихан шаклланди. Масалан, бугун фанда тарихий, цивилизациялашган, формацион, тизимли, функционал, эволюцион ва х.к. ёндашувлар мавжуд. XIX аср ва XX аср охирларига келиб соф диний ёндашувга муцобил ва унга царама-царши марксча-ленинча атеистик ёндашув царор топди, тарихан догматик секуляризмнинг сиёсий ифодаси булиб хизмат цилди. Бу хусусда юцоридаги параграфда "Секуляр" ва "Секуляризм" тушунчаларининг сиёсий тахлили давомида батафсил тухталиб утган эдик. Муаммога умуминсоний ёнда-шилганда дин ва давлат муносабатлари эволюцияси замирида теистик ва атеистик ёндашув ва талцинлар царор топганидан гувох буламиз.

Гарб фанида немис мумтоз фалсафасининг буюк вакили, биринчи хуцуций давлат концепциясининг шаклланишига хисса цушган мумтоз немис мутафаккири Иммануэл Кантнинг секуляриизм концепцияси Гарб фанида катта мавцега эга. И. Кантнинг "Соф ацл танцидига доир" ва "Амалий ацл танцидига доир" асарларида

АННОТАЦИЯ

Ключевые слова:

Конституция,

общество,

секуляризм,

религия,

ценности,

глобализация,

философия,

социология,

этнокультура,

антропология,

патернализм,

индивидуализм,

демократия,

вера,

секуляризм, духовность.

В данной статье концептуальная проблема - теория и концептуальный политический анализ концепции «секуляризм» основана на исследованиях западных ученых политического содержания этого концепта. Изучение и научный анализ имеющихся источников по данному вопросу показывает, что существует семантический, исторический и политико-правовой анализ терминов «секулярный», «секуляризм». Оказалось, что существует большая разница между первоначальным, изначальным значением и значением термина «светский» и сегодняшним толкованием и концепцией.

секуляризмнинг беназр куриниши - бир томондан "илмни (фанни) худога йул очиш учун чеклаш" гояси олга сурилса, иккинчи томондан "худонинг мавжудлиги ахлоций тартиботнинг олий кафолати" эканлиги хацидаги гоя олга сурилади. Немис мутафаккири Ф. Ницще бундай диний компромисслик гояси учун И. Кантни шафцатсиз танцид цилади. Цуйида Ф.Ницще секуляр ёндашуви хусусида гапирганда бу масалага алохида эътибор царатамиз.

Ф. Ницще секуляр таълимоти. Секуляр сиёсат масаласида немис мумтоз фалсафасининг XIX аср икинчи ярмида фаолият олиб борган буюк вакили Ф. Ницще алохида урин тутади. Гарчи у К. Маркс атеистик секуляризмига таянамаса-да, у динга нисбатан танцидий рухдаги назарияни яратди. Унинг шох асари "Антихристианин" Г арб фанида цайта-цайта нашр цилинган ва кенг жамоатчиликка маълум. Унинг "Заратуштра шундай деган эди" номли асари унга илмий интеллигенция орасида машхурлик келтирди. Умуман Ф. Ницще Гарб фалсафаси ва социологиясининг кузга куринган вакилидир. 1844 йил Тюрингиянинг Рёккен номли жойида таваллуд топган Ф. Ницще 1900 йили вафот этган. Бироц унинг асарлари Гарб фанига катта таъсир утказди. Шуниси таажжубланарлики, пастор (рухоний)нинг угли Ф. Ницще рухоний оилада тарбия олган, Инжилни деярли ёддан билган булса-да, христиан динига ашаддий царши чицди, ушбу дин муцаддас китоби "Инжил"ни тахлил цилиб, ундаги цатор зиддиятларни очиб ташлади. У Бонн университетида уциб юрган кезларида хатто теология факультетига цатнади ва тезда ундан воз кечиб филология факультетига утди. У тилни, матнларни шунчалик чуцур тахлил цилар эдики, талабалигининг охирги йилларидаёц Швейцариянинг Базель университетига профессорликка таклиф этилди. Базелда имтихон топшириб тезда докторлик илмий даражасини олди. Ф. Ницще биографиясига ортицча чуцурлашмасдан, шуни таъкидлаш лозимки, у динни ва диний онгни мазлумлар, эрксизлар, заифлар дини деб бахолайди.

Ф. Ницще христиан динининг "авра-астарини" агдариб ташлайди, у ёлгон, иккиюзлама дин деб бахолайди. У ватандоши Д.Шопенгауэр таълимотига таяниб буюк файласуф И.Кантни хам иккиюзламачиликда, "нарса узида"ни тан олиш билан бирга, динга йул очишини, "категориал императив" назарисининг пуч эканлигини фош этади. "Антихристианин" асари 1888 йил ёзилган. У умрининг сунгги йил-ларида куплаб динни цораловчи асарлар ёзди. Хатто у "Христианликка царши цонун" яратмоцчи булди. Бироц умри етмади. Фацат айрим тезислари сацланиб цолди. Масалан, "энг бузуц инсон рухонийдир, рухонийнинг гайритабиий фикр-ларини инкор этиш эмас, уни каторгага юбориш керак", деган тезиси ва х.к.ларни эслаш кифоя.

Ф. Ницще албатта куп масалада хац - диндан гаразли мацсадларда хам фойдаланилган. Ф. Ницщенинг атеистик секуляр сиёсати бугунги кунда, айницса коронавирус пандемияси шароитида давлатнинг динга ва диндорларга муноса-батида катта ахамият касб этади, методологик рол уйнайди. Ф. Ницщенинг машхур шиори ва тавсияси "Йицилаётган одамни итариб юбор", деган шиордир. Бу даъват инсонпарварлик, жавонмардлик (Газзолий, А. Навоий, Ж. Румий) хамдард-лик гоясига зид. Ф. Ницще куч, цатъийлик, заифлардан устуворлик, хукмронлик тарафдори булиб майдонга чицади. А. Гитлернинг фашизм сиёсати асосига Ф. Гегель, Ф. Ницще, А. Шопенгауэр гояларининг олиниши, кучли ирцнинг ("орийлар") бошца миллатлар устидан хукмрон булишини илмий жихатдан

оцлашга хизмат цилганлиги бежиз эмас. Ч. Дарвин эволюцион назариясига царши гояни олга суради - хайвонот оламидаги табиий танлов асосида кучли организмлар эмас, балки шароитга мослашувчи, айёрлари, купчилик булиб галабага эришув-чиларигина яшаб цолади. "Олий инсонлар" - эволюция махсули эмас, деган фикрни олга суради.

Ф. Ницще дин пешволаридан хазар цилади - рухоний билан бир дастурхондан таом тановул цилиш керак эмас, бундайларни цонундан ташцари деб бахолаш, сахрога цувиш лозим, очликдан улишига олиб бориш керак, деб таъкидлайди. Ницще атеистик секуляризм таълимотининг сиёсий тахлили унинг концепцияси экстремистик антропоцентризм характерида эканлиги хацида хулосага олиб келади. Антропоцентризмнинг мохияти, маълумки, ушбу ёндашувда оламнинг маркази, яратувчи куч худо эмас, инсон деб царалади. Ницще секуляризмининг туб мохияти хам шунда - дин инсон заифлигининг фантастик куринишидир. Ницще хатто насронийлар Худо угли сифатида эътироф этувчи Христос - Исони хам тан олмайди, гуёки у одамлар гунохи учун узини цурбон цилса-да, бу фацат унинг заифлигини англатади, у инсонларнинг унга рахми келишини кутади ва истайди. Исо масихнинг цайта тугилиши тугрисидаги таълимоти хам бемаъни, инсонларни алдаш учун уйлаб топилган уйдирма, деб бахолайди. Исо "жасорати"ни афсонавий худо Прометей одамлар учун Олимп тогидан олов угирлагани билан тенглаш-тиради. Бироц Прометей Исодан устун эди, у рахм-шафцат, гунохни ювишни эътироф этмади. Ницще экстремистик секуляризми нафацат христиан дини ацида-лари, балки зардуштийлик ва буддизм ацидалари тахлили асосида шаклланган.

Эрих Фромм секуляризм таълимоти. Эрих Фромм Гарб фалсафаси ва социо -логиясининг етакчи вакилларидан бири булиб, Гарб жамиятида либерал демократия гоялари таъсирида, жамиятда эркинлик гояларининг таъсирида маънавий инцироз ходисасининг шаклланиши сабабларини тахлил цилади. Унинг 1941 йили нашрдан чиццан "Эркинликдан цочиш" ("Бегство от свободы") асари унга машхурлик келтирди. Э. Фромм Германиянинг Франкфурт на-Майне шахрида 1904 йили таваллуд топиб, 1980 йили Швейцариянинг Муральти шахрида вафот этган. Унинг дунёцараши З. Фрейд психоанализ назарияси хамда Д. Адерно, Г. Маркузе, М. Хоркхаймер ва бошца олимлар таъсирида шаклланди. У З. Фрейд психоанализ мактабининг аъзоси сифатида ёш Маркс атеистик гояларининг таъсирида хам булди. "Христиан догмалари" асарида психоанализ ва христиан-ликнинг эволюциясини уйгунлаштирмоцчи булади.

Э. Фромм илк христианлик ва давлат христианлик дини бир-бирига царама-царши ходиса эканлигини уцтириб, диннинг давлат мафкураси даражасига кутари-лишини кескин танцид цилади. Бу уни марксистик атеистик секуляризмга беихтиёр яцинлаштиради. Э. Фромм худосиз дин хам булиши мумкинлигини даосизм, конфуцийлик ва буддизм мисолида асосламоцчи булади. Масалан, авторитаризм гарчи дин булмаса-да, у кишиларни уз сиёсатига итоат эттира олади, дин функциясини бажаради, деб таъкидлайди. Диний терминларни психологик тахлил цилиб, уларнинг уйдирма эканлигини, реал воцеликни акс эттира олмаслигини асосламоцчи булади. Шу ороцали у "дин" тушунчаси доирасини кенгайтиради, айрим сиёсий тартиботлар дин вазифасини уташи мумкинлигини таъкидлайди. Шу урнида Э. Фроммнинг ушбу фикрларида урин бор. Дархацицат Хитойда конфуцийлик 1911 йил биринчи Хитой революциясигача жамиятда расмий мафкура

мавцеида булган. Гарчи бугунги Хитойда марксизм-ленинизм социалистик гояси расмий мафкура хисобланса-да, конфуцийлик диний мафкура мавцеига эга, конфуцийлик маънавияти Хитой жамиятида устувор хисобланади. Конфуций худо эмас, тарихий шахс. Унинг ахлоц кодекси бир неча минг йилдан буён Хитой жамияти барцарор ривожланишини таъминлаб келмоцда. Патернализм, катталарга, демак сиёсй етакчиларга, императорларга хурмат, сузсиз буйсуниш психологияси дунёда ахолиси буйича етакчи Хитой жамиятида ижтимоий барцарорликни таъминлашга хизмат цилмоцда.

Э. Фромм гарчи фрейдист булса-да, у ортодоксал фрейдчиликни инсон табиатидаги инстинктларни унинг табиатидаги ижтимоийликдан юцори цуйишда айблайди. Унингча касал рухият хам, соглом рухият хам пировардида инсон яшаётган ижтимоий мухитга, ижтимоий омилга боглиц. Бу гоя уни марксизмга яцинлаштиради. У капиталистик жамиятни инсонни рухий касаллантиришда айблайди. Э.Фромм секуляризмининг мухим, диццатга сазовор жихати - унинг инсон ички кечинмаларига, рухий томонларига эътибор беришидир. Унингча инсон доимо узига рухий малхам, рухий даво излайди - бунинг учун у динга, черковга мурожаат цилади, диндан, черковдан илохий давони эмас, балки идеаллашган рухий таскинни топади, шу орцали эхтиёжини цондиради.

Зигмунд Фрейд секуляр таълимоти. Гарб илмида XIX аср урталари ва XX аср урталарида яшаб утган психиатр, врач Зигмунд Фрейд ва унинг психоанализ назарияси катта урин тутади. З.Фрейд дин ходисасини тадциц ва тахлил цилишда психология ва тиббиёт моделларини цуллайди. Уз фаолиятини физиология ва неврология сохаларида бошлаган Фрейд динга хам табиий-илмий ёндашади. Унинг "Тотем ва табу" (1913) ва 1999 йили ёзган "Тушлар талцини" номли рисолалари дин ходисасининг табиий-илмий, физиологик ва психологик функцияларини тадциц цилишга багишланган. Фрейд фикрича, хозирги дунёвий цонунлар асосида инсониятнинг илк диний тасаввурлари - масалан, "табу" ётади. Фрейд "табу" терминини Полинезия хиндулари тилидан олинган деб хисоблайди. "Табу" сузи икки маънода "муцаддас" ва "тацицланган", "хавфли" деган маъноларда ишлатил-ган. Римликларнинг "сакег", яхудийларнинг "kadaugr", юнонларнинг "voaq" сузлари айни маънони англатади. "Табу"нинг антоними полинезия тилида "поа" деб талаффуз цилинади. Табу, З. Фрейд фикрича, инсон фаолиятини икки босцичда -ахлоций ва диний босцичда тацицловчи воситадир. Фрейд таъкидлашича, "табу"нинг таъсири ва кучи худди электрга ухшайди - у цайси бир маънода ижобий, фойдали куч ва айни вацтда "хавфли", "тацицланган" кучдир.

Фрейд "табу"да рамзий элементлар устуворлигини аницлайди. Этномаданий босцичда у "табу"нинг турли архаик цабилалар ва халцлар турмуш тарзи, анъана ва удумлари мисолида ёритишга харакат цилади. Масалан, никох, дафн маросимлари, балогат ёшини (инициация) нишолаш, бевалик, мотам маросимлари ва х.к. этно-маданий ходисалар мисолида у динга цандай утилганлигини, рухий-психологик таъсири ва ижтимоий хаётдаги урнини аницламоцчи булади.

Фрейд инсон онги ва онг ости даражаларини, инстинкт ва онгли фаолият режалари нисбатини тахлил цилади. Унингча айрим рационал жихатлар ва цобилиятлар инсон онг ости цатламларида урнашади, уларни англаш мушкул. Унингча айрим диний тушунча ва тасаввурлар инсоннинг онг ости цатламларида хам урин тутади. З. Фрейд уз таълимотида диннинг табиий-тарихий келиб

чицишини ёритади, динда дунёвий жихатлар хам мухим таъсир кучига эга эканлигини, улар тарихан шаклланганлигини, хеч цандай гайри табиийлик мавжуд эмаслигини асослашга харакат цилади. Бу жихат Фрейдда атеистик позицияни шакллантиради. Диннинг психоаналитик тахлили диндаги турли гайритабиий тушунчалар инсон хаёли махсули эканлигидан далолат беради. Унинг "Тушлар талцини" асари айни шу масалаларга багишланган.

Фрейд этномаданий ва антропологик таълимотида "Тотем ва табу" асари алохида урин тутади. Асарда Фрейд табу ходисаси илк архаик тасаввурларнинг анимистик ва тотемистик циёфага кирганлигини уз даврининг Вунд, Фрейзер, Тейлор каби машхур антрополог, этнограф ва тарихчи олимларининг Янги Зеландия, Австралия, Африканинг примитив, хали тош асри даражасида цолиб кетган цабилаларининг урф-одатлари, анъаналари, маросимлари ва анимистик-тотемистик тасаввурларининг шаклланиши мисолида тадциц цилди. Фрейд очиц айтмаса-да, унинг таълимотида табиий-илмий, атеистик мотив мавжуд. У табиат ходисалари, айрим жониворларни илохийлаштириш, уларга сигиниш цурцув хисси таъсирида булганлигини, дин инсоннинг ожизлик холати натижасида келиб чиццанлигини асосламоцчи булади. Бу холат З. Фрейдни Э. Фромм, Э. Камю, Ф. Ницще, К. Маркс позициясига яцинлаштиради.

"Тотем ва табу" асарида З. Фрейд, "инсоният уз тарихида уч асосий фалсафий назарияни - анимизм, диний ва илмий таълимотни яратди. Улар ичида анимизм алохида урин тутади - у энг изчил, тугал ва олам мохиятини ифодлаловчи таълимотдир" [5. 128], деб таъкидлайди. Узининг психоаналитик позициясидан келиб чициб, у анимистик тасавурларни илк психоаналитик назария деб бахолайди. Фрейд инсонга хос булган мухим ва атрибут жихат - у табиат, хайвонлар, предметлар ва уларнинг жони, рухи устидан хукмронликка интилиш деб хисоблайди. Шунинг учун илк диний тасавурлар - анимизм, тотемизм билан ёнма-ён, ундан мустацил яна бир мухим ходиса - сехргарлик ва магия хам шаклланган деган фикрни олга суради. У "сехргарлик" ва "магия"ни узаро фарцлашга уринади.

"Сехргарлик" - бу турли суз уйинлари воситасида рухларга таъсир курсатиш, бу орцали одамларда цурцув уйготиш ва уз иродасига буйсундириш демакдир. "Магия" эса сехргарликдан фарц цилади. Магияга мисол тарицасида З.Фрейд рухоний томонидан реал душманга, ёвга таъсир курсатиш технологиясини намоён цилади. Масалан, у ёки бу ашёдан душман циёфасини яратиб, унинг у ёки бу аъзосига зарар етказилади. Бу удум орцали гуё душманнинг айни уша зарар етказилган аъзоси талофат куради, касал булади. Бу - цандайдир афсонага ухшайди. Бироц З. Фрейд магия ходисасида реал воцеликни куради, магия диний тасаввурлар шаклланишининг дастлабки дебочаси деган бахони беради.

Психолог ва невропатолог сифатида З. Фрейд дин эволюцияси инсоният муайян невроз холатини хам келтириб чицаради, Эдип комплекси ва отаго амбивалент муносабатларини шакллантиради, деб таъкидлайди. З. Фрейд фикрича Эдип комплекси болаларда 3-5 ёшларда шаклланади, жинсий майлларнинг царор топишига (либидо) олиб келади. Фрейд диний тасаввурлар шаклланиши турли босцичларда худди ёш болалар онгининг шакллангани каби утади. Табу орцали бундай комплекс бола ацлий ривожланиши оцибатида унинг онг остида царор топади. Бу ерда секуляризм учун ахамиятли жойи шундаки, инсон турли тацицлар (табу) остида шаклланади, бироц унинг табиий инстинктлари (масалан, жинсий майл) ушбу табу таъсирига царамай онг остида цолаверади.

Масалан, оила аъзосининг уз онасига ёки цизига жинсий тегажоцлик цилиши, номусига тегиши шох Эдип фожиасига ухшаб кетади. Цадимги мифологияга биноан Эдип хукмдорни улдиради ва унинг хотинига уйланади. Кейин маълум булишича, хукмдорнинг беваси унинг онаси булиб чицади, фожиа содир булади. Фрейд Эдип комплексини инсон психик ривожланиши турли тацицлар таъсирида булишлигини ва уларга царамай инсонда табиий инстинктлар унинг онги остида сацланиб цолишлигини асосламоцчи булади.

Хулоса цилиб айтганда З. Фрейд диний туйгу ва хулосаларни психологик методлар асосида тахлил цилади ва дин пешволарининг умумий нафратига дучор булади. Айницса Фрейдни инсоннинг ички дунёсига, ички хаётига (масалан, жинсий муносабат) аралашуви ижтимоий норозиликни тугдиради. Шу сабабли нацистлар Германиясида З. Фрейднинг барча асарлари намойишкорона гулханда ёциб юборилган (1933 й.). З. Фрейд асарларини гулханга улоцтирар экан, фашизм назариётчиси Геббельснинг "Инсон жинсий хаётини бузишга уринувчи цандайдир Зигмунд Фрейднинг ушбу ишларини инсон рухининг олийжаноблиги олдида цурбон циламан!", деган хитоби тарихда мухрланиб цолди. З. Фрейд "авторитар" ва "гуманитар" томонларни ажратишга харакат цилган. Фрейд фашизмга царши курашар экан, узига хамфикрларни цидиради. Аслида христианликнинг, "улдирма, уз яратганингни сев, ота-онангни хурмат цил" ва х.к. цадриятлари фацат диний эмас, дунёвий хамдир. Христианликда "уз яцинингни сев!" деган шиор бирмунча зиддиятли. Бизнингча, XX аср иккинчи ярмидан Гарбда гуркираб ривожланаётган маънавий бузуцликнинг ифодаси - "оммавий маданият", бир жинсли никох, тарнс-сексуализм каби жирканч ходисаларни дин хам оцламайди. Зеро, бундай цилицлар инсон табиатига, динга ва ахлоцца зиддир.

З. Фрейд психоанализ таълимоти совет даврида тацицланган ва танцид остида эди. Бироц унинг дин ходисасига инсон рухий заифлиги, мифологик табиатда булганлиги, бироц дин орцали homo sapiensнинг ацлли, маънавиятли мавжудот булиб шаклланувига таъсирини холисона бахолаши Фрейд психоанализ таъли-мотига, хусусан секуляризмига хурмат хиссини шакллантиради. Унинг психоанализ таълимоти К.Г. Юнг ва бошца олимлар томонидан такомиллаш-тирилди ва Фрейд психоанализ мактаби царор топди.

З. Фрейд секуляр назариясида динийлик ва дунёвийлик нисбати дунёвийлик, табиий-тарихийлик хисобига хал цилинади ва уни Маркс атеистик секуляризмига яцинлаштиради. Давлат ва дин муносабатларига, хусусан динни давлатдан ажра-тиш, бир-бирининг ишига аралашмаслик, нисбий мустациллик, хуллас, сиёсий тилда секуляризм масаласи буйича Гарбда З. Фрейд, Э. Фромм, Г. Маркузе, Ф. Ницще концепцияларидан ташцари яна унлаб замонавий концепциялар юзага келди. Улардан испан файласуфи Ортега и-Гассет, А. Камю, Ж.П. Сартр каби француз социо-логлари, шунингдек, Ю. Хабермес каби таницли немис олими ва Рим фалсафаси мутахассиси назарияларини эслаш мумкин.

Ушбу мацола хажми ва доираси чегараланганлиги боис Гарбда секуляризм институтига муносабатларни ифода этувчи барча концепцияларни ёритиш мумкин эмас. Ушбу тадцицот секуляризмнинг асосан сиёсий жихатларига, хусусан, ижтимоий барцарорликни таъминлаш, мамлакат бир бутунлиги, динга эътицод цилувчилар билан динга бетараф ёки илмий ёндашув тарафдорларининг бугунги дин сиёсийлашуви шароитларида узаро хамжихатлик билан боглиц сиёсий

масалаларга асосий эътибор бериш билан чегараланамиз. Ушбу контекстда таницли немис олими, халцаро Киото конференцияси танлови голиби, жамоат арбоби, холис сиёсатчи Юрген Хабермаснинг глобал мицёсда дин ва давлат муносабатларидаги хозирги холат, халцаро гуманитар хукук;, БМТ, НАТО ва бошца ташкилотларнинг диннинг сиёсийлашувига муносабати, халцаро терроризм ва унинг гоявий асоси фундаментализм ва диний радикализмга оид жихатларни ёритишни маъцул курамиз. Зеро, мустацил Узбекистон ваакумга эмас, балки халцаро хамжамият, у билан турли сохаларда уйгун хамкорлик асосида барцарор ривожланади. Сиёсий дискурссиз миллий ривожланишни самарали таъминлаш мумкин эмас. Цолаверса, Узбекистон ислом, мусулмон оламининг ажралмас цисмидир. Буни соглом ва холис фикрловчи уламолар хам эътироф этадилар. Утган параграфда ёритилган Эрон ислом республикаси етакчиси Мухаммад Хотамийнинг Шарц ва Гарб узаро диалоги масалаларига оид мулохазалари бу фикрни тасдиц-лайди. Иккинчи томондан, цуйидаги тахлил юцорида секуляризмга оид Гарб олим-ларининг ёндашувлари ва таълимотларига мантицан дедуктив хулосани ёритади, деган фикрдамиз.

Ю.Хабермас секуляр царашларини собиц Рим папаси Бенедикт XVI (Йозеф Райтцингер) билан кечган мунозараларда аницроц ёритади. "Ацл ва эътицод нисбати ёхуд секуляризм диалектикаси" номли ушбу мунозара XXI бошларида булиб утди. Ацл, яъни дунёвий билим ва эътицод, яъни диний догмалар узаро мос келадими ёки йуцми, деган масала ушбу мунозарада асосий урин эгаллайди.

Шуниси равшанки, бугунги Гарб маънавияти чуцур маънавий инцироз даврини бошдан кечирмоцда. Диний эътицоднинг дунёвий ишларда мавцеининг тобора заифлашуви, либерал демократия ницоби остида Гарб ахолисининг турмушидан ахлоц тобора чекиниши, З. Фрейд илгари сурган психоанализ гояси-нинг тасдиги - табиий инстинктларга эркинлик берилиши - бир жинсли никох, транссексуализм, хуллас, "оммавий маданият" шакллануви етакчи Гарб олимларини чуцур уйга толдирмоцда, улар Гарб цивилизациясининг маънавий инцирози хусусида очиц гапиришмоцда. Мисол учун, таницли Гарб олими О. Шпэнглернинг 'Тарбнинг суниши", АЦШ олими, Гарвард университети профессори Фрэнсис Фукияманинг "Тарих интихоси ва сунгги одам" каби пессимистик рухда ёзилган, катта шов-шувларга сабаб булган асарлари буни исботлайди.

Постмодерн маданияти, либерал демократиянинг салбий оцибатлари Гарб жамиятида диний цадриятларнинг тобора заифлашувига олиб келаётганлиги етакчи Гарб олимларини, хатто диний уламоаларни хам ташвишлантирмоцда. Бунинг кульминацияси Гарб цивилизациясида таянч диний институт Рим католик черкови папаси Бенедикт XVI нинг муддатидан аввал уз лавозимидан кетиши, истеъфога чициши, урнига кардинал Франческонинг келиши булди.

Ю. Хабермас билан булган сухбатда собиц папа Бенедикт XVI (Йозеф Райтцингер) буни диний давлат, диний мафкура орцали Гарб жамиятида куртак ёзган инсонни клонлаштириш, яъни сунъий етиштириш, бир жинсли никох ва бошцалар Худо иродасига зид эканлигини ва унинг католик черкови рахбари сифатида бундай ахлоцсизликларга нисбатан ожизлигининг намойиши эканлиги хацида гапирди. Ю.Хабермас бу фикрларни цабул цилар экан, Гарбда маънавий бушлиц юзага келганлигини, бунинг илдизи АЦШнинг планета узра гегемонлиги,

БМТ ва бошца халцаро ташкилотларнинг етакчи давлатлар миллий манфатлари хизматкорига айланиб цолганлиги, собиц мустамлака давлатларида, айницса мусулмон оламида цолоцлик учун алам мавжудлигида, натижада багоят кучли омил - диннинг сиёсийлашувида намоён булаётганлигини таъкидлайди.

Ю. Хабермас "фундаментализм" тушунчасини эхтиётлик билан ишлатишни таклиф цилади. Диний догма билан фундаментализмни аралаштириш ёки уларни айнан дейиш нотугри эканлигини таъкидлайди. Ортодоксал дин ва ундан четга чициш бор. Ю. Хабермас фикрича урта асрларда диннинг ижтимоий хаётда универ-саллашуви инсоният тарацциётида умумижтимоий ахамият ва маъно ташкил этган. Европада эса конфессиявий булиниш (католиклик, протестантлик, проваславлик) универсал мицёсда етакчиликни англатмайди, айницса секуляризм-нинг шакл-лануви диндорлик ва дунёвийлик нисбатида дунёвийлик мавцеининг кучайишига олиб келди. Бугунги вазият шундайки, Шарцда ижтимоий тарацциётни динга нисбатан бетараф давлат орцали таъминлаш тенденцияси юзага келган булса (Эрон ислом республикаси, Саудия Арабистони ва х.к.), Гарб давлатларида сциентистик дунёцарашни бироз жиловлаб, янги эпистемик вазиятни хисобга олиш, норматив жихатдан плюралистик жамият шаклланаётганлигини эътироф этиш, насроний-ларни яхудий, буддавий, протестант ва мусулмонлар билан бирдай тенг хуцуцли цараш сиёсий нормасига эхтиёж тугилмоцда.

Ю. Хабермас фикрича диний, теократик давлат бугунги сиёсий дискурс шароитида амалга ошмайдиган хом хаёл, утопиядир. Террор, терроризм айрим сиёсий кучларнинг заифлиги ифодасидир. Х,ациций диний фаолият терроризмга зид. Буни Юрген Хабермас яхши билади. Секуляризм бугунги кунда мураккаб ижтимоий вазиятларни шакллантирмоцда - диннинг сиёсийлашуви, демак, сиёсий хокимиятга даъвогарлик тенденциясини юзага келтирмоцда. Айрим давлатларда бу тенденция яццол кузга ташланади - масалан, Малайзия, Индонезия, Бирлашган Араб амирликлари ва Туркияда дин маънавиятнинг манбаи деб царалмоцда.

Юцорида амалга оширилган тахлил ва дискурс шундай хулоса берадики, секуляр сиёсат догматик ёки бугунги глобаллашув жараёнларидан ортда цолмаслиги керак. Бу - бир томондан. Икинчи томондан эса динга кенг эркин-ликлар бериш, эътицод эркинлигини кенгайтириш дунёвий давлат ривож-ланишига, биринчи навбатда ижтимоий барцарорликка турли хавф ва рискларни келтириб чицаради. Сиёсий тилда "риск" ва "хавф" тушунчаларини узаро фарцлаш мацсадга мувофиц. Кузга куринган Гарб олимларининг секуляризмга оид концепциялари ва ёндашувларининг тахлили яна шундан далолат берадики, секуляр сиёсат диалектик табиатда булишлиги, яъни давлат ва дин, диний эътицод ва дунёвий сиёсат узаро алоцадорлик ва бирликда ривожланиши билан бир цаторда стратегик сиёсий йул - дунёвий демократик ривожланиш йулига туганоц булмас-лиги лозим. Узбекистонда кечаётган бугунги ижтимоий жараёнлар, айницса диний эътицодга кенг эркинликлар берилиши, бир томондан, жамият маънавий юксалишига диний цадриятларни тиклаш асосида хисса цушса, иккинчи томондан, бизнинг фикримизча, жамият хаётида диний омилнинг, диндорлар нуфузининг ошувига олиб келади.

Айницса 2017 йилдан диний ташкилотлар фаолиятига эркинликларнинг кенгайиши, диний объектларнинг цайта реконструкция цилинишига, хашаматли мачитлар барпо этилишига, Тошкентда ислом цивилизацияси маркази барпо

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

этилиши, ахолининг ёшлар кесимида мачитга, намозга мунтазам цатновчилар нуфузининг ортиб бориши тенденциясининг юзага келишига олиб келиши дунёвий тарацциёт йулимизга потенциал хавфларни хам шакллантириши мумкинлиги хавотирланарли. Тунисда бошланган "Араб бахори", Миср араб республикаси, Туркия, Жазоир мамлакатларида сиёсий исломнинг шакллануви демократик тарацциётга цанчалик хавф солганлиги, ижтимоий бецарорлик, фуцаролик урушини (Сенегал, Эфиопия, Нигерия) келтириб чицарганлиги секуляр сиёсатни хушёрлик билан илмий асосда, цонун либераллашувини сиёсий меъёрда цулашни талаб цилади. Диний фанатизм, радикализм ва фундаментализмга царши кураш-гандан кура, уларни келтириб чицарадиган, рагбатлантирадиган омиллар, сабаблар ва шароитларни сиёсий тахлил цилиш, амалий татбиций сиёсий технологиялар ишлаб чициш сиёсий рационализм талабидир.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ:

1. Першин А.И., Монгайт А.Л., Алексеев В.П. История первобытного общество. - М., 1982; Семёнов С.А. Как возникло человечество. - М., 1966; Липс Ю. происхождение вещей / Пер. с нем. - М., 1954; Тейлор Э. Первобытная культура. - М., 1939; Фейнберг В.А. У истоков социогенеза. - М., 1980; Шахнович М.Н. Первобытная мифология и философия. - Л., 1971; Чэйлд Г. У истоков европейской цивилизации / Пер с анг. - М., 1952; Чебоксаров Н.И., Чебоксарова И.А. Народы, расы, культуры. - М., 1971 ва бошц.

2. Ницще Ф. Антихристианини. опыт критики христианство. Проклятие христианству // Сб.: Сумерки богов / Ф. Ницще, З. Фрейд, Э. Фромм, Ш.П. Сартр. - М.: Изд. полит. лит., 1990. - С. 347.

3. Ницще Ф. Антихристианин // Сумерки богов. - М., 1990. - С. 348.

4. Фромм Э. Психоанализ и религия // Сумерки богов. - М.: Изд. полит. лит., 1991. - С. 157.

5. Фрейд З. Тотем и табу. СПб.: Азбука, 2012. - С. 38.

6. Камю А. Бунтующий человек. - М.: Изд. полит. лит-ры, 1990. - С. 410.

7. Райтцингер Е., Хабермас Ю. Диалектика секуляризма. - М., 2001.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.