Научная статья на тему 'Модернизация Исламских ценностей в развитии гражданского общества'

Модернизация Исламских ценностей в развитии гражданского общества Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
99
16
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Общество и инновации
ВАК
Область наук
Ключевые слова
Исламские ценности / гражданское общество / Исламские традиции / духовное наследие / культура / политика / экономика и социальные отношения. / Islamic values / civil society / Islamic traditions / spiritual heritage / culture / politics / economics and social relations.

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Акмал Абдуллаев

В статье обосновывается необходимость модернизации Исламских ценностей в развитии гражданского общества, раскрываются Исламские культурные ценности и традиции, великое духовное наследие мирового ислама, во многом способствовавшим историческому развитию нашего региона и формированию качественно нового имиджа.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Modernization of Islamic values in the development of civil society

The article substantiates the need to modernize Islamic values in the development of civil society, reveals that Islamic cultural values and traditions, the great spiritual heritage of world Islam in many ways not only contributed to the historical development of our region and formed a qualitatively new image.

Текст научной работы на тему «Модернизация Исламских ценностей в развитии гражданского общества»

Science

through time and space

TBscience se

Жамият ва инновациялар - he

Общество и инновации - i

Society and innovations

Journal home page:

https: //inscience.uz/index.php/socinov/index

Modernization of Islamic values in the development of civil

society

Abdullaev AKMAL!

NamSU, Namangan

ARTICLE INFO

ABSTRACT

Article history:

Received February 2021

Received in revised form

20 February 2021

Accepted 15 March 2021

Available online

15 April 2021

Keywords:

Islamic values,

civil society,

Islamic traditions,

spiritual heritage,

culture, politics,

economics and

social relations.

The article substantiates the need to modernize Islamic

values in the development of civil society, reveals that Islamic

cultural values and traditions, the great spiritual heritage of

world Islam in many ways not only contributed to the historical

development of our region and formed a qualitatively new image.

2181-1415/© 2021 in Science LLC.

This is an open access article under the Attribution 4.0 International

(CC BY 4.0) license (https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru)

Фукаролик жамиятини ривожлантиришда Исломий кадриятлар

модернизацияси

АННОТАЦИЯ

Калит сузлар:

Исломий кадриятлар,

фукаролик жамияти,

Ислом урф-одатлари,

маънавий мерос,

маданият,

сиёсат,

иктисодиёт

ва ижтимоий

муносабатлар.

Маколада фукаролик жамиятини ривожлантиришда

Исломий кадриятлар модернизацияси зарурлиги исботланиб,

Ислом маданий кадриятлари ва урф-одатлари, жахон

исломи колдирган улкан маънавий мерос куп жихатдан

минтакамизнинг тарихий тараккиётига кушган хиссаси ва

унинг сифат жихатдан янги киёфасини шакллантирганлиги

очиб берилган.

1 Senior Lecturer, Department of National Ideology and Law Education, NamSU, Namangan, Uzbekistan.

Жамият ва инновациялар - Общество и инновации - $ос1еу апа тпоуаНопз

Аим Special Issue - 3 (2021) / ISSN 2181-1415

Модернизация Исламских ценностей в развитии гражданского

общества

АННОТАЦИЯ

Ключевые слова: В статье обосновывается необходимость модернизации

Исламские ценности, Исламских ценностей в развитии гражданского общества,

гражданское общество, аскрываются Исламские ЛЬ ные енности И

Исламские традиции, раскр культур ц

духовное наследие, традиции, великое духовное наследие мирового ислама, во

культура, МНОГОМ способствовавшим историческому развитию

политика, нашего региона и формированию качественно нового

экономика и имиджа.

социальные

отношения.

КИРИШ

Давлат хокимияти ва унинг бошкарув тизимини ривожланиши муаммоси

исломда асосий масалалардан бири хисобланади. Бу замонавий мусулмон

жамиятларида ислохотлар ва демократия билан миллий ва диний узига хосликнинг

анъанавий ва асосий кадриятлари билан бевосита богликдир. Анъанавий жамиятларда

янги демократик усуллар ва бошкарув шаклларига утиш, аксарият мусулмон

давлатлари сакланиб колганидек, одатда секин ва отрикли кечади. Бундай

жамиятларда ахолининг анъанавий фикрлаш ва менталитети, айникса, харакациз

одамлар орасида Гарб мамлакатларида булгани каби тез Узгариб кетмайди. Бирок, хеч

кандай шубха йукки, глобаллашаётган дунёда бу жараёнлар тобора кучайиб боради ва

сиёсий жихатдан кайтарилмасдир. Шу уринда таъкидлаш керакки, хозир минтаканинг

глобаллашув жараёнига кушилиш даражасини белгилайдиган янги тенденциялар

пайдо булмокда. Аммо ижтимоий-маданий трансформациялар даражасидан катъи

назар, ахолининг диний эътикодлари устун булган маънавий компонентнинг таъсири

Узгармайди. Чунки ислом куп жихатдан маданият, урф-одатлар, урф-одатлар, турмуш

тарзини белгилайди, лекин энг мухими, минтака ахолисининг куп асрлик узини узи

бошкариш амалиётини белгилайди. Шу боисдан хам бугунги кунда унинг ахамияти

айникса усиб бормокда, бу демократлаштириш, фукаролик жамияти институтларини

шакллантириш ва кенгайтириш жараёнларининг шакллари ва бошка жихатларида,

масалан, нодавлат нотижорат ташкилотлари, шу жумладан диний хайрия

жамиятларининг усиши оркали намоён булади.

Авлоддан-авлодга утаётган ислом динининг маънавий-ахлокий асослари

таъсири остида нафакат маданий ва тарихий тафаккур шаклланади, балки янги

турдаги сиёсий тафаккур хам шаклланади, бу эса фукаролик жамияти асосларини

яратишга ёрдам беради. Бугунги кунда мусулмон мамлакатларида, шу жумладан Урта

Шаркда кузатилаётган режимни Узгартириш вариантлари одатда Узига хос моделга

айланади, уларга элита, шу жумладан Марказий Осиё давлатларида таклид килиш

холатларини учратишимиз мумкин. Бундан кузланган максад - хокимиятнинг

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

анъанавий асослари ва узлуксизлигини саклаб колиш билан бирга замонавийрок

бошкарув шаклларига силлик Утишдир. Шу муносабат билан, бизнинг фикримизча,

ушбу масалани Якин Шаркдаги араб давлатлари мисолида, уларда шаклланган

ижтимоий-сиёсий муносабатлар тури бУуйича энг якин деб хисоблаш максадга

мувофикдир. Бирок, замонавий мусулмон дунёсининг куплаб давлатлари демократик

85

Жамият ва инновациялар - Общество и инновации - $ос1еу апа тпоуаНопз

Аим Special Issue - 3 (2021) / ISSN 2181-1415

хокимият ва сиёсий хокимият механизмларига амал килишга интилмокда. Уларнинг

сиёсий тизими аста-секин плюралистик моделда амалга оширилмокда: давлат

мустакил ижтимоий гурухларни бошкариш имкониятлари чекланган, фукаролар

тобора фаолрок ва ихтиёрий равишда сиёсатда иштирок этмокдалар, давлат

рахбарлари жамиятга якинрок, моддий манфаатлар ва ахлокий кадриятларнинг

фаркланиши сиёсатни секуляризация килишда ва динни давлатдан ажратишда акс

этади. Шунга карамай, ушбу мамлакатларда бу жараёнлар нотекис ва анча отрикли,

табиийки, аввалги диний кадриятларнинг янги тикланиши (ёки мослашуви) билан

боглик холда давом этмокда. Ушбу ходиса куп асрлар давомида жамоат онгини

шакллантирган ислом анъаналари, шариат меъёрлари сакланиб колиши билан

боглик. Мустакилликни кулга киритиш ва унинг пойдеворини мустахкамлаш даврида

араб давлатлари рахбарлари мухим ваколатларга эга булдилар, улар нафакат

президентлар, бош вазирлар, сиёсий ва харбий рахбарларнинг функциялари билан

чекланиб колмасдан, балки “миллат оталари” “миллий озодлик харакатлари

фаоллари”га айланишди. Шундай килиб, мустакилликни кулга киритиш даврида

хокимият тепасига келган араб давлатлари рахбарларининг купчилигининг

авторитаризми куп жихатдан жамиятнинг уларни бундай кенг ролда идрок этишга

тайёрлиги, яъни Узига хос тарихий олд шартлари ва одамларнинг психологик

тайёргарлиги билан боглик холда намоён булди. Шу сабабли, Узларининг бошкарув

шакллари билан ажралиб турадиган деярли барча Якин Шарк давлатлари жамият

томонидан миллий-давлат мавжудлигининг тулик конуний усули сифатида кабул

килинадиган кучли (харизматик) олий хокимият билан алохида ажралиб туради.

МАВЗУГА ОИД АДАБИЁТЛАРНИНГ ТАХЛИЛИ (ЦТЕВАТОВЕ ВЕ\ИЕМ/)

Модернизация тушунчасининг Узига хос хусусиятлари мураккаблик (маданият,

саноат, сиёсат, иктисодиёт ва ижтимоий муносабатлар бир вактнинг Узида узгаради),

инкилобий (бир зумда сифатли сакраш), универсаллик (фарклар, модернизация

усуллари минимал) ва алгоритмлилик (сабаб-окибат алокаларининг башорат

килиниши) маъно-мазмун касб этади. Ушбу холатлар таклиф килинаётган

тузилмаларнинг спекулятивлиги ва купрок Fap6 тажрибасига таянишидан келиб

чикади. Иккинчиси узок вактдан бери гарблаштириш билан модернизация килиш

жараёнининг синоним сифатида ишлатиш холатлари хам учраб турибди. Д. Руешейер

кисман сиёсий модернизация килиш концепциясида, аввало, узгаришларнинг бундай

мураккаблигини мураккаблигини рад этади. Унинг таъкидлашича, фукаролик

жамиятини ривожлантиришда ижтимоий-маданий кадриятлар Узгариши мумкин ва

жамият Узининг асосий курсаткичлари жихатидан канчалик бир хил булса, уни

модернизация килиш учун шунча куп ресурслар талаб килинади ва шунчалик огир

хатарлар унга хамрох булади.

Модернизациянинг куп каторли модели пайдо булиши билан демократия-нинг

сиёсий Узгаришлар жараёнида илгари бекиёс рол Уйнаши шубха остига олинмокда.

Шундай килиб, хакикат сиёсий ва ижтимоий модернизация назариясининг

ривожланишининг дастлабки боскичида таклиф килинган моделларга карагандаанча

мураккаб булиб чикди. Ижтимоий-иктисодий, ривожланиш даражаларининг фаркига,

ташки сиёсий омилларнинг Узига хос хусусиятларига эътибор бериб, 60-йилларнинг

охиридан бошлаб олимлар уУрганилаётган модернизация объектларининг

географиясини кенгайтирдилар; ва уларнинг воситаларини хозирги сиёсий

86

|5аепсе Жамият ва инновациялар - Общество и инновации - $ос1еу апа тпоуаНопз

Аим Special Issue - 3 (2021) / ISSN 2181-1415

Узгаришларнинг инкирозлари тажрибаси билан тулдирди. Сиёсий жараёнлар

уларнинг ижтимоий-маданий шароитларини инобатга олган холда тахлил этила

бошланди. Миллий урф-одатларни хисобга олмасдан ривожланиш узок муддатли

истикболда хавфли хисобланади.

ТАДКИКОТ МЕТОДОЛОГИЯСИ (ВЕЗЕАВСН МЕТНОРОГОСУ)

Анъанавий ва модернизация килинган меъёрларнинг зиддиятли потенциалига

таъсир килувчи peal Узгаришлар Ba омилларнинг зиддиятлари ва

номувофикликларини тахлил килиш анаънаси мавжуд. Бу эса жамият тараккиётида

сиёсий ва диний элитанинг ролларини чукур куриб чикишни Талаб килди. Сиёсий

модернизация - бу Узгаришларни бошидан кечираётган жамият хаётидаги жуда мухим

ва кийин даврдир. Бу ижтимоий ва иктисодий ресурсларни сафарбар килишни,

маъмурий хокимиятнинг катъиятлилигини, шунингдек, ушбу худуд ахолисининг

купчилигидан тушунишни ва куллаб-кувватлашни Талаб килади. Шу боисдан хам

исломни модернизациялаш тарафдорлари ёшларни ахлокий тарбиялаш буйича

ишларни миллий тикланиш жараёнида мухим шарт деб биладилар, бу уларнинг онгида

маълум фазилатларни шакллантиришни назарда тутади, Факатгина одамлар

маънавиятини тиклаш йулида жамият равнаки учун зарур булган шарт-шароитларни

яратиш мумкинлигини, хар бир инсон Узини Узи ривожлантиришга интилиши

кераклигини таъкидлаб, хар бир шахс нафакат жамият манфаатларига онгли равишда

ва эркин итоат килиши керак, шунингдек, ислом дини, авваламбор, одамларнинг реал

турмуш тарзи эканлигини англаш мухим. Дархакикат, мустакил давлатни

ривожлантириш ва мустахкамлаш учун хар бир мусулмон Узини ватанпарвар деб

билиши ва жамиятда хамжихатлик хукм суриши учун хамма нарсани килиши зарур.

Маълумки, ислом конунларга буйсуниш ва улар бахам курган кадриятларни хурмат

килиш мухим ахамиятга эга. Чунки уларнингаксарияти замонавий хукукий тизимларга

мос келади ва Узбекистон конунчилиги тамойилларига зид эмас.

Замонавий кадриятлар сохасидаги Гарб ва Ислом тажрибалари уртасидаги фарк

катта булиб колмокда. Рарбнинг тарихий тараккиёти учун янги Узгаришлар табиий

булган булса, мусулмонлар уларни бегона ва ташкаридан мажбурланган деб кабул

килишди. Гарб жамиятида, мусулмон дунёсида ханузгача кузатилаётган янги

Узгаришларга интеллектуал ва ижтимоий каршилик баъзан аник ва кучли булиб

келган. Мусулмонларнинг замонавийликка булган нуктаи назари тубдан фарк килар

эди, замонавий тизимлар, муассасалар ва воситалар улар томонидан рад этилмаган

булса хам, мусулмонларнинг коллектив онги бошкарув ва бошкарув тили бегона

эканлигига бефарк караб туролмайди.

Ижтимоий тараккиётнинг замонавий боскичи феномени ислом кадрият-ларини

тиклаш ва кенг таркатиш жараёни билан алохида ажралиб туради. Шунга ухшаш

тенденциялар Марказий Осиё мамлакатларидахам юз бермокда, улар куп асрлик ислом

цивилизацияси тарихи билан боглик. Давлат суверенитетининг кулга киритилиши

Марказий Осиё мамлакатларида, хусусан, Узбекистонда мусулмон кадриятларини

тиклашнинг янги боскичини бошлаб берди. Маълумки, Узбекистон дунё хамжамиятига

асосан ислом дини Таъсири остида шаклланган маданий ва интеллектуал анъанавий

кадриятлари билан кенг танилган. Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат

Мирзиёев таъкидлаганидек: “Хозирги кунда Узбекистонимизнинг китоб фондларида

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

100 мингдан зиёд кулёзма асарлар сакланмокда. Афсуски, бу нодир китоблар хали тулик

урганилмаган, улар олимлар ва Уз Укувчиларини кутиб турибди. Ушбу ноёб асарларда

37

Жамият ва инновациялар - Общество и инновации - $ос1еу апа тпоуаНопз

Аим Special Issue - 3 (2021) / ISSN 2181-1415

бугунги давр Уртага куяётган жуда куп долзарб муаммоларга жавоб топиш мумкин.

Хусусан, Ислом динининг асл инсонпарварлик мохиятини чукур очиб берадиган, барча

одамларни эзгулик, мехр-окибат ва хамжихатлик йулида бирлашишга даъват этадиган

теран маъноли фикр ва гоялар бугун хам Уз киммати ва ахамиятини йукотган эмас.

Лекин биз ана шундай ноёб мерос ворислари, шундай бойлик эгалари булатуриб,

уларни хар томонлама Укиш-урганиш, халкимиз, аввало, унибусиб келаётган

ёшларимизга, жахон хамжамиятига етказиш буйича, етарли иш килмаганимизни хам

очик тан олиш керак” [1].

ТАХЛИЛ ВА НАТИЖАЛАР (АМАГУ$!$ AND RESULTS)

Ислом дини Урта асрларнинг бошларида Урта Осиёда &йила бошлади. Бугунги

кунга келиб собик Совет Иттифокининг аксарият мустакил давлатларида Ислом энг

кенг таркалган дин хисобланади. Ушбу мамлакатларга Марказий Осиё, Шимолий

Кавказ, Закавказия республикалари, шунингдек Татаристон, Бошкирдистон ва Россия

Федерация-сининг айрим таркибий тузилмалари киради. Умумий утмиш булган совет

социалистик давлатчилиги куп жихатдан татбик этилган ва минтакамиз

мамлакатлари ахолиси учун бегона эди, чунки у Узининг асосий маънавий-ахлокий

кадриятларига билан бизга мос келмас эди. Марказдан бошкариладиган давлат

тузуми маълум бир манкурт учун, на Уз турини ва на кабиласини, на Уз халкининг

тарихини, на унинг урф-одатларини эсламайдиган одам учун мулжалланган. Шунинг

учун хам ушбу давлатчилик тизимида эълон килинган билан хакикатда мавжуд

булган нарсалар Уртасида жуда катта фарк мавжуд булган. Инсон, унинг моддий ва

маънавий эхтиёжлари ушбу тизимдаги сунгги уринлардан бирини эгаллаган эди.

Собик СССРдаги хукмрон Коммунистик партиянинг юкори кисми диний

жамоаларни халкларнинг онги учун курашда Узларининг ракобатчилари деб билган

ва бутун тарих давомида динни бузиш, колган зиёли мусулмон инсонларни Йук килиш

ва буйсундириш учун энг шафкациз чораларни курган. Ун минглаб ислом зиёлилари

кататон килинди. Минглаб масжидлар ва юзлаб мадрасалар тугатилди, уларнинг

купчилигининг бинолари халкимиз ва цивилизацияли инсоният учун меъморий ва

тарихий ахамиятга эга булган. Дин сунъий равишда мафкуравий курашнинг кескин

жабхаларидан бирига айланди [2]. Худди шу сабабларга кура Марказий Осиёдаги

собик Совет Иттифоки республикаларида, ислом таълимига такик куйилганида, жуда

купсонли юкори маълумотли ислом укитувчилари булиши мумкин эмаседи. Аммо хар

хил хурофотлар гуллаб-яшнади, баъзида реакцион, уларнинг ташувчилари бугун

баъзида энг юкори хакикатга даъво билан чикиб, уни бутун ахолига юклайди ва

одамлар такдирини тасарруф этиш хукукини беради [3]. Гарчи социалистик тузум

даврида Узбекистонда диний бинолар сони кескин камайган булса (бутун улкан

республикада юздан кам масжид бор эди), ислом анъаналари Узбек халки

дунёкарашининг энг мухим таркибий кисми булиб колаверди. Аммо Совет Иттифоки

даврида хокимият дунёвий бошкарув тизимини яратишга муваффак булди, унда

бошка динлар катори ислом хам жамиятдаги сиёсий хукмронликни талаб кила

олмади. Бу даврда Узбекистондаги ислом коммунистик хокимият унга юклатган роли

кифояланишга мажбур эди.

Бу даврда миллий Уз-узини англашнинг Усишидаги табиий тенденция

эътиборга олинмади. Куплаб мукаддас миллий байрамлар такикланган - Навруз,

Рамазон, Курбон Хайит ва бошкалар. Улар Ислом цивилизацияси бошланганда ислом

илмлари байрогини кутарган буюк аждодларимиз номларини Узбекистон халки

38

Жамият ва инновациялар - Общество и инновации - $ос1еу апа тпоуаНопз

Аим Special Issue - 3 (2021) / ISSN 2181-1415

хотирасидан Учиришга харакат килдилар. Уларнинг ёрдами билан Мовароуннахр

Узининг олтин даврини цивилизация орасида яшади. Ва бу хурматга сазовор булган

аждодлар орасида дунёга таркалган исмлар бор. Булар, хусусан, Мухаммад ибн Исмоил

ал-Бухорий, Абу Абдуллохал-Хоразмий, Ахмад бин Мухаммад ал-Фаргоний, Абу Райхон

Беруний, Махмуд аз-Замахшарий каби таникли мухаддислар, илохиётчилар,

илохиётчилар ва таникли маданият арбоблари Ахмад Яссавий, Имом ат-Термизий, Абу

Мансур Мотуридий, Бурхониддин Маргинани, Абдухолик Гиждувоний ва бошкалар.

Уларнинг куплаб илмий ишлари ва асарлари Узбек исломшунослигининг таъсирчан

катлами булиб, дунё хамжамияти учун катта ахамиятга эга булган. Бу алломаларни

жахон маданий меросининг бир кисми сифатида урганиш хозирги даврда илм-

фаннинг мухим вазифаларидан биридир: Халкнинг маданий кадриятлари, маънавий

мероси минг йиллар мобайнида Шарк халклари учун кудратли маънавият манбаи

булиб хизмат килган. Узок вакт давом этган каттик мафкуравий тазйикка карамай,

Узбекистон халки авлоддан авлодга Утиб келган Уз тарихий ва маданий

кадриятларини хамда узига хос анъаналарини саклаб колишга муваффак булди.

Жахон илм-фани учун Мовароуннахрда фаолият олиб борган олимлар, улар

жумласида эса факихларнинг меросини хам урганиш мухим ахамиятга эга [4].

1991 йилда, Узбекистон мустакилликка эришгандан сунг, мамлакат учун

иктисодий, ижтимоий, сиёсий ва бошка куплаб масалаларни хал килишда катта

имкониятлар очилди. Дин хам четда турмади. Мустакилликка эришгандан буён

Узбекистон Узининг бой маданий меросини тиклаш ва янада ривожлантириш Йулини

танлади. Шу билан бирга, бой илмий ва маданий меросни урганишга, ислом оламида

машхур булган илохиётчилар номи билан боглик мукаддас жойларни тиклаш ва

ободонлаштиришга алохида эътибор каратилмокда. Мустакиллик йилларида Имом

Бухорий, Имом Термизий, Имом Матуридий, Бурхонуддин Маргинани каби буюк

илохиётчиларнинг номлари, илмий ва маданий мероси тикланди.

Кадимги даврлардан бошлаб Узбекистон ислом оламининг маданий ва

маънавий маркази сифатида машхур булиб келган. Ислом цивилизациясини

шакллантириш Ba ривожлантириш, ушбу мукаддас диннинг кояларини

тизимлаштириш ва таркатишда аждодларимиз, дунёга машхур илохиётчилар,

файласуфлар ва мутафаккирларнинг хизматлари буюкдир.

Узбекистон Республикаси Биринчи Президенти Ислом Каримов ташаббуси

билан Узбек халкининг маънавий ва маданий кадриятларини тиклаш, бой илмий ва

диний меросни Урганиш, мукаддас ибодат жойларини реконструкция килиш ва

ободонлаштириш ишлари давлат сиёсатининг устувор Иуналишлари даражасига

кугарилди. Шундай килиб, мамлакатда Xap Йили Унлаб конференциялар ва

семинарлар, “давра сухбатлари” ва ислом дини ривожланишининг турли жихатлари

буйича мухокамалар булиб утмокда, бу эса хорижий давлатларнинг ижтимоий-сиёсий,

академик ва тадкикот доиралари уртасида кенг резонанс келтириб чикаради.

Дунёда радикал экстремистик мафкура ва халкаро диний экстремизм ва

терроризм тахдиди кучайиб бораётган бир пайтда биз Узбекистоннинг ёшларга ислом

динининг асл мохиятини тушунтиришга каратилган саъй-харакатларини мамнуният

билан кабул киламиз. Шу нуктаи назардан, Президент Шавкат Мирзиёевнинг

Узбекистонда Халкаро Ислом академиясини, Самарканддаги Имом Бухорийнинг

халкаро илмий марказини ва Тошкентдаги Ислом цивилизацияси марказини ташкил

этиш буйича ташаббуслари долзарб ахамиятга эга. Биз биламизки, ушбу

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

39

Жамият ва инновациялар - Общество и инновации - $ос1еу апа тпоуаНопз

Аим Special Issue - 3 (2021) / ISSN 2181-1415

муассасаларнинг асосий вазифаси исломий кадриятларни таргиб килиш, мусулмон

давлатлари Уртасидаги багрикенглик, бирдамлик, ислом дини меросини хурмат

килиш ва асраб-авайлаш, тинчлик, баркарорлик, конфессиялар ва миллатлараро

тотувлик, дустлик, яхши кушничилик, узаро хурмат ва хамкорлик ва Узига хос дин

сифатида ислом хакидаги билимларни кенг таркатишдир. Шу Уринда таъкидлаш

керакки, баъзи араб-мусулмон давлатлари билан алокаларнинг фаоллашиши, хусусан,

саудиялик сайёхларнинг колишиниенгиллаштириш буйича кабул килинган карорлар

Узбекистоннинг минтакамиз билан якинлашишга самимий кизикишини курсатмокда.

Умумий исломий кадриятларни саклаб колиш, маънавий меросни таргиб килиш

учун биз Узбекистондаги янги ташкил этилган Укув ва илмий марказлари билан

Ислом тарихи, ислом илми, маданияти, санъати ва цивилизацияси тарихининг турли

жихатларини биргаликда тадкик этиш учун хамкорлик килиш мухим ахамиятга эга.

Бу хакда йирик адабиётшунос олим академик Б.Н. Валихужаев шундай фикрларни

билдирган эди: “мусулмон оламидаги илмий ва бадиий тафаккур маълум маънода

ислом яратган илмий-бадиий ёдгорликлар ва фалсафий карашлар негизида

ривожланиб, уларни бадиийлик конуниятлари ва замон талаблари асосида янгидан-

янги боскичга кутарган ёки, иккинчи хил килиб айтганда, тоявий жихатдан умумий

булган нодир бадиий асарларни майдонга келтирган. Шундан-да мусулмон оламидаги

бадиий ёдгорликларнинг Узаро Ухшашлиги ва шунинг билан бир каторда,

ухшамаслиги анъанаси, яъни назирда беназир Йуналиши кузга ташланади. Яна бир

томони шундаки, мусулмон оламига мансуб мукаддас китоб - Куръон хам, нодир

хадислар ва фикх илми ёдгорликлари хам факат ислом динини Уз эътикоди деб

билганлар манфаатларинигина кузлаб колмай, бали акли китоб - Таврот, Забур,

Инжил ва Куръондаги конун-коида ва фалсафий акидаларга ишонувчиларнинг хамда

умуман инсон зотининг - бани Одам манфатларини кузлаганликлари билан

умумбашарий ва байналмилал ахамиятга моликдир. Шуларни хисобга олганда

маданиятимиз тарихини кенг куламда урганиш зарурияти Уз-Узидан равшан булиб

колади” [5].

Юкорида айтиб Утилганларга асосланиб айтиш мумкинки, Узбекистон

Республикаси мустакилликнинг дастлабки йилларида суверен демократик давлат

сифатида ислом цЦивилизациясини тиклаш масаласида анъанавий исломий

кадриятларни тиклаш буйича бир катор чора-тадбирларни белгилаб берган ва асосан

амалга оширган. Ислом маданияти ё&дгорликларини, анъана ва маросимларини,

меъморий кадриятларни ва уша даврда жахон цивилизация-сининг ривожланишини

аниклайдиган интеллектуал салохиятни тиклашда энг аник акс эттирилган. Минг

йиллар давомида баркарор диннинг, шу жумладан исломнинг мавжудлиги хакикати

хам унинг инсоният табиатида чукур илдиз отганлигини, узига хос бир катор

функцияларни бажараётганлигини Тасдиклайди. Дин, авваламбор, жамиятнинг

маънавий хаётининг бир сохаси булиб, узига сингиб кетган гурух, шахс, умуминсоний

ахлок меъёрларини акс эттирди, уларни одатий хулк-атвор коидаларига айлантирди,

маданиятга сезиларли таъсир курсатди. Ва айникса мухим булган дин (бу бизнинг

ислом - бизнинг оталаримиз ва боболаримизнинг дини мисолида), одамларнинг

имонини мустахкамлаш, уларни поклаш ва кутариш, уларга хаёт синовлари,

муаммолар ва муаммоларни енгишда куч бериш. мусибатлар, умумбашарий ва

маънавий кадриятларни саклаб колиш ва авлоддан авлодга етказишга Уз хиссасини

кушган. Шунинг учун дин инсоннинг ишончли хамрохи, унинг хаётининг бир

40

Жамият ва инновациялар - Общество и инновации - $ос1еу апа тпоуаНопз

Аим Special Issue - 3 (2021) / ISSN 2181-1415

кисмидир. Шундай килиб, ислом маданиятининг замонавий кадриятларини органик

идрок этиш учун зарур шарт-шароитлар яратилди. Узбекистон ва мусулмон дунёси

мамлакатлари Уртасида фаол маданий алмашинув мавжуд. Узбекистон замонавий куп

миллатли кадриятларни англаш ва Утказишга интилмокда, улар орасида ислом

цивилизацияси ютуклари алохида урин тутади.

Республикада исломнинг таркалиши нихоятда хилма-хил булиб, деярли

бутунлай Узбекистоннинг этник харитасига мос келади. Кадимги ислом анъаналарига

эга булган Хоразмдан ташкари республиканингтарбий ва шимоли-гарбий кисмларида

асосан Узбек халкининг шимолий кучманчилар билан узок муддатли ассимиляция

таъсири остида шаклланган туркий-мугул субстратининг вакиллари яшайди. Улар

исломни жуда кеч ва, шунингдек, “енгил” кучманчи версияда кабул килдилар. Бу

исломга нисбатан уни саклаш, асосан урф-одатлар ва урф-одатлар куринишида

етарлича муътадил муносабатни олдиндан белгилаб куйди.

Республиканинг марказий ва шаркий кисмида жойлашган Йирик шахар

марказларида анъанавий равишда еронийзабон савдогарлар ва хунармандлар Ислом

хакида жуда хушёрлик билан яшаб, уни, авваламбор, Узларининг шахар

субмаданиятининг ажралмас кисми деб хисоблашган. Ушбу шахарларда нисбатан

юкори даражадаги таълим даражаси ва уларнинг бир хил булмаган этник таркиби бу

ерда исломнинг муътадил шаклларини карор топишига олиб келди. Бирок,

80-йилларнинг охири ва 90-йилларнинг бошларида ушбу шахарлар ахолисининг

катта кисмини ташкил етган рус тилида сузлашадиган этник озчиликларнинг

эмиграцияси шахар булмаган ахолининг пайдо булган “бушликлар”ини интенсив

равишда оким билан тулдиришни бошлади. Шахар ахолисининг бу янги шаклланган

катлами бир хил булмаган булса-да, унинг ижтимоий муносабатлари махаллий шахар

ахолисининг кайфиятига, шу жумладан исломга нисбатан анча баркарор булган эмас.

Бу, айникса Тошкент учун одатий холдир, чунки айнан шуерда демографик жараёнлар

кизгин кечган. Шуни хам хисобга олиш керакки, Тошкент ва Бухоро Узбекистондаги

исломнинг марказлари хисобланади, чунки уларда махаллий диний идораларнинг

асосий маъмурий ва укув марказлари жойлашган.

Фаргона водийси, аникроги унинг бир кисми Узбекистонга (республиканинг

шимолий-шаркида) тегишли булиб, дин нуктаи назаридан анча узига

хос минтакадир. Водийнинг махаллий узбек ахолиси хар томондан баланд

тог тизмалари билан Уралган булиб, водийда яшовчи бошка республикалардаги

Узбеклар ва хатто бошка Марказий Осиё халкларининг махаллий вакиллари билан

анча олдинрок алокада булиб келган.

Фаретона водийсидан фаркли Уларок, республиканинг Йирик шахарларида

исломнинг мавкеи анча кучли эди, шунинг учун бу ерда “атеизм” жараёни бундай

можаро шаклларини олмади. Мусулмонлар диний идораси ва Ислом институти

жойлашган Тошкентда факат бир маротаба Ислом ва Демократия партияси томонидан

1989 йил 3 февралда (яъни совет даврида) ташкил этилган диний характердаги

намойиш амалга оширилган. Бирок, намойишчилар аслида факат битта талабни

илгари суришди - 1989 йил 15 мартда Урта Осиё ва Козогистон республикалари

мусулмон рухонийлари съездида амалга оширилган Диний бошкарма рахбариятини

Узгартириш. Кейин янги муфтий сифатида илгари Ислом институтининг ректори

булган Мухаммад-Содик Мухаммад Юсуф сайланди. Гарчи янги муфти исломни

республикадаги сиёсий кучга айлантириш коясини очик равишда рад этган ва

41

т о

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

a) Science Жамият ва инновациялар - Общество и инновации - $ос1еу апа тпоуаНопз

Аим Special Issue - 3 (2021) / ISSN 2181-1415

Фаргона водийсидаги вокеаларнинг ислом билан хеч кандай алокаси Йуклигини

таъкидлаган булса-да, унинг амалий фаолияти маълум бир сиёсий позициядан

Далолат беради. Бизга маълумки, муфтий лавозимидаги энг заиф бугин - у бошлаган

Маъмуриятни кайта ташкил этиш, бир катор нуфузли ислом дини етакчиларини

лавозимидан четлаштириш эди, бу аслида Маъмуриятнинг булинишига олиб келди,

бу сиёсий хусусиятга эга булмаса хам, бутун жамият учун бекарорлаштирувчи таъсир

курсатиши мумкин эди. Шунингдек, идора Ффаолиятидаги айрим молиявий

конунбузарликлар аникланди. Натижада, 1993 Йил апрел ойида. Мухаммад-Содик

истеъфога чикишга мажбур булди ва бухоролик имом М. Абдуллайев янги муфтий

этиб сайланди. Бу даврда Бухоро ва Самаркандда бутун мустакиллик даврида диний

вазият анча баркарор булиб колган эди. Тез орада республикада “диний портлаш”

даврида масжидлар сонининг сезиларли даражада купайиши “тухтаб колди”, куплаб

янги масжидлар курилиши тугамай колди; хаттоки махаллий ахоли шахсий

эхтиёжлари учун курилиш материаллари учун курилиши тугалланмаган

масжидларни яширинча кисман бузиб ташлаган холатлар хам булган. Бундан

ташкари, сунгги икки-уч Йилда Бухоро Мир-Араб мадрасасига талабаларни кабул

килиш камайди. Шунга карамай, анъанавий шахар ислом дини ушбу шахар

марказлари маданиятида асосий Уринни эгаллаб келмокда. Умуман олганда,

республиканинг Йирик шахарларида унинг сиёсий ва маданий “иклими”ни

белгилайдиган диний вазият бугунги кунда баркарордир.

ХУЛОСА ВА ТАКЛИФЛАР (СОМСЦО$1ОМ / ВЕСОММЕМРАТЮОМ$)

Хуллас, ислом маданий кадриятлари ва урф-одатлари, жахон исломи колдирган

улкан маънавий мерос куп жихатдан нафакат минтакамизнинг тарихий тараккиётига

кушган хиссасини, балки айни пайтда унинг сифат жихатдан янги киёфасини

шакллантирмокда. Узбекистон халки дин ахолини энг юкори маънавий-ахлокий

кадриятлар, тарихий ва маданий мерос билан таништириш вазифасини бажаришда

давом этишидан манфаатдордир. Ишонамизки, ислом дини хамиша эзгу

интилишларимиз номига хизмат киладиган, эзгу ишларимизда бизга ёрдам берадиган

юксак кадрият манбаи булиб колаверади.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ:

1. Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий

Мажлисга Мурожаатномаси // Халк сузи газетаси, 2017 йил 23 декабрь.

2. Каримов И.А. Узбекистон ХХ! аср бусагасида: хавфсизликка тахдидлар,

тараккиёт шартлари ва кафолатлари. Т.: “Узбекистон”, 1997. - Б. 22.

3. Каримов И.А. Узбекистон ХХ! аср бусагасида: хавфсизликка тахдидлар,

тараккиёт шартлари ва кафолатлари. Т.: “Узбекистон”, 1997. - Б. 22.

4. Муминов А. Мовароуннахр ханафий фикхи // Имом Бухорий сабоклари. -

Тошкент, 2001. - № 1. -Б. 88-91.

5. Валихужаев Б. Хожа Ахрори Вали. Самарканд: Зарафшон, 1993. - Б. 8-9.

42

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.