Научная статья на тему 'ИДЕИ ПОСТРОЕНИЯ СПРАВЕДЛИВОГО ОБЩЕСТВА ВО ВЗГЛЯДАХ МЫСЛИТЕЛЕЙ ВОСТОКА И СОВРЕМЕННОСТЬ'

ИДЕИ ПОСТРОЕНИЯ СПРАВЕДЛИВОГО ОБЩЕСТВА ВО ВЗГЛЯДАХ МЫСЛИТЕЛЕЙ ВОСТОКА И СОВРЕМЕННОСТЬ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
129
27
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Review of law sciences
Область наук
Ключевые слова
общество / государство / государственность / добродетельный город / власть / закон / фикх / калям / просвещение / справедливость / политико-правовые учения / государственное управление / глава государства. / society / state / statehood / virtuous city / power / law / fikh / kаlam / education / justice / political and legal theory / public administration / head of state.

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Ф.Мухитдинова

в статьерассмотрены материалы исследования, политико-правовые учения мыслителей Востока как Абу НасрФараби, Абу РайханБируни, Абу Али Ибн Сина,в частности, выводы и предложения, имеющие значение в изучении истории политико-правовых учений Узбекистана, актуальные на сегодняшний день темы, относящиеся к государственному управлению и праву, а также актуальность и значения, выдающихся идеи ученых Востока в усовершенствовании основ построения правового государства и формирования демократического общества

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE IDEAS OF ESTABLISHING FAIR SOCIETY IN THE POLITICAL VIEWS OF ORIENTAL SCHOLARS AND CONTEMPORARY PRACTICES

the article considers the materials of the study of political and legal teachings of such Eastern thinkers as Abu Nasr Farabi, Abu RaykhanBiruni, Abu Ali Ibn Sina, particularly the inferences and offers essential in studying a history of political and legal theory of Uzbekistan, the issues of today concerning the public administration and the right. Also actuality and values of ideas of scientists of the East in improving the bases of constituting the constitutional state and formation of democratic society.

Текст научной работы на тему «ИДЕИ ПОСТРОЕНИЯ СПРАВЕДЛИВОГО ОБЩЕСТВА ВО ВЗГЛЯДАХ МЫСЛИТЕЛЕЙ ВОСТОКА И СОВРЕМЕННОСТЬ»

THE IDEAS OF ESTABLISHING FAIR SOCIETY IN THE POLITICAL VIEWS OF ORIENTAL SCHOLARS AND CONTEMPORARY

PRACTICES

F.MUKHIDDINOVAa

Tashkent state University of law, Tashkent, 100047, Uzbekistan

ИДЕИ ПОСТРОЕНИЯ СПРАВЕДЛИВОГО ОБЩЕСТВА ВО ВЗГЛЯДАХ МЫСЛИТЕЛЕЙ ВОСТОКА И СОВРЕМЕННОСТЬ

Ф.МУХИТДИНОВА"

Ташкентский государственный юридический университет, Ташкент, 100047, Узбекистан

ШАРЦ МУТАФАККИРЛАРИ СИЁСИЙ ЦАРАШЛАРИДА АДОЛАТЛИ ЖАМИЯТ ЦУРИШ ГОЯЛАРИ ВА Х,ОЗИРГИ АМАЛИЁТ

Ф.МУХИТДИНОВА"

Тошкент давлат юридик университети, Тошкент, 100047, Узбекистон

Аннотация:мазкур мацолада Шарц уйгониш даври мутафаккирлари Абу Наср Форобий, Абу Ращен Беруний, Ибн Синоларнинг илмий мероси, ва уларнинг царашларида жамият, давлат уамда уларни бошцариш масалалари таулил этилган. Шунингдек, сиёсий-ууцуций таълимотларда жамият, давлат, цонун уамда цонунчиликни такомиллаштириш ва кенг жамоатчиликка таргиб этиш гоялари уам ёритилган.

Таянч сузлар: мутафаккир, жамият, давлат, цонун, адолат, сиёсий-ууцуций таълимотлар, давлат бошлиги, давлатни бошцариш.

Аннотация: в статьерассмотрены материалы исследования, политико-правовые учения мыслителей Востока как Абу НасрФараби, Абу РайханБируни, Абу Али Ибн Сина,в частности, выводы и предложения, имеющие значение в изучении истории политико-правовых учений Узбекистана, актуальные на сегодняшний день темы, относящиеся к государственному управлению и праву, а также актуальность и значения, выдающихся идеи ученых Востока в усовершенствовании основ построения правового государства и формирования демократического общества

Ключевые слова: общество, государство, государственность, добродетельный город, власть, закон, фикх, калям, просвещение, справедливость, политико-правовые учения, государственное управление, глава государства.

Abstract: the article considers the materials of the study of political and legal teachings of such Eastern thinkers as Abu Nasr Farabi, Abu RaykhanBiruni, Abu Ali Ibn Sina, particularly the inferences and offers essential in studying a history ofpolitical and legal theory of Uzbekistan, the issues of today concerning the public administration and the right. Also actuality and values of ideas of scientists of the East in improving the bases of constituting the constitutional state and formation of democratic society.

Key words:society, state, statehood, virtuous city, power, law, fikh, kаlam, education, justice, political and legal theory, public administration, head of state.

Хрзирги пайтда мамлакатимизда миллий давлатчиликни шакллантириш ва ривожлантириш максадида кенг куламли ислох,отлар амалга оширилмокда. Эндиликда давлатчилик сохдсида эришилган натижаларни мустах,камлаш, ^укукий давлатни, фукаролик жамияти асосларини ривожлантиришда ^укукий кадриятларимизни урганишга булган э^тиёж янада ортмокда. Зеро, Узбекистон давлати уз давлатчилик тарихи ва бой ^укукий меросга эга булиб, бундай сиёсий-^укукий меросдан унумли фойдаланиш жамиятда ^укукий онг ва ^укукий маданиятни юксалтиришда, келажаги буюк давлат куришда бебах,о манба х,исобланади.

IX-XII асрларда Шаркда, хусусан, Марказий Осиёда руй берган уйгониш узининг мазмун-мох,ияти, жах,он илм-фани ва маданияти тараккиётига курсатган ижобий таъсирига кура умуминсоний, умумбашарий ахдмиятга молик. Бу борада академик М.М.Хайруллаев шундай ёзади: "IX-XII асрларга келиб илмий-маданий юксалиш Багдоддан Мовароунна^р, Хуросон ерларига кучди, бу давр турли илм, адабиёт сохдсида буюк сиймоларни етиштирди. Бу маданий тулкин Мовароунна^рни бутун ислом дунёсида илмий-маданий марказ сифатида ном козонишга олиб келди. Бу даврни Маказий Осиё Уйгониш даври - ренессанси деб, аникроги, бу ренессанснинг илк даври деб атамок мумкин. Бу давр маданият ютуклари Fарбий Европа мамлакатлари маданияти ривожига х,ам ижобий таъсир курсатди. У ердаги XV-XVI аср ренессанси маданий юксалишида мух,им омиллардан бири булди" [2]. Шарк Уйгониш даври мутафаккирларининг сиёсий-хукукий меросининг узига хос хусусияти шундаки, ушбу таълимотларда бундан минг йиллар бурун бугунги куннинг долзарб муаммоларидан бири, яъни ^укукий онг ва ^укукий маданиятни жамиятда юксалтириш масалалари уз ифодасини топган. Шарк Уйгониш даври мутафаккирларинингилмий мероси, умуман урта аср шаркининг маданий-маънавий хдётидан, табиий-илмий, ижтимоий-сиёсий масалаларидан жуда бой маълумот беради. Мутафаккирлар илмий меросига булган кизикиш улар яшаб, ижод этган даврданок бошланган. Зеро, ушбу масалалар минг йиллар утган булсада, бугунги кунда х,ам уз ахдмиятини, долзарблигини йукотмаган.

Шунингдек, ушбу даврда конунлар, ^укукий тарбия ва ^укукий маданият хдкида гапирар эканмиз, бу борада Форобий бутун бошли бир тизимни яратганини гувох,и буламиз. Форобийнинг фикрига кура, айнан ана шу тизимсиз фозил шахдрни тасаввур х,ам этиб булмайди. Х^укук ва ^укукий тарбия замирида ижтимоий тараккиёт, иктисодий ва маънавий муваффакиятнинг асослари ётади. Форобий конуннинг устуворлиги ижтимоий юксалишнинг асоси деб х,исоблаган. Бу эса мукаммал, юксак маънавий талабларга жавоб берадиган, ижтимоий муносабатларнинг турли сохдларини ^укукий жихдтдан бошкарадиган механизм сифатида юзага чикиши лозим. Конун оркали бошкарув, бошкариш объектига одатда салбий таъсир утказувчи субъектив омилнинг таъсир даражасини пасайтиради. Конунга катъий риоя килиш х,ам ^укмдорларнинг, х,ам халкнинг "ах,мокона килмишлари"нинг олдини олади ва фозилликка етаклайди. Конунларнинг самарали булиши учун зарур билимлар, белгиланган конун-коидаларни ишга туширувчи механизмлар, таълим-тарбия тизими ва мувофик методология булмоги лозим.

Форобий учун шах,ар (давлат) бу бир бутун тизим булиб, унинг фаолияти конун-коидаларнинг белгиланиши, халк ва ^укмдорлар сиёсий-хукукий маданиятини ривожлантириш усули билан амалга оширилади. Бу нарса идеал бир давлатни оддий килиб тасвирлашдан кура чукуррок маънони англатади. Бу купрок ижтимоий тартибга солувчиларнинг х,амма турларига ва шаклларига маъкул келувчи тамойилларни ифодалашга уринишдир. У гуёки кандайдир асосий магизни кидирадики, ижтимоий муносабатларнинг ривожланиш динамикаси ушбу магизга богликдир.

Форобий таснифида ижтимоий фанларнинг таркибий кисмини хукукшунослик ва калом илми ташкил этади. X асрда ислом хукуки тарихи, мусулмон олимларининг фикрича, узининг энг мух,им "чегара устуни"ни урнатди [3], деган фикрни инкор этган А.Мецнинг фикрига кура, ушбу даврнинг асосий жих,ати исломгача булган хукукий тушунчаларнинг киритилиши, кадим юнон-рим таълимотларининг тикланиши булиб, ушбу таълимотларни, хукукшунослар (факихдар) илгари сурганлар [3].

Абу Наср Форобийнинг "Илмлар таснифи" асарида ёзилишича, фикх, шундай фанки, у туфайли инсон бирон-бир халкка берилган бирон диннинг илох,ий ^укукида етарлича аник белгиланмаган х,ар кандай нарсага бах,о бера олади ва уни тугрилай олади [4]. Фикрни Абу Наср Форобий икки кисмга булади: биринчидан, барча масалалар буйича хукук ижодкорлиги эркинлигини тан оладиган ва асослайдиган фикх,; иккинчидан, ислом динининг асосчиси тасдиклаган карашлар ва хатти-х,аракатларга риоя киладиган ва уларни хукук ижодкорлигининг

асоси деб кабул киладиган калом. Унинг фикрича, ушбу кисмларнинг иккаласи биргаликда ислом дукукини ташкил этади [4].

Чунончи, Форобий конунларни икки турга ажратган: бири табиий конунлар, яъни "уз ихтиёри билан билан амал киладиган конунлар, иккинчиси давлат конунлари, яъни жамият тараккиётини кузлаб, турли шартлар асосида, мажбурий татбик этилган конунлар" [4]. Табиий конунлар, тинчлик, родат-фарогат, бойлик, билим кабиларга интилиш, адолига мансуб диний ва дунёвий урф-одатлар, эзгу хислатлардан келиб чикадиган эзгу муносабатларга асосланиши лозим. Давлат томонидан кабул килинган конунлар эса турли-туман феъл-атвордаги, турли-туман хислатли одамлар хайриходлик билан кутиб олишига арзийдиган булиши керак. Негаки идрокли ва тажрибали одамни буйсундирувчи конунни жорий этиш, оломон ва тажрибасиз одамларни олимга тенглаштириб, буйсундирувчи конунни жорий этишдан кура маъкулрок ва афзалрокдир [5]; янги кабул килинаётган конун мамлакатдаги барча табакалар ва авлодларга, барча вилоятларнинг адолисига бахт-саодат, шод-хуррамлик келтиришни, барча хислатлардан фарк килувчи тугма хислатларни дисобга олган долда тузилиши лозим [5].

Форобийнинг конунларнинг табиати ва вазифаларига нисбатан карашларини кузатсак, мутафаккир мустадкам ва баркарор "тартиб" тарафдори экани яккол куринади. Айнан шундай тартибгина фаровонликка эришиш имкониятини беради. Форобийнинг фикрича, конун ушбу тартибни урнатиш воситаси сифатида дукукий хусусиятларга эга булмоги, рудий жидатдан кабул килишга лойик, обрули, оддий одамлар (буйсунувчилар) учун тушунарли, мазмунли, мантикли, адолатли дамда энг мудими ижро этилиши мумкин ва мажбурий булмоги лозим. Бошкача килиб айтганда, конун ёрдамида тартибга эришишда конун докимиятининг обрусидан ташкари унинг устуворлиги дам шарт. К^онун урнатувчининг фаолиятини бадолаш мезони сифатида зарур булган универсал хусусиятларни чикаришга уруниш тарзида кабул килиш мумкин булган унинг сифатлари таърифи дам кизикиш уйготади. Бир санъат эгалари учун лаззатбахш (нарса) булган бошка санъат эгалари учун лаззат бермайди [5] дея барча мезонлар дам ижтимоий муносабатларнинг турли тармокларига татбик этилиши мумкин эмаслигини таъкидлар экан, Форобий бу мезонларни "тугри", "гузал" ва "адолатли" деб атайди. Форобий конун урнатувчилар мукаммал эгаллашлари шарт булган абстракт тафаккур тизими дакида гапираётгани, шубдасиз. Узининг мулодазалари билан Форобий конунчиликка ана шундай ёндашувда урнак курсатгандек булади ва конунларни факат абстракт тафаккурли кишилар яратиши мумкин деб яна бир бор таъкидлар экан, тадлил килинаётган муаммонинг жидатларини чукурлаштирмайди. Форобий учун конун чикарувчи тадкикотчи ва сиёсатчи булиши керак. Акс долда конунни шакллантириш ва амалга ошириш жуда кийин. Шу билан бирга, Форобий конунларнинг доимий эмаслиги ва ижтимоий-тарихий шарт-шароитларнинг узгариши сабабли узгариши мумкинлигига эътибор каратади. Бу Форобийнинг уша даврдаги дукук дакидаги дукмрон таълимотга карши илгор фикр содиби эканлигини курсатади.

Ушбу муаммолар хусусида Абу Райдон Берунийнинг дам узига хос булган дукукий карашлари мавжуд булиб, жумладан, мутафаккир дукмдорлар уз давлатини идора килиш сиёсатида адолатли конунлардан тугри фойдаланмасдан, уни бузиш оркали халкка хиёнаткорлик килишлари окибатида бундай сиёсат давлатнинг вайрон булишига ва тартибсизликка сабаб булишини ёзади.

Берунийнинг дукукий карашларида адолатлилик, оила, никод муносабатлари, жиноят ва уларга белгиланган жазолар алодида урин тутади. Унинг оила ва никод хусусидаги фикрига кура халклардан деч бири никоддан холи эмасдир. дар миллатнинг никодга оид узига хос расми ва одати бор.

Беруний юнон ва диндлардаги инсон даёти ва унинг турли куринишлари тугрисида фикр юритар экан, у дунёдаги барча тубанлик, ёмонлик, бахиллик, узаро душманликни коралаган. Ушбу иллатларнинг муддиш бахтсизликларга сабаб булишини таъкидлаган дамда одамларни ушбу иллатлардан дазар килишга чакирган. Барчаинсон зоти учун энг ёмон бахтсизликларнинг кандай килиб юзага келишини курсатиб, олим кишиларни хайр ва эзгулик сари ундаган. У ана шу фаолиятини курук чакириклар билан эмас, гоят таъсирли илмий тадлил билан икки буюк маданият - юнон ва динд маданиятларида мавжуд булган, омма орасида кенг ёйилган эътикодларнинг илмий тадкики оркали амалга оширади [8].

Ушбу давр мутафаккирлари томонидан кутарилган дукукий гоялар Ибн Сино карашларида дам уз ифодасини топган. Жумладан, Ибн Сино инсоннинг амалий даракати билан боглик булган илмларни тадлил этиб, ахлокшунослик назариясига асос солган десак булади. Жамиятни, халкни, мамлакатни идора килишни, уйни бошкаришни, оила муносабатларини тартибга солиш,

кишиларнинг уз-узига кандай муносабатда булишлари хакидаги амалий билимларини Ибн Сино маънавият, одоб-ахлок хакидаги билим деб караган.

Ибн Синонинг фикрига кура, "Крнунларни халкка етказиш лозим.Уларни ижро этиш учун эса, аввало, халк бу конунларга ишониши керак. Бу учун эса йиллар давомида халкка сингиб кетган одат ва анъаналар конунда ифодаланган булиши даркор. Х^укмдор ана шу конунлар оркали жамиятда адолат урнатилишига каттик ишонмоги лозим. Чунки бу конунлар ундан кейин хам жамият аъзоларига хизмат килиши керак. Х^укмдордан кейин унинг ишини давом эттирувчи уринбосари булиб, уринбосар хам узидан олдин амалда булган конунларни яхши билиши ва уларга амал килиши жамият аъзоларига урнак булади [7].

Агар юкоридагиларга асосланиб хулоса киладиган булсак: биринчидан, Форобий, Беруний, Ибн Синонинг хаёти ва илмий фаолиятлари Шарк Уйгониш даврида кечган. Марказий Осиёда илм ва фаннинг турли сохалари каторида Хоразм Маъмун Академиясида фаолият юритган даврга тугри келган. Ана шу илмий мухитда Форобий, Беруний, Ибн Синонинг ижодий фаолияти шаклланган. Улар дунёвий илмлар хамда фикх ва калом илми сохаларида етакчи уринни эгаллашган комусий олимлардир. Мутафаккирлар томонидан яратилган асарлар турли даврларда куплаб кулёзма нусхалари кучирилган ва дунёнинг турли мамлакатларига таркалган. Форобий, Беруний, Ибн Сино илмий меросига оид 200 дан ортик кулёзма асарлар жахон фондларида сакланмокда. Бугун юртимизда илм-фанга катта эътибор берилаётган бир даврда бу кулёзмаларни яна илмий муомалага киритиш, урганиш, тахлил этиш, амалда куллаш олимларимиз олдида турган вазифалардан биридир.

Иккинчидан, Шарк мутафаккирларининг сиёсий-хукукий меросида гарчи хукук ёки юриспруденция атамаси тугридан-тугри ишлатилмаган булсада, хукук тушунчаси "ахлок" тушунчаси асосида кенг ёритилган. Ушбу сиёсий-хукукий таълимотларда ёзилишича, айнан ахлокий фазилатлар кишиларга сингдириб борилиши лозим, давлат бошликлари, хукмдорлар, олиму фузалолар, оддий фукаролар хаётининг мазумуни яхшиликка каратилган булиб, яхшиликка факат ахлокий етук киши эриша олиши кайд этилади. Жумладан, Абу Наср Форобийнинг "Фозил одамлар шахри" асари, Абу Али Ибн Синонинг "Ахлок хакидаги" китоби, Низомулмулкнинг "Сиёсатнома" каби асарларини умумий тахлил этиш шуни курсатадики, ахлок сиёсий тизимда, ижтимоий хаётда инсоннинг энг гузал хулки, одоби, муомала даражасини белгилаган.

Бизнинг фикримизча, ахлокнинг ушбу тамойиллари бугунги кунда хам уз ахамиятини йукотмаган: Масалан:

• инсон ахлокий ва маъанавий жихатдан тарбия топган булиши керак;

• инсон инсонпарвар, адолатли, тугрисуз, содик, камтар, багрикенг, мехрибон, хакикатпарвар, сахий, аклли, кенг дунёкарашли, узини ирода кила оладиган, уз ишини ва бошкаларнинг фикр-мулохазаларини тахлил кила оладиган, узокни кура оладиган, жасур, мард, катъиятли, хайрли, зехни уткир ва нотик булиши лозим;

• ахлокни факат зарурият учун кулламаслик лозим;

• ахлок - олий суд ёки хакам булмаслиги зарур, ахлок жамиятда барча нарсаларнинг воситаси, ё куроли ёки кишилардаги ахлок имтиёз сифатида шаклланмаслиги лозимки, токи кишилар ахлок никоби билан жамиятда сохта обру ва эътиборга эга булиш учун харакат килишмасин;

• ахлок кишилардаги ижтимоий кечинмаларнинг сохта куролига айланмаслиги лозим;

• инсоннинг узига кайтиши, хар зумда уз килган ишларини тахлил этиши;

• замон узгарсада, ахлокий фазилатлар юксалиб бориши лозим;.

• хар кайси даврда, хар кайси давлатда, хар кайси халкда жамиятнинг сиёсий-ижтимоий, иктисодий ва маънавий сохаларида ахлокий фазилатларнинг узаро хамоханглиги (сахийлик, мухаббат, тартиб-интизом, адолат ва х) сакланиб колиши лозим;

• жамият - ахлокий тушунчаларни индивидларнинг юриш-туриш коидалари асоси сифатида караши ва ахлокнинг ижтимоий муносабатлардаги урнини курсата билиши лозим;

• жамиятда тартиб урнатишда, инсон манафаати ва фаолиятида ахлокнинг роли ва ахамиятини тушунтириб бориш лозим;

• хукмдорларнинг хаёти ва фаолияти билан боглик булган ахлокий жихатларини аник мисоллар билан мутлак ахлок тушунчаларини киёсий тахлил этмок керак;

• инсон ва жамият муносабатларида ахлокнинг, инсон ва давлат муносабатларида хукукнинг, инсон ва хокимият муносабатларида конуннинг, инсон ва судлов муносабатларида адолатнинг устунлигини англамок зарур.

Ушбу гоялар Шарк мутафаккирларининг сиёсий ва дукукий карашларида доим долзарб масалалардан бири сифатида кайд этилган. Жумладан, ушбу масала хусусида Абу Наср Форобий, Абу Райдон Беруний, Ибн Сино, Юсуф Хос Хржиб, Давоний, Кошифий каби олимлар дам уз асарларида фикр мулодазаларини билдиришган. Масалан, Форобий уз таълимотида давлат (шадар уюшмаси)нинг фаолиятини тадлил килар экан, тугридан-тугри уларнинг "вазифаси", "функцияси" атамаларини ишлатмайди. Бирок айнан шу нуктаи назардан давлат адолисининг уз эдтиёжларини (табиий, ижтимоий, маънавий ва доказо эдтиёжларини) кондириш борасида жамиятлардаги мавжуд ижтимоий тартиб-коидалардан келиб чикиб дамда дукмрон гоялар (шу жумладан, маънавий-ахлокий меъёрлар) таъсири остида юритган фаолиятларини тадлил килади.

Форобий мукаммал жамият ва давлат амал килишига ижтимоий адолат тантанаси сифатида карайди. Зеро, бундай давлат уз фукароларининг бахт-саодатга эришуви йулида бир катор мудим вазифаларни амалга оширадики, уларнинг натижаларини бадолашнинг асосий мезони адолатдир. Шу жидатдан караганда, Форобий карашларида донишмандлик (дикма) дамда милля ва шариат (конун, шариат маъносида) асосидаги даракатлар бахтга олиб боради; бахтга олиб борувчи карашлар, даракатлар (ахлок), одатга айланган даракат (сияр); бошкариш эса сияса деган маъноларни англатади. Бошкарув эса икки, яъни "тамкин" - куллаш дамда тугри бошкарувни саклаш, асраш - "хифз" маънода ишлатилади.

Шундай килиб, Форобий фозил давлатга хос булган асосий вазифаларни дам аниклаб берар экан, уларнинг мазмун-модияти фозил жамиятнинг инсонпарварлик табиатидан келиб чикишини алодида уктириб утади. Кискаси, Форобийнинг фозил жамият ва давлат (шадар) дакидаги таълимоти уз даврининг илгор назарияси дисобланади.

Фозил давлатнинг максади дамма учун бахт ва адолатни урнатишдан иборат. Фозил давлатнинг узига хос белгилари шундаки, унда моддий нарсалар адолат юзасидан таксимланади, таълим ва тарбия ишларига катта эътибор берилади. Форобий фикрича, етук курашувчи, ёлгоннинг ашаддий душмани, бойликка жирканч билан каровчи, табиатан адолатни яхши курувчи ва унинг учун курашувчи дамда катъий булиши зарур [6]. Шундай фазилатларга эга булган шахсгина идеал шадарнинг бошлиги, радбари була олиш мумкин.

Форобий фозил давлат бошликларига куйидаги ун икки талабни куяди: 1) етук, кучга тулган бадодир, соглом булиши; 2) бошкаларни тушунадиган ва бошкариш кобилиятига эга булиши; 3) эсда саклаб колиш кобилияти уткир булиши; 4) ута аклли ва доно булиши; 5) нотиклик кобилиятига эга булиши; 6) илм-маърифатли булиши; 7) овкат еганда, ичимлик ичганда эдтиёткор булиши; 8) тугрисуз ва дакикатпарвар булиши; 9) кадр-кимматни дурматлаш, гурурлилик; 10) даётнинг пасткаш иллатларига, бойликка уч булмаслиги; 11) адолатпарвар, узига буйсунган адолига окилона, одил дукмрон булиш, адолат юзасидан иш кура билиши; 12) узи бошлаган ишни катъий бажара билиши, куркувдан йирокда булиши, дар бир ишга мардларча кайишмоги керак.

Форобийнинг фикрича, дакикий бахтга эришиш учун зарур булган ишларда узаро максадни, яъни узаро ёрдамни максад килиб олганлар бирлашмаси мавжуд булган шадар (давлат) фазилатли, идеал шадар (давлат)дир. Бахтга эришиш учун инсонлар бир-бирларига ёрдам берувчи жамоа, фазилатли, идеал жамоадир.

Абу Наср Форобийнинг сиёсий карашларини кейинчалик янада ривожлантиришга дисса кушган олимлардан бири XV асрда яшаб ижод килган Жалолиддин Давонийдир. Масалан, Абу Наср Форобий Шарк Уйгониш даврида уз замонасидан илгарилаб кетган уз хаёлий орзусидаги фозил давлат барпо этиш тугрисидаги карашларини илгари сурган булса, ундан 6 аср кейин Давоний дам узининг фозил, адолатли давлат тугрисидаги таълимотини яратган. Жумладан, XV асрда Шаркда сиёсий-дукукий таълимотлар тарихи ривожига катта дисса кушган олимлардан бири Жалолиддин Давонийдир. Жалолиддин Мудаммад Ибн Асад ас-Сиддикий ал-Давоний Эроннинг Казарун вилоятидаги Давон кишлогида 1427 йилда дунёга келган. Жалолиддин Давоний бошлангич маълумотни кишлогида олгач, Шероздаги мадрасасида тадсил олган. Мадрасада у мусулмон конуншунослиги (фикд) илми билан кизиккан ва ушбу содани яхши узлаштиргани боис Эрон дукмдори Султон Ёкуб Ок куйинли томонидан Шероз шадрига кози этиб тайинланган. У мадрасада дам мударрислик, дам козилик вазифалари билан шугуллана бошлайди. Давоний факат уз юртида эмас, балки узга мамлакатларда дам шудрат козонади. Давоний умрининг охирги йилларини уз кишлогида утказган. Олим 1502 йилда вафот этган. У Казарун якинидаги кишлоги Давонга дафн этилган.

Давоний уз даврининг илм-фан тараккиётига катта дисса кушган комусий олим булиб, унга Самарканд, Хирот шадарларидаги илмий мудит ёрдам берган. Чунки илм-фан XIV-XV асрларда шу шадарларда купрок тараккий этган. Давонийнинг сиёсий ва дукукий карашлари унинг

"Ахлоки Жалолий" асарида уз ифодасини топган. Жумладан, асар уч кисмдан иборат булиб, биринчи кисмда ахлок хакидаги карашлар, иккинчи кисмда оилани бошкариш хакидаги карашлар ва учинчи кисмда шахар (давлат)ни бошкариш ва подшохлар сиёсати тугрисидаги фикр-мулохазалар кайд этилган. Эътиборли томони шундаки, Давоний ушбу "Ахлоки Жалолий" асарида жамиятни адолатли - фозил шахарга ва жохил шахарларга булади. Форобий каби Давоний хам фозил шахар бошкарувчисида унта энг яхши фазилат мужассамланган булиши керак дейди. Булардан биринчиси хукмдор одамларни эъзозлаши; иккинчиси давлат ишларини адолатли ижро этиши; учинчиси хирс ва шахватга берилмаслиги; туртинчиси хукмдорликда шошма-шошарлик ва газабга йул куймаслиги, балки шафкат ва мурувватга асосланиши; бешинчиси халкнинг эхтиёжини кондириш учун Худонинг иродасидан келиб чикиши; олтинчидан халк эхтиёжини кондиришга оид ишларни бажаришга харакат килиши; еттинчиси халкка нисбатан одил булиши; саккизинчи хар бир ишни маслахатлашиб, кенгашиб хал этиши; туккизинчиси хар бир кишини унинг кобилиятига монанд лавозимга тайинлаши, кобилиятсиз кишиларга юкори лавозим бермасликни; унинчиси адолатли фармонлар чикариши, конунни бузишга йул куймаслик кабилардир. Давонийнинг фикрига кура, жамиятнинг пайдо булиши, давлат ва уни бошкариш масалалари, адолатли хукмдор масаласи жамиятдаги аклий ва ахлокий тарбияга боглик булади. Шунингдек, давлат ва уни бошкаришда, халкнинг фаровон хаёт кечиришида хукмдорларнинг урни, илм-фанининг урни алохида ахамият касб этади. Давоний олимларнинг жамиятда, давлатни бошкаришда тутган урнига катта ахамият беради, унинг фикрига кура хакикий олим давлат ишларида фаол катнашиши, жамиятга фойда келтирадиган мураккаб муаммоларни ечишда иштирок этиши керак. Олимлар жамиятда фан билан шугулланар эканлар, улар уз ютукларини жамият тараккиёти хизмат килиши учун харакат килмоклари лозим. Чунки оддий халк хукмдорларга ва олимларга караб таклид килади, шунинг учун хам олимлар халк орасида адолат хамда ахлок коидаларини таргиб этишлари керак. Уларнинг фикр ва мулохазаларидан давлат бошкарувида фойдаланиш керак деб уктиради. Давоний давлат бошкарувида хукмдорларнинг маърифатли булишини истайди. Ана шундай подшолар уз атрофига билимдон кишиларни туплайди ва уларга етарли шарт-шароит яратиб беради деб уйлайди. Юкоридаги фикрларга асосланиб, Давоний инсоний фазилатларга эга булишда таълим-тарбиянинг урнига катта ахамият берганлигининг гувохи буламиз. Шарк мутафаккирларидан Форобий адолат тушунчасига алохида фазилат сифатида караганидек, Давоний карашларида хам адолат тушунчаси асосий уринни эгаллайди. Олим адолат хакида тухталиб, адолатли кишилар уртасидаги хакикий дустликни инсонпарварлик, узаро хурмат билан боглик холда тасаввур этади.

ДавонийхамФоробийкабишахарларнифозилваодилшахарларгабулади. Фозилшахарларниодилподшоидоракилсаваузхукмларидаадолатгариоякилсаватамагирликниаклбил андафэтса, жохилшахарбошлигиузманфаатиникузлабишюритадивабойликкахирскуйиб,

халкфикрибиланхисоблашмайдидейди. Унинг таъкидлашича, давлатни идора этувчи адолатсиз булса, унинг кул остидагилар хам тамагирлик, ёлгончилик ва бошка хатти-харакатлар киладилар, яъни подшох ишини фукаролар хам такрорлайди. Хуллас, фукароларнинг ярамас хулк-одоблари учун хам хукмдор айбдор саналади дейди. Агар хукмдор адолатли булса, бошкалар хам адолатли булишга харакат килади дейди.

Шарк Уйгониш даври мутафаккирлари ижтимоий турмуш камчиликлари ва иллатларини танкид килишган булишсада, уни тубдан кайта куришни асло талаб килишмаган, балки уни такомиллаштириш тарафдори булишган. Шу жихатдан мутафаккирларнинг сиёсий-хукукий мероси кейинги даврларда хам ривожлантирилган ва такомиллашган. Жумладан, Абулкосим Фирдавсийнинг ижтимоий, сиёсий карашларига кура, "Ёвузлик хукмрон булган саройнинг конуни шундай: ё сен эгарда утирасан, ё сенга эгар урнатурлар". "Эй хукмдор, идрокли, сахий адолатли бул. Элнинг бахти хукмдорнинг бахтидир. Эй хукмдор, ёлгонни тож-тахтга якинлаштирма. Доимо хакикат йулини тут. Эй хукмдор, эзгу ишлар учун маблагни аяма. Юрагингга бир лахза хам куркувни йулатма. Акс холда кушни шох дадилланиб бош кутаргай. Бу серкулфат хаётда доно ва бардам бул. Юз берган хар бир ходисага муносиб бахо бера ол. Яна шуни билгилки, ким осмон кадар багри кенг булса, уша султонликка лойикдир. Нодон маслахатчилардан саклан. Тубан кишиларнинг сузларига кулок осма: уларнинг юрагида хасад мужассам. Сирингни хатто энг якин одамингга хам айтма, акс холда кулфатнинг кети куринмай колур. Узини хаммадан устун куювчиларни машваратга якинлаштирма".

Жумладан, Юсуф Хос Хржиб томонидан ёзилган асар "Кутадгу билиг", яъни "кутга, яъни бахт-саодатга эриштирувчи билим" демакдир. Ушбу асар XI аср туркий халкларининг ноёб ёзма ёдгорлиги булиб, асарда илм, маърифат, одоб-ахлок, давлатни бошкариш йул-йуриклари, миллий-

маънавий карашлар кенг камровда аксини топган. "Кутадгу билиг"да Аллоднинг ер юзидаги халифаси - дазрати инсоннинг ижтимоий модияти, хислат ва фазилатлари, кадр - киммати, одоб-ахлоки, маданияти, маърифати, барча мавжудотлар ичра буюк ва бебадолиги фалсафий тадлил этилган. "Одамзод насли аслида ер юзидаги барча жонлилар орасида энг улугидир, аммо бу улуглик билим билангина туликлик, мукаммаллик касб этади".

"Кутадгу билиг"да уктирилишича, давлат бошлигини улуглайдиган, эл-юртда мартабасини оширадиган асосий нарса билим, акл-идрок ва заковатдир. Билимли, окилу доно, тадбиркор, адолатли, эзгу ниятли кишилар бекликка муносибдир дейилади. Асарда муаллиф беклар, дукмдорларни адолат шамчирогини иккала кулларида баланд кутариб юришга, илм ва заковатни асос килиб олган долда давлатни идора килишга, элни бошкаришга ундайди.

"Кутадгу билиг"да мамлакат бошлиги булиш учун кишининг таг-туби,асл насли тоза, андишали, покиза хулкли, акл-идроки кучли булиши, гафлатда колмаслиги, ёлгон гапирмаслиги шарт, деган йул-йуриклар берилган. Муаллифнинг таъкидлашича, Эл учун икки нарса мустадкам таянчдир: бири хушёрлик, иккинчиси адолат. Иккаласи адолат илдизидир.

Ёки Кошифийнинг 1500-1501 йиллари ёзиб, Хусайн Бойкаронинг угли Абдулмудсин Мирзога багишланган "Ахлоки Мудсиний" асари кирк бобдан иборат булиб, сиёсат, дукук, дукукка риоя килиш гоялари кайд этилган. Кошифий инсоннинг энг юксак хулк-атвор эгаси булиши учун ун коидага амал килиши зарурлигини илгари суради: элга тескари иш килмаслик; уз нафсига инсоф килиш; киши айбини очмаслик; кишиларда учрайдиган ёмон хукл-одатни яхшиликка томон буриш; уз айбига икрор булиб, узр сураган кишининг узрини кабул килиш; оч-юпунларнинг дожатини чикариш; инсон учун машаккат тортиш; халклар уртасида дустликни таргиб килиш; касб-дунар, илм-маърифатни эгаллашга чакиради. Илмли кишиларнинг жамиятда тутган урнини таъкидлаб, олимларни, умуман, илм адлини эъзозлаш кераклигини кайд этади.

Шунингдек, Кошифий фикрича, подшонинг вазифаси адолат конунга мувофик дукмдорлик килиш, у дар бир табака фазилатларидан келиб чикиб бадолаш, бирларининг бошкалар устидан дукм юритишларига йул куймасликдан иборат. Жомий дам подшодларининг донолиги подшоликнинг камолоти ва савлатида эмас, балки адолатликлари дамда одилликларида намоён булишини айтган эди [12]. Навоий фикрича, подшо мардаматли, баъзан эса кадрли булиши, дустни душмандан ажратиш учун у тажрибали дамда фаросатли булиши керак [13] деган фикр илгари сурилган. Кувонарли томони шундаки, бугун ушбу гоялар амалда уз ифоласини топмокда. Айнан мазкур масалалар давлатимиз бошкарувининг асосий вазифасига айланган. Масалан, 2017 йилнинг 27 ноябрь куни "Узбекистан Республикаси Вазирлар Мадкамаси фаолиятини такомиллаштиришга доир кушимча чора-тадбирлар тугрисида'ги Президент карори кабул килинганди.

Ушбу карорга мувофик, Узбекистон Республикаси Бош вазири уринбосарлари, дукумат аппарати таркибий булинмалари радбарларининг самарали ва натижали ишини таъминлаш, уларнинг шахсий масъулиятини кучайтириш максадида Вазирлар Мадкамасининг ижро этувчи тузилмаси кайта шакллантирилиб, янги комплекслар ва вазирлик ташкил этилди.

Карорга биноан Вазирлар Мадкамаси тузилмасига Узбекистон Республикаси Бош вазирининг уринбосари - Инвестициялар, инновацион ривожлантириш, эркин иктисодий ва кичик саноат зоналари фаолиятини мувофиклаштириш, туризм масалалари комплекси, Узбекистон Республикаси Бош вазирининг уринбосари - Таълим, согликни саклаш, экология, атроф-мудитни мудофаза килиш, жисмоний тарбия ва спорт масалалари комплекси радбарлари лавозимлари киритилди. Шунингдек, Узбекистон Республикаси Инновацион ривожлантириш вазирлиги ташкил этилди.

Ушбу мудим узгаришларнинг сабаблари дакида суз юритар экан, Президентимиз куйидаги фикрларга алодида ургу берди.

Биринчидан, иктисодиёт тармоклари ва ижтимоий содани, мамлакат дудудларини ривожлантиришнинг энг мудим ва долзарб масалаларини дал этишнинг шакллари ва усулларини тубдан узгартириш зарур.

Иккинчидан, жорий йил мобайнида вилоятлар, шадар ва кишлоклардаги адолининг турли катламлари билан утказилган мулокотлар натижалари буйича дар бир дудуд, дар бир оила, дар бир фукаронинг даётий муаммоларини дал килишга янада кенг эътибор каратиш керак.

Учинчидан, уз зиммасидаги вазифаларни бажариш, зарур натижага эришишни таъминламагани учун турли бугиндаги радбарларни алмаштириш, замонавий билим ва малакага

эга булган, ватанга садокатли, фидойи ёшларга масъулиятли лавозимларни ишониб топширишни бугун хаётнинг узи такозо этмокда.

Давлатимиз рахбари Узбекистонни хар томонлама ривожлантириш, халкимизнинг хаёт даражаси ва сифатини ошириш масаласи биринчи навбатда илм-фан, юксак технологиялар, замонавий инновацион ишланмаларни амалиётга кенг жорий этиш билан узвий боглик эканини таъкидлади. Ва айни шу максадда Узбекистон Республикаси Инновацион ривожлантириш вазирлиги ташкил этилганига алохида тухталиб утди.

"Бизнинг саховатли заминимиз ер ости ва ер усти бойликларига, инсон ресурсларига, билимли ва юкори малакали кадрларга бой. Лекин, афсуски, биз мана шундай улкан салохиятимиздан унумли ва самарали фойдалана олмаяпмиз" деб таъкидлаганди Узбекистон Президенти Шавкат Мирзиёев. Дархакикат, Узбекистонни хар томонлама ривожлантириш, халкимизнинг хаёт даражаси ва сифатини ошириш масаласи адолатли жамиятнинг бош максадику. Демак, бир неча асрлар давомида халкимизнинг, буюк мутафаккирларимизнинг орзуси амалга ошаётганлиги мустакиллигимизнинг 27 йиллигига тухфадир.

Шу боис хам мазкур макола мустакиллигимизнинг тарихий-сиёсий-маънавий асосларини тахлил этишга каратилди. Унинг ахамияти хам, долзарблиги хам шундадир. Эътибор берсак, Шарк Уйгониш даври мутафаккирлари ижтимоий-сиёсий, хукукий-маърифий таълимотларининг ёки тадкикотларда кайд этилганидек, фукаролик тугрисидаги фаннинг предмети асосан давлатшунослик, этика ва таълим-тарбияга (педагогикага) оид долзарб муаммоларни уз ичига олади. Айникса, таълим-тарбия муаммолари давлатни сиёсий жихатдан ташкил килиш вазифаларига буйсундирилган булиб, педагогик воситалар том маънодаги бахт-саодатга эришувнинг, инчунун, хукукий конун устуворлигининг, колаверса, хукукий маданиятнинг мухим омили сифатида эътироф килинади. Кайд этиладики, давлатшунослик, этика ва таълим-тарбия хакидаги таълимотлар бошкарув санъатининг асосини ташкил килиб, ягона максадга - инсонларни фаровонлик ва бахтга элтувчи йулларни аниклашга каратилган булади. Айни вактда бу таълимотларда ушбу олий вазифани адо этишнинг турли йуналишлари белгилаб берилади. Чунончи, Форобий фикрига кура, этика индивиднинг узига хос маънавиятини, шунингдек одамлар орасидаги узаро муносабатларнинг ижтимоий-маънавий меъёрларини урганса, сиёсий фалсафа эса сиёсий бирлашмалар, жамоалар, аникроги, давлатларнинг юзага келиши, шаклланиши ва ривожланишининг асосий тамойиллари хамда сиёсий-хукукий меъёрларини тадкик этади. Ушбу тизимларнинг фозиллигини таъминловчи олийжаноб хулк-атворли ахолини тарбиялаш муаммолари эса педагогика (таълим-тарбия) илмининг изланишлари доирасига киритилади.

Шунингдек, Шарк мутафаккирлари илмий-сиёсий меросида давлат ва хукук хакидаги масалалар алохида ахамият касб этган. Форобий, Беруний ва Ибн Сино дунёвий илмлар хамда фикх ва калом илми сохаларида етакчи уринни эгаллаган комусий олимлардир. Мутафаккирлар томонидан яратилган асарларининг турли даврларда куплаб кулёзма нусхалари кучирилган ва дунёнинг турли мамлакатларига таркалган. Форобий, Беруний, Ибн Сино илмий меросига оид 200 дан ортик кулёзма асарлар жахон фондларида сакланмокда Шу сабабли ушбу асарлар Мовароуннахрда яратилган Шарк давлатчилигига хос булган илгор гояларни ифодалаган дастлабки таълимотлар булиб, кейинги куплаб асарларга манба булиб хизмат килган. Хдр учала комусий олимнинг сиёсий-хукукий таълимоти негизини идеал давлат куриш ва бошкариш масалалари ташкил этган, жумладан, Форобий фозил шахар-давлат куриш гоясини; Абу Райхон Беруний адолатли давлат куриш гоясини; Ибн Сино маърифатли давлат куриш гоясини илгари сурган. Бугунги кунда мазкур гоялар Узбекистон давлатчилигининг бош максади булиб, "Халк давлат органларига эмас, балки давлат органлари халкка хизмат килиши" амалда уз ифодасини топмокда. Шунингдек, "адолат конун устуворлигида" олимларимиз илгари сурган гоянинг хаётий ифодасидир.

Иккинчидан, Форобий, Беруний, Ибн Сино уз даври учун илгор булган халк манфаатини химоя киладиган давлат концепциясини ишлаб чикишган ва унинг кейинги истикболлари хакидаги тасаввурларини илгари суришган. Бугунги кунда "Хдракатлар стратегияси" амалий дастур булиб, бешта устувор йуналиши оркали мазкур гояларни амалга оширишда хизмат килмокда десак, муболага булмайди. Шунингдек, комусий олимлар давлатчилик концепциясида фанларни иккига - назарий ва амалий фанга ажратган холда, сиёсат ва ахлок хакидаги фанга алохида эътибор беришган. Бугунги кунда "Одоб-ахлок коидалари"барча ташкилот, корхона, муассасаларда кулланиши билан бирга "Республика маънавият ва маърифат маркази" жамиятда

ахлокий фазилатларни, миллий кадриятларимизни кенг жамоатчиликка таргиб этган долда мазкур гояларнинг умумбашарий эканлигини тасдикламокда.

Учинчидан, мазкур илгари сурилган фикр ва мулодазаларнинг долзарблиги яна шундаки, мутафаккирларнинг давлатчилик концепциясида давлат бошликлари ва радбар ходимларнинг ахлоки, юриш-туриш коидалари дакидаги талаблар асосий уринни эгаллаганки, уни бугунги кунда "давлат хизматчисининг этикаси, ахлоки дакидаги дастур" деса булади.

Юкоридагиларга асосланган долда хулоса килиш мумкинки, бугунги кунда мазкур илмий меросга булган кизикиш янада ортди. Жумладан, Узбекистон Президента Шавкат Мирзиёев: " Илм-фан билан шугулланиш, янги кашфиёт ва ихтиролар килиш игна билан кудук казишдек гап. Шундай экан, бу машаккатли содада фидокорона меднат килаётган олимларимиз меднати тадсин ва рагбатга муносиб" деб таъкидлади.

Шунингдек, давлатимиз радбари иктисодиётнинг барча содалари тараккиётида илм-фаннинг урни, адамияти гоят катта экани, бу борада давлат биринчи галда Фанлар академияси ва олимларга суянишини, фан ва ишлаб чикариш дамкорлиги бугун нидоятда долзарб эканини алодида кайд этди.

Кувонарли томони шундаки, утган йилда яна бир ажойиб таклифни халкимиз ва ёшларимиз учун илгари сурилганди, менимча, бу бутун мусулмон оламининг тарихий илмий мактабларига янгича караш даврини бошлаб берди десак, хато булмайди. Чунки ушбу таклифда ислом дини буйича илмий мактаблар ташкил этиш гояси илгари сурилганди.

"Мамлакатимизнинг деярли барча дудудларида динимиз равнаки йулида бекиёс хизмат килган буюк азиз-авлиёлар, аллома зотлар хотирасига барпо этилган ёдгорлик мажмуалари, илмий марказлар фаолият курсатмокда. Уларнинг кошида ислом динининг алодида йуналишлари буйича илм олишга, мутахассис булишга тайёрлаб борадиган илмий мактаблар ташкил этсак, нима дейсизлар?" деганди Президентимиз Шавкат Мирзиёев.

Шунга кура, Самарканддаги Имом Бухорий илмий марказида дадисшунослик, Имом Мотуридий маркази кошида калом илми, Фаргонадаги Маргиноний илмий марказида ислом дукуки мактаби, Бухородаги Бадоуддин Накшбанд марказида тасаввуф, Кашкадарёдаги Абу Муин Насафий марказида акида илмий мактабини ташкил этиш жуда фойдали булиши билдирлиб, бу таклифлар тезда амалга ошди.

Имом Бухорий ёдгорлик мажмуи кошида ташкил этилган халкаро илмий-тадкикот маркази Имом Бухорий ва бошка мутафаккир алломаларнинг бебадо илмий-маънавий меросини урганиш, улар яратган асарларнинг илмий-изодли таржима ва киёсий матнларини нашр этиш, мамлакатимиз ва хорижий давлатлардаги кутубхоналар, архив фондларида сакланаётган кулёзмаларнинг электрон нусхаларини туплаш, уларни халкимиз ва жадон жамоатчилигига етказишдек мудим вазифани амалга оширмокда.

"Бу дакда суз юритганда, айтиш лозимки, биз улуг боболаримизнинг муносиб давомчилари буладиган етук инсонларни тарбиялаш масаласига, афсуски, етарлича адамият бермадик. Холбуки, интеллектуал ва маданий салодиятнинг кандай ноёб бойлик экани, нодир талант эгаларини тарбиялаб камолга етказиш дал килувчи адамиятга эга эканини унутишга дакимиз йук. Ривожланган мамлакатлар бугунги юксак тараккиёт даражасига айнан шунинг дисобидан етгани -бу дам дакикат" деб таъкидлаган Узбекистон Президенти Шавкат Мирзиёев Олий Мажлисга килган Мурожаатномасида[14].

Хулоса сифатида шуни кайд этмок керакки, Шарк мутафаккирларининг илмий меросининг асосий концепциясидан бири - давлат пайдо булишининг табиий назарияси булса, иккинчидан, давлатни бошкариш дакидаги янгича ёндашувлар булса, учинчидан, давлатнинг конунчилик масалалари, конунчиликни такомиллаштириш назарияси дисобланади. Бугун биз жамиятда дукукий онг ва дукукий маданиятни юксалтиришда албатта ана шундай бой маънавий меросимиздан унумли фойдаланишимиз дам карз, дам фарздир.

Таклифлар. Шарк Уйгониш даври мутафаккирлари илмий меросининг мудим йуналишлари буйича халкаро конференциялар утказиш долзарбдир;

Иккинчидан, дукукшунослик, сиёсатшунослик йуналишидаги олий укув юртларида Шарк Уйгониш даври ва сиёсий-дукукий таълимотлар тарихи, сиёсий-дукукий карашларини махсус курс сифатида укитилишини ташкил этиш лозим; Узбекистон Республикаси Президенти дузуридаги Давлат ва жамият курилиши академияси тингловчиларига давлат бошлигимиз, радбарларга куйган талаб ва коидалар асосида махсус курс ташкил этиш максадга мувофикдир;

Учинчидан, давлат ташкилотлари, давлат хизматчилари дакидаги конунларни, дукукий дужжатларни ишлаб чикаётганда, Шарк Уйгониш даври мутафаккирларининг конун модияти,

сифати, ижросини таъминлаш борасидаги конуншунослар хукукий маданияти тугрисидаги гояларни хисобга олиш керак,

Шунингдек, ташкил этилган Ислом академиясида ислом маданияти: фикх ва калом илми билан шугулланган Шарк Уйгониш даврида ижод килган факихларнинг асарлари, ислом конуншунослиги эришган ютукларни дунёвий конунчиликни такомиллаштиришда, демократик давлат куришда, хукукий давлат барпо этишда, фукаролик жамиятини шакллантиришда; жамиятда хукукий онг ва хукукий маданиятни юксалтиришда, малакали кадрларни укитишда, тарбиялашда тутган урни ва ролини очиб беришга каратилган масалалар тугрисида тадкикотлар олиб бориш максадга мувофик деган хулосадамиз.

References:

1. Ma'naviyat yulduzlari. - T.: Abdulla Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti, 1999. - B.387.

2. Xayrullayev M.M. Uyg'onish davri va Sharq mutafakkiri. - T.: O'zbekiston, 1971. - 310 b.

3. Mets A. Musulmanskiy renessans. - M.: Nauka, 1966. - 458 s.

4.Al-Farabi. Slovo o klassifikatsii nauk // Al-Farabi. Filosofskiye traktati.- Alma-Ata: Nauka, 1970. - S.68.

5. Abu Nasr Forobiy. Fozil odamlar shahri. - T.: A.Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti, 1993. -B.45.

6. Abu Nasr Al-Farabi. Politika // Vostochnaya filologiya. Vip.2.-Dushanbe, 1973. - S.102-178.

7. Abu Ali ibn Sina. Rukovodstvo po filosofii. Traktat ob opredeleniyax. Traktat ob etike. Izbr. T.2.- Dushanbe-Ashgabad: Kulturniy tsentr Posolstva IRI v Turkmenistane. 2003. - S.166.

8. Abu Rayhon Beruniy. Tanlangan asarlar. 11-j. - T.: Fan, 1968. - 442 b.

9. Abu Rayhon Beruniy. Tanlangan asarlar. 5-j. - T.: Fan, 1973. - 510 b.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

10. Abu Reyxan Biruniy. Izbrannbie proizvedeniya. T.1. - T.: Izd. AN UzSSR, 1957. - 487 s.

11. Aliqulov X., Omonboyeva R. Jomiy va Davoniy ta'lim-tarbiya haqida. - Toshkent: O'qituvchi, 1981. - B.41.

12. Djami. Vesenniy sad. - Dushanbe, 1964. - 76 bet.

13. A.Navoiy. Asarlar to'plami. 20 tomlik. Tahrir hay'ati: K. Yashin. - Toshkent: Fan, 1987.

14. www.norma.uz/muhim_voqealar/uzbekiston respublikasi prezidenti shavkat mirziyoyevning oliy majlisga murojaatnomasi.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.