Научная статья на тему 'ОСНОВНЫЕ ТЕНДЕНЦИИ РАЗВИТИЯ ПРАВА В СОВРЕМЕННОМ МИРЕ'

ОСНОВНЫЕ ТЕНДЕНЦИИ РАЗВИТИЯ ПРАВА В СОВРЕМЕННОМ МИРЕ Текст научной статьи по специальности «Политологические науки»

CC BY
206
37
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Review of law sciences
Ключевые слова
право / государство / закон / глобализация / развитие права / тенденции / господство права / приоритет международных норм / обеспечение прав человека / “умное регулирование” / роль права в обществе. / law / state / statute / globalization / development of law / trends / rule of law / priority of international norms / ensuring human rights / “smart regulation” and the role of law in society.

Аннотация научной статьи по политологическим наукам, автор научной работы — М.Ахмедшаева

в статье анализируется место и роль права в жизни современного общества и тенденции его развития с точки зрения науки теории государства и права. На основе сегодняшних реалий раскрываются суть и содержание таких основных тенденций развития права как господство права, приоритет международных норм, обеспечение прав человека, повышение роли и значения закона в системе источников права. Также раскрываются тенденции развития права в Узбекистане в условиях ускоренного инновационного развития общества, и на этой основе выдвигаются соответствующие теоретико-правовые выводы и предложения.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

MAIN TENDENCIES OF THE DEVELOPMENT OF LAW IN THE PRESENT DAY

the article analyzes the place and role of law in the life of modern society and the tendencies in its development from the point of view of the module of the Theory of State and Law. On the basis of today’s realities, the principle and contents of such basic trends in the development of law as the rule of law, the priority of international norms, the provision of human rights, the increase in the role and significance of law in the system of sources of law are revealed. Also, tendencies of development of law in Uzbekistan are revealed in the conditions of the accelerated innovative development of society and on this basis the corresponding theoretical and legal conclusions and proposals are put forward.

Текст научной работы на тему «ОСНОВНЫЕ ТЕНДЕНЦИИ РАЗВИТИЯ ПРАВА В СОВРЕМЕННОМ МИРЕ»

MAIN TENDENCIES OF THE DEVELOPMENT OF LAW IN THE

PRESENT DAY

M.AXMEDSHAEVAa

Tashkent state University of law, Tashkent, 100047, Uzbekistan

ОСНОВНЫЕ ТЕНДЕНЦИИ РАЗВИТИЯ ПРАВА В СОВРЕМЕННОМ

МИРЕ

М.АХМЕДШАЕВАа

Ташкентский государственный юридический университет, Ташкент, 100047, Узбекистан

ХОЗИРГИ ЗАМОНДА ХУКУК РИВОЖИНИНГ АСОСИЙ

ТЕНДЕНЦИЯЛАРИ

М.АХМЕДШАЕВА"

Тошкент давлат юридик университети, Тошкент, 100047, Узбекистон

Аннотация: мацолада цозирги замон шароитида ууцуц ва унингривожланиш тенденциялари давлат ва ууцуц назарияси фани нуцтаи назаридан тащил этилади. Бунда глобаллашув шароитида УУЦУЦ ривожининг мууим тенденциялари булган ууцуц устунлиги, халцаро ууцуц нормаларининг устунлиги, инсон ууцуцларининг таъминланиши, ууцуц манбалари тизимида цонуннинг урни ва роли ошиб бориши кабилар бугунги кун воцеликлари асосида ёритилган. Узбекистонда ууцуц ривожининг жамиятни жадал ва инновацион ривожлантириш шароитидаги мавжуд тенденциялари очиб берилган ва шу аснода тегишли назарий-ууцуций таклифлар илгари сурилган.

Калит сузлар: ууцуц, давлат, цонун, глобализация, ууцуц ривожи, тенденциялар, ууцуц уукмронлиги, халцаро нормалар устунлиги, инсон ууцуцларини таъминлаш, "ацлли тартибга солиш ", ууцуцнинг жамиятдаги роли.

Аннотация: в статье анализируется место и роль права в жизни современного общества и тенденции его развития с точки зрения науки теории государства и права. На основе сегодняшних реалий раскрываются суть и содержание таких основных тенденций развития права как господство права, приоритет международных норм, обеспечение прав человека, повышение роли и значения закона в системе источников права. Также раскрываются тенденции развития права в Узбекистане в условиях ускоренного инновационного развития общества, и на этой основе выдвигаются соответствующие теоретико-правовые выводы и предложения.

Ключевые слова: право, государство, закон, глобализация, развитие права, тенденции, господство права, приоритет международных норм, обеспечение прав человека, "умное регулирование", роль права в обществе.

Annotation: the article analyzes the place and role of law in the life of modern society and the tendencies in its development from the point of view of the module of the Theory of State and Law. On the basis of today's realities, the principle and contents of such basic trends in the development of law as the rule of law, the priority of international norms, the provision of human rights, the increase in the role and significance of law in the system of sources of law are revealed. Also, tendencies of development of law in

Uzbekistan are revealed in the conditions of the accelerated innovative development of society and on this basis the corresponding theoretical and legal conclusions and proposals are put forward.

Keywords: law, state, statute, globalization, development of law, trends, rule of law, priority of international norms, ensuring human rights, "smart regulation" and the role of law in society.

Хукук ижтимоий муносабатларни тартибга солувчи мудим восита сифатида тахминан карийб беш минг йил давомида кишилик жамияти даётида салмокли урин эгаллаб келмокда. Утган тарихий давр мобайнида дукук ва унинг жамиятда тутган урни турли объектив ва субъектив омиллар таъсири остида турлича кечган. Шу муносабат билан бугунги глобаллашув шароитида дукукнинг жамиятда тутган урни кандай, ушбу ижтимоий додисанинг ривожланишида кандай тенденциялар устуворлик килмокда, каби саволлар долзарб адамият касб этиши табиий.

Бинобарин, биз яшаб турган замон нафакат узининг юксак ва шиддаткор ривожи, балки инсоният тарихининг аввалги боскичларига хос булмаган хусусиятларга эгалиги билан ажралиб туради. Вадоланки, глобаллашув жараёни бугунги даётимизнинг турли жабдаларига, айникса, давлат ва дукукка узининг таъсирини курсатмокда. Глобализация натижасида бутун дунё ва ундаги барча субъектлар уртасида ижтимоий даётнинг турли жабдаларида узаро богликлик даражаси мунтазам равишда кучаймокда, бир неча давлатлар ёхуд бутун жадон дамжамияти биргаликда дал киладиган масалалар дамда интеграция жараёнига жалб этилган давлатлар сони купаймокда.

Ахборот-коммуникация технологияларининг мисли курилмаган ривожи давлат бошкаруви содасига дам жадал кириб бормокда. Ижтимоий даётда "электрон давлат", "электрон дукумат", "электрон суд" ва "аклли тартибга солиш" каби атамалар билан ифодаланадиган аник тизимлар давлат бошкарувида тобора узининг муносиб урнини эгалламокда. Глобал алока ва мулокот воситаси булган интернетнинг жамият, давлат ва шахс даётига таъсири шу кадар мудимки, бу жараён нафакат куплаб содаларда тегишли чукур илмий тадкикотлар олиб боришни талаб этибгина колмай, балки давлатлар ва халкаро дамжамият томонидан тегишли ташкилий чора-тадбирлар куришни дам такозо этмокда. Масалан, либерал кадриятлар шароитида ижтимоий тармокларда ахборот хавфсизлиги, хусусан, шахсий маълумотлар дахлсизлигини таъминлаш муаммоси, киберхавфсизлик, кибержиноятчилик, ёшлар онгига таъсир этувчи турли сайтлар (масалан, "Синий кит"га ухшаш ёки диний экстремистик, радикал гояларни ёшлар онгига сингдиришга интилувчи тузилмалар)га конуний таъсир этиш масалалари каби.

Маълумки, халкаро дамжамиятнинг тула дукукли аъзоси булган Узбекистон жадонда кечаётган чукур ва мураккаб жараёнлар таъсиридан холи була олмайди. Глобаллашув жараёни аксар давлатлар учун умумий булган вазифа ва муаммоларни бизнинг жамиятимиз олдига дам куяётганлиги аник долатдир. Аввало, бугунги мамлакатимизнинг жадал ва инновацион ривожланиш йулидан бораётган бир шароитда инсон дукукларини, хусусан, бола дукуклари, аёлларнинг реал тенглигини таъминлаш, адолининг турмуш фаровонлигини янада кутариш, ишсизликни камайтириш, ижтимоий адолатни кучайтириш, давлат органларини халкка, унинг муаммоларини дал этишга каратиш, ошкораликни кучайтириш, суднинг мустакиллигини таъминлашга каратилган кенг куламли ислодотлар давлат ва дукук олдига дам янгидан янги вазифаларни куймокда.

Шунга боглик долда, бугунги кунда мамлакатимизда жамиятни тубдан янгилашга каратилган чукур ислодотлар тизимли равишда амалга оширилиб келинмокда. "2017-2021 йилларда Узбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йуналиши буйича Х,аракатлар стратегияси" ва "Х,аракатлар стратегиясининг "Халк билан мулокот ва инсон манфаатлари йили"да амалга оширишга оид Давлат дастури ^амда Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 8 сентябрдаги ПФ-5185-сон Фармони билан тасдикланган Узбекистон Республикасида Маъмурий ислодотлар концепциясида назарда тутилган ва боскичма-боскич амалга оширилиб келинаётган туркум чора-тадбирлар давлат докимияти органлари фаолиятини бугунги кун талаблари даражасига кутаришга каратилганлиги билан тарихий адамият касб этмокда. Бинобарин, ушбу ислодотлар жараёнида ва натижасида "Халк давлат идораларига эмас, давлат идоралари халкимизга хизмат килиши керак"деган гоя даётга тулик татбик этилиши лозим. Мамлакатимизда адолининг турмушини яхшилаш ва енгиллаштириш борасида амалга оширилаётган ишлар мазмуни Узбекистон давлатининг ижтимоий ва халкпарвар модиятини янада намоён этмокда.

Жамиятда кечаётган жараёнларнинг шиддатли тезлашуви, ижтимоий муносабатлар ривожининг интенсивлашуви ва бошка долатлар дам давлат-дукукий ривожланишга уз таъсирини утказмай колмайди, албатта.

Айни пайтда мураккаб ва шиддатли ривожланаётган глобализация жараёнлари ва нобаркарор халкаро адвол шароитида дукукнинг ижтимоий муносабатларни тартибга солувчи роли тобора ошиши жараёни юз бермокда. Бу долат, албатта, дукук ривожига, унинг жамият, давлат ва инсонлар даётида тутган урнига таъсир этмай колмайди

Ижтимоий муносабатларнинг тезкор, айрим долларда прогноз килиш кийин булган долда ривожи дозирги замон дукуки олдига жуда мураккаб вазифаларни куйиши шубдасиз. Шу муносабат билан дозирги замон дукуки ривожи кандай тенденцияларга эга деган савол тугилиши табиий.

Илмий манбаларда курсатилганидек, бугунги кунда дукук ривожининг глобал микёсдаги тенденциялари сирасига куйидагиларни киритиш мумкин:

Глобаллашув жараёнлари ва ахборот коммуникация воситаларининг мисли курилмаган ривожи давлатлар ва халклар узаро дамкорлик муносабатларини ривожланишига кучли туртки булмокда. Хдмкорлик муносабатлари ижтимоий даётнинг барча жабдаларини камраб олмокда. Айникса, дукукий дамкорлик дам янги мазмун кашф этиб, тобора ривожланиб бормокда. Миллий-дукукий тизимларнинг халкаро дукук билан узаро муносабатларининг кучайиши, халкаро дукукнинг устуворлиги дукук ривожининг мудим тенденцияларидан бири дисобланади;

Бутун дунё давлатларида датто анъанавий тарзда дукук манбалари тизимида суд прецеденти юкори уринга эга булган англо-саксон дукукий тизимларида дам ёзма шаклдаги, позитив дукукнинг ижтимоий муносабатларни тартибга солишда ва судда низоларни дал этишда конуннинг роли ортиб бориши кузатилмокда. Бунинг боиси маълум даражада позитив дукукнинг шаклан аниклиги, умуммажбурийлиги, тизимлаштирилганлиги каби жидатлари билан тавсифланади. Дардакикат, конун бугунги кунда дукук манбаси сифатида мураккаб ижтимоий муносабатларни тартибга солишда самарали роль уйнамокда;

Бугунги кунда демократик ривожланиш йулидан кетаётган дар бир давлатнинг канчалик демократик кадрият ва принципларга содиклигини курсатувчи мезонлардан бири - инсон дукуклари ва уларнинг димояланганлигидир десак хато килмаймиз. Шу боисдан дам дозирги замон дукукининг асосий вазифаларидан бири инсон дукук ва эркинликларини мустадкамлаш ва таъминлашдир. Шунга боглик долда дукук ривожининг бугунги кундаги яна бир тенденцияси -зукукда борган сари инсон зукук ва эркинликларининг муста^камланиши ва миллий конунчиликда тобора халкаро дукукнинг умумэътироф этилган принциплари сингиб бормокда;

XXI аср шиддаткор, глобал тусдаги вокеа ва додисаларга бой аср сифатида куз олдимизда намоён булиши баробарида юкорида дам кайд этилганидек, дукук олдига дам куплаб мураккаб муаммоларни кундаланг куймокда. Янги-янги ижтимоий муносабатларнинг пайдо булиши, кутилмаган муаммоларнинг вужудга келиши каби долатлар дукукдан тегишлича мос ва хос шаклда, айрим долларда тезкорлик билан тартибга солишни талаб килади. Юкоридагиларга боглик долда дукук ривожида яна бир тенденция - дукукий тартибга солиш жараёнининг чукурлашувини курсатиб утиш керак. Дардакикат, дукук нормалари ижтимоий муносабатларни тобора аниклаштирган, конкретлаштирган долда тартибга солмокда. Дукукий тартибга солишнинг кайси содасини мисол килиб олмайлик, ушбу фикрнинг исботини топиш мумкин. Солик содасими, божхона содасими ёхуд маъмурий муносабатлар борган сари янги-янги нормалар оркали батафсил тартибга солинмокда.

Олимлар уринли таъкидлаганларидек, дукук ривожининг замонавий тенденцияларидан бири - замонавий дукукий тизимларининг манбалари мазмун-мо^иятида юз бераётган узгаришлардир. Ушбу тенденция узида икки жидатни ифода этади: бир томондан, бутун дунё давлатлари дукукий тизими манбалари ичида конун ролининг ошиб бориши ва англо-саксон дукукий оиласига мансуб давлатларда дам классик прецедентлар маълум даражада "шардлов прецедентлари" томонидан "сикиб чикарилмокда" [1], иккинчи томондан эса роман-герман дукукига мансуб мамлакатларда эса тобора суд карорларининг, айникса, юкори судлар Пленуми карорларининг роли ортиб бориши долатини кузатиш мумкин. Иккинчи долатда суд узи мустакил дал этадиган долатлар (судебное усмотрение, (judicial discretion) доирасининг кенгайишини курсатиш зарур. Шу муносабат билан олимлар уртасида суд карорлари дукук манбаси дисобланадими ёки йукми, деган масала мунозарага сабаб булмокда.

Манбаларда курсатилганидек, дукук ривожининг яна бир тенденцияси - бу миллий-дукукий тизимда иктисодий ва социал со^ага оид нормаларнинг купайиши. Глобаллашув шароитида бу табиий жараён, чунки иктисод дар бир давлатнинг ривожланиши, адолисининг турмуш

фаровонлиги ортиши ва давлатнинг халцаро хамжамиятда ва жахон бозорида тутган урнига жиддий таъсир этувчи омил.

Бундан ташкари, илмий манбаларда хукук ривожининг яна бошка катор тенденциялар, жумладан, конституциявий нормаларнинг т^ридан-т^ри ^аракати, халкаро зукук нормалари устунлиги, инсон зукуклари устуворлиги, киёсий зукукнинг интенсификациялашуви, давлатлар, халклар уртасида зукукий алокаларнинг ривожланиши, давлатлараро ва давлатлар устидан турувчи халкаро ташкилотлар зукукларининг ривожланиши, дунё давлатлари зукукининг унификациялашуви, ^укукнинг глобаллашуви ва стандартлашуви кабилар илгари сурилади.

Шу тарика хукук ривожининг юкорида кайд этилган тенденциялари у ёки бу тарзда купчилик хукукий тизимларга мансубдир. Узбекистон хукукий тизими хам жахон хукукий харитасида узининг муносиб урнига эга эканлиги баробарида узида хукук ривожининг замонавий тенденцияларини акс эттиради.

Мамлакатимизда кейинги йилларда хукукнинг жамиятда тутган урнининг ортиб боришида, кабул килинган хукук нормаларининг жамият иктисодий ва ижтимоий хаётига, муносабатлар ривожига таъсирини кучайтириш борасида муайян саъй-харакатлар амалга оширилмокда. Шу уринда "Мамлакатимизда ижтимоий муносабатларни хукукий тартибга солишда норматив-хукукий хужжатларнинг самарадорлиги кандай" деган савол тугилади. Аввало, масаланинг тахлилига киришишдан олдин, бироз хукук назариясининг айрим мухим коидаларини эслаб утиш максадга мувофик. Унга кура, жамият ва давлат хаётининг энг мухим масалалари конун билан тартибга солиниши керак. Бинобарин, Узбекистон Республикасининг "Норматив-хукукий хужжатлар тугрисида'ги ^онунининг 8-моддаси биринчи кисмида "Узбекистон Республикасининг конунлари энг мухим ва баркарор ижтимоий муносабатларни тартибга солади хамда Узбекистон Республикаси Олий Мажлиси томонидан ёки референдум утказиш йули билан кабул килинади" деб мустахкамлаб куйилган. Айни пайтда конун ижтимоий муносабатларни умумий тарзда тартибга солади ва шу боис доимо унинг нормаларида ижтимоий муносабатларни бевосита тартибга солишни таъминловчи ташкилий-хукукий механизмларни мустахкамлашнинг иложи булавермайди. Шунга кура, хар бир конун кабул килиниши билан унинг бевосита ижросини таъминлашга каратилган катор конун ости хужжатлари кабул килинади. Бу муайян маънода объектив тусга эга булган жараён. Бирок шундай холатлар кузатиладики, бунда амалда конунларда, бир томондан, умумий, яъни бевосита ижтимоий муносабатларни умумий тарзда тартибга соладиган, умумий йуналиш берадиган нормаларнинг хажми купайиб кетаётганлигини, иккинчи томондан эса ушбу конунларнинг ижросини таъминлашга каратилган конун ости хужжатлари сонининг хам купайиб кетиши холатини кузатишимиз мумкин.

Бу холатда мантикан ижтимоий муносабатларни тартибга солишга ва уларнинг ижросини таъминлашга каратилган конун хужжатлари сонининг тезкор ошиб бориши, уз навбатида, ижтимоий муносабатларни тартибга солиш самарадорлигини оширишга олиб келиши керак. Бирок амалда бу холат кам кузатилаётганлигини таъкидлашга тугри келади. Айни пайтда давлатимиз рахбари Ш.М.Мирзиёев таъкидлаганидек, "Бу борадаги ишларни ташкил этишда, авваламбор, конун лойихаларини пухта ва ижтимоий муносабатларни тугридан-тугри тартибга соладиган даражада ишлаб чикиш, айникса, идоравий хужжатларни кескин кискартириш зарур..." [2].

^онунлар ижросини таъминлаш масаласи ^амон уз ечимини топмай, бугунги жадал ва инновацион ривожланиш талабларидан ортда колмокда. Бунда "Асосий масала - конунларнинг мазмун-мохиятини халкимизга ва масъул ижрочиларга уз вактида етказиш, уларнинг ижросини тугри ташкил этиш хамда конун талабларига катъий амал килишни таъминлашдан иборатдир [3].

Узбекистон Республикасининг 2017 йил 7 сентябрда кабул килинган "Хукукий ахборотни таркатиш ва ундан фойдаланишни таъминлаш тугрисида'ги УР^-443-сонли ^онуни [4], шунингдек ишлаб чикилаётган ва кабул килиниши режалаштирилаётган норма ижодкорлик Концепцияси хам уз мазмунига кура юкоридаги вазифаларни хал этишга каратилганлиги билан ахамиятлидир.

References:

1. Globalizatsiya i razvitiye zakonodatelstva. / Otv. red. Yu.A.Tixomirov, A.S.Pigolkin. - M., 2004. - S.36-41.

2. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta'minlash - yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. O'zbekiston Respublikasining saylangan Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning O'zbekiston

Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganining 24 yilligiga bag'ishlangan tantanali marosimdagi ma'ruzasi // http://www.uza.uz.

3. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta'minlash - yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. O'zbekiston Respublikasining saylangan Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganining 24-yilligiga bag'ishlangan tantanali marosimdagi ma'ruzasi // <http://www.uza.uz>.

4. O'zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to'plami. - 2017. - №36. 944-modda.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.