Научная статья на тему 'ОСНОВНЫЕ ОСОБЕННОСТИ ПОСТ-ПЕНИТЕНЦИАЛЬНОЙ АДАПТАЦИИ'

ОСНОВНЫЕ ОСОБЕННОСТИ ПОСТ-ПЕНИТЕНЦИАЛЬНОЙ АДАПТАЦИИ Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

CC BY
46
17
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
учреждения по исполнению наказаний / социальная адаптация / пост-пенитенциарная адаптация / профилактика правонарушений / рецидивная преступность / лицо / отбывшее наказание / общественный контроль. / places of deprivation of liberty / social adaptation / the post-penitentiary adaptation / prevention of offenses / recidivism / sentenced person / public control.

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — Н.Шарипова

в данной статье автором проводится анализ вопросов пост-пенитенциарной адаптации лиц, освобожденных от отбывания наказания в местах лишения свободы,понятие пост-пенитенциарной адаптации, её правовые основы и значение. Также приведены предложения по усовершенствованию законодательных актов, регулирующих данную сферу.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE MAIN FEATURES OF POST-PENITENTIARY ADAPTATION

in this article the author conducted the issues of the post-penitentiary adaptation of persons who released from serving their sentences in places of deprivation of liberty, the concept of the post-penitentiary adaptation, its legal bases and significance. As well as, offers on improvement of the acts regulating this sphere are provided..

Текст научной работы на тему «ОСНОВНЫЕ ОСОБЕННОСТИ ПОСТ-ПЕНИТЕНЦИАЛЬНОЙ АДАПТАЦИИ»

THE MAIN FEATURES OF POST-PENITENTIARY ADAPTATION

N.SHARIPOVAa

Tashkent state University of law, Tashkent, 100047, Uzbekistan

ОСНОВНЫЕ ОСОБЕННОСТИ ПОСТ-ПЕНИТЕНЦИАЛЬНОЙ

АДАПТАЦИИ

Н.ШАРИПОВАа

Ташкентский государственный юридический университет, Ташкент, 100047, Узбекистан

ПОСТ-ПЕНИТЕНЦИАР АДАПТАЦИЯНИНГ АСОСИЙ

ХУСУСИЯТЛАРИ

Н.ШАРИПОВАа

Тошкент давлат юридик университети, Тошкент, 100047, Узбекистон

Аннотация:мацолада муаллиф томонидан жазони ижро этиш муассасаларидан озод этилган шахсларнинг пост-пенитенциар адаптацияси билан боглиц масалалар, пост-пенитенциар адаптация тушунчаси, унинг ууцуций асослари ва ащмияти тащил цилинган. Шунингдек, бу борадаги цонун уужжатларини такомиллаштириш юзасидан айрим таклифлар келтирилган.

Калит сузлар: жазони ижро этиш муассасаси, ижтимоий мослашув, пост-пенитенциар адаптация, ууцуцбузарликлар профилактикаси, рецидив жиноятчилик, жазо утаб чиццан шахс, жамоатчилик назорати.

Аннотация: в данной статье автором проводится анализ вопросов пост-пенитенциарной адаптации лиц, освобожденных от отбывания наказания в местах лишения свободы,понятие пост-пенитенциарной адаптации, её правовые основы и значение. Такжеприведены предложения по усовершенствованию законодательных актов, регулирующих данную сферу.

Ключевые слова:учреждения по исполнению наказаний, социальная адаптация, постпенитенциарная адаптация, профилактика правонарушений, рецидивная преступность, лицо, отбывшее наказание, общественный контроль.

Annotation:in this article the author conducted the issues of the post-penitentiary adaptation of persons who released from serving their sentences in places of deprivation of liberty, the concept of the post-penitentiary adaptation, its legal bases and significance. As well as, offers on improvement of the acts regulating this sphere are provided..

Keywords: places of deprivation of liberty, social adaptation, the post-penitentiary adaptation, prevention of offenses, recidivism, sentenced person, public control.

Хрзирда жиноят ва жиноят-процессуал ^онунчилигини такомиллаштириш ва либераллаштириш, жиноий жазолар ва уларни ижро этиш тартибини инсонпарварлаштириш муаммоларини хал этишда ^онун устуворлигини таъминлаш суд-ху^у^ тизимини янада ислох

^илишнинг устувор йуналишларидан бири сифатида белгиланиб, бу сохани тадкик этиш мухим ахамият касб этмокда.

Хусусан, 2017-2021 йилларда Узбекистан Республикасини янада ривожлантириш буйича Хдракатлар стратегиясининг иккинчи йуналишида конун устуворлигини таъминлаш суд-хукук тизимини янада ислох килишнинг устувор йуналиши сифатида белгиланган булиб, унинг 2.4-банди жиноятчиликка карши курашиш ва хукукбузарликларнинг олдини олиш тизимини такомиллаштиришга багишланади [1]. Зеро, собик махкумларнинг пост-пенитенциар адаптациясини самарали йулга куйиш жиноятчиликка карши курашиш ва хукукбузарликларнинг олдини олиш тизимини такомиллаштиришда мухим ахамият касб этади.

Шунингдек, 2018 йил 14 май куни Узбекистон Республикаси Президентининг П^-3723-сонли карорига мувофик, Жиноят ва Жиноят-процессуал конунчилигини такомиллаштириш концепцияси тасдикланди ва унинг асосий вазифаларидан бири сифатида давлат ва жамият манфаатлари, фукароларнинг хукук ва эркинликларини ишончли химоя килишни таъминлаш назарда тутилди [2].

Жазони ижро этиш муассасаларидан озод этилган шахсларни куллаб-кувватлаш ва улар устидан назорат килишни ташкиллаштиришнинг ахамиятлилиги катор халкаро хужжатларда, хусусан, 1955 йил 30 августдаги Махбуслар билан муомала килишнинг Минимал стандартларида ва БМТ Бош Ассамблеясининг 1990 йил 14 декабрдаги "Махбуслар билан муомала килишнинг асосий принциплари" номли Резолюциясида уз аксини топган.

Хрзирги кунда жазони ижро этиш муассасаларидан озод этилган шахсларнинг пост-пенитенциар адаптацияси билан боглик масалалар купчиликнинг эътиборини тортиб келмокда. Бунинг асосий сабабларидан бири - собик махкумлар уртасидаги рецидив жиноятчиликнинг курсаткичлари билан боглик. 2016 йилда жахонда 11 млн.га якин шахс озодликдан махрум килиш жазосини утаётганлиги, 2017 йилда ушбу курсаткич 2000 йилга нисбатан 20 фоизга ошганлиги, сунгги пайтда жахоннинг йирик давлатларида рецидив жиноятчиликнинг 50 фоизни ташкил этаётганлиги [3] хакидаги далиллар жазони ижро этиш муассасалари фаолиятини ислох килиш, махкумлар ёки жазони утаб чиккан шахслар томонидан янги жиноят содир этилишининг олдини олишда янги чоралари ва янада самарали механизмни ишлаб чикиш, бу сохада профилактик чора-тадбирларга алохида эътибор каратиш зарурати мавжудлигидан далолат беради.

Шахс ижтимоий хавфли килмиш содир этгандан сунг унинг килмишини Узбекистон Республикаси Жиноят кодексидаги тегишли модда билан тугри ва аник квалификация килиш учун жиноят хукукига юзланилади, ундан сунг ушбу ижтимоий хавфли килмишни айнан ушбу шахс томонидан содир этилганини ёки у томонидан содир этилмаганини исботлаш максадида жиноят-процессуал хукукида келтирилган нормаларга риоя килинади. Шахснинг айби исботлангандан сунг унга тегишли жазо тури, масалан, озодликдан махрум килиш жазоси тайинланиб, мазкур жазони ижро этишда жиноят-ижроия хукуки узининг мухим ролини уйнайди. Ушбу барча боскичлардан сунг шахс жазони ижро этиш муассасасидан жазони утаб чикади ва айнан шу холатдан бошлаб бизни уйлантирган муаммолар юзага келади.

Умуман олганда, хар кандай муаммони ечишдан олдин уни аник белгилаб олиш керак. Шахс жазони ижро этиш муассасасидан чикканидан сунг объектив ва субъектив сабабларга кура жамиятдан ажралиб колади. Купинча уларнинг яшаш ва ишлаш жойи, шунингдек касб-кори, маълумоти хам булмайди, кариндошлар ва якинлар билан алокалар узилган булади. Бунинг устига собик махкумларнинг рухий холати тургун булмаслиги, шунингдек жамиятнинг уларга нисбатан салбий муносабати вазиятни янада чигаллаштиради. Албатта, бундай сабаб ва шарт-шароитлар натижасида собик махкумлар томонидан купинча кайта жиноят содир этилади.

"Пост-пенитециар адаптация" тушунчаси Узбекистон конунчилигида хаттоки хукукий адабиётларда ва дарсликларда хам кузга ташланмайди. Тугри, ижтимоий мослашув тушунчаси конунчиликда ва хукукий адабиётларда мавжуд булсада, пост-пенитенциар адаптация тушунчаси унинг бир кисмини ташкил этади, холос. Ушбу тушунчаларнинг мазмун-мохияти, вазифалари ва мезонлари кисман турличадир. Бизнинг фикримизча, пост-пенитенциар адаптация тушунчасига куйидагича таъриф бериш мумкин: Пост-пенитенциар адаптация - ижтимоий адаптациянинг махсус йуналиши булиб, озодликдан махрум цилиш жойларидан озод этилган шахсларни ижтимоий щётга мослаштириш, уларнинг ^уцуц ва эркинликларини таъминлашнинг ууцуций, ицтисодий, ташкилий, ижтимоий-психологик жщатларидан иборат комплекс чора-тадбирлардир.

Хдр бир тушунчанинг ахамиятини очиб бериш учун, аввало, унинг максад ва вазифаларини белгилаб олиш мухим ахамият касб этади.

Хусусан, пост-пенитенциар адаптациянингасосий мадсадлари: собид махкумларнинг ижтимоий мослашуви; собид махкумларни ижтимоийфойдалифаолиятгайуналтириш; рецидив жиноятчиликнинг олдини олиш ва бошдалар.

Албатта, ушбу мадсадларга эришиш учун тегишли вазифаларни анидлаб олиш зарур. Пост-пенитенциар адаптациянинг асосий вазифалари сифатида дуйидагиларни курсатиш мумкин: махкумлар билан жазони ижро этиш даври мобайнида тарбиявий ишларни олиб бориш; ижтимоий мослашув билан боглид чора-тадбирларни уларнинг озодликка чидишларидан олдин бошлаш;

янги хаётларини бошлаш учун моддий жихатдан уларни дуллаб-дувватлаш;

психологик ёрдам дилиш;

юридик ёрдамни ташкил дилиш;

донунга итоаткор хулд-атворни шакллантириш;

уларни дайта удитиш ва дайта тарбиялаш;

яшаш жойи билан таъминлашда ёрдам бериш;

иш билан таъминлаш ва бошдалар.

Пост-пенитенциар адаптациянинг яна бир узига хос хусусияти шундаки, у билан боглид булган ижтимоий муносабатлар бир неча худуд тармодлари томонидан комплекс тарзда тартибга солинади. Хусусан, жиноят-ижроия худуди, прокурор назорати, криминология ва бошдалар.

Собид махкумларнинг ижтимоий мослашувини муваффадиятли амалга ошириш учун, аввало, ишни уларнинг жазо утаётган давридан бошлаш керак деб уйлаймиз. Ушбу муддатдавомидауларниахлодантузатишасосийвазифалариданбирисифатидабелгиланишилозим. Зеро, Жиноят-ижроиякодексидабелгиланганидек, махкумниахлодантузатиш -

ундадонунгаитоаткорхулд-атворни, инсонга, жамиятга, мехнатга,

жамияттурмушидоидалариваанъаналаригахурматмуносабатинишакллантиришданиборат.

Пенитенциархудудназариясидаахлодтузатишатамасибиланбирдатордабаъзандайтаижтимоий лашуватамасихамдулланилади. Бутушунчаларасосанбир хил

маънонианглатганлигибоисМ.Рибакнингтаддидотиалохидадиддатгасазовор. У

махкумларнингдайтаижтимоийлашувидеганда, жиноятчинидонунгаитоаткоринсон (фударо)га айлантиришгадаратилганизчилжараёнитушунади[4]. В.Суровцевнингфикрича,

дайтаижтимоийлашувжамиятданузодлашганшахстомониданижтимоийхаёттажрибасини, ижтимоиймадбулбилимлартизиминиузлаштиришнатижасидир [5].

Хусусан, пенитенциартизимнинг профилактик функцияси билан боглид масалалар Н.С.Салаевнинг "Пенитенциартизимнинг профилактик функциясисамарадорлигиниошириш" мавзусида химоя дилинган докторликдиссертациясида хам батафсил ёритилган. Унинг фикрича, жиноят содир этган шахсларга ижтимоий-психологик чораларни дуллашнинг тарбиявий-огохлантирувчи таъсир курсатишни таъминлаш механизмидаги урни ва роли мухимдир. Шунга асосан ижтимоий-психологик ва педагогик хусусиятга эга булган чораларни ахлод тузатувчи таъсир курсатиш воситалари деб хисоблаш ва уларни жиноят-ижроия донун хужжатларида шундай воситалар сифатида мустахкамлаш учун барча асослар мавжуд ва хар бир пенитенциар муассасада психологик ёрдам хонаситашкил этилса, кутилган натижага эришиш осонрод кечар эди деган фикрни асослаган.

Шунингдек, олимнинг фикрича, Жиноят-ижроия кодексида пенитенциар тизим фаолиятида жамоат ташкилотларининг иштирок этиши масаласига анидлик киритилиши, мазкур фаолиятнинг асосий йуналишлари мустахкамланиши лозимлигини таъкидлаган. Озодликдан махрум дилиш жазосини утаётган махкумлар уртасида утказилган суров натижаларига кура, респондентларнинг 87%и бу тизимда жамоатчилик назорати етарли даражада эмаслигини дайд этган. Шу сабабдан хар бир жазони ижро этиш муассасасида васийлик ва жамоатчилик кенгаши хамда касаба уюшмалари, тарбия колонияларида махкумларнинг ота-оналари думитасини ташкил дилиш мадсадга мувофидлиги белгиланган [6].

Пост-пенитенциар адаптация жиноят-ижроия худудининг мустадил институтларидан бири хисоблансада, донунчилигимизда айнан шу ижтимоий муносабатларга оид алохида норматив-худудий хужжат мавжуд эмас. Шунинг учун мазкур худудий муносабатлар Узбекистон Республикасининг бир неча донунлари ва донуности хужжатлари томонидан тартибга солинади. Улардан дуйидагиларни курсатиб утиш мумкин:

Узбекистон Республикасининг Жиноят-ижроия кодекси;

Узбекистон Республикасининг "Худудбузарликлар профилактикаси тугрисида'ги Крнуни;

Узбекистон Республикасининг "Жазони ижро этиш муассасаларидан бушатилган шахслар устидан ички ишлар идораларининг маъмурий назорати тугрисида'ги ^онуни ва бош^алар.

Демак, юцоридагиларга асосланиб цуйидаги хулосаларга келиш мумкин:

биринчидан, ху^у^ий адабиётларга "пост-пенитенциар адаптация" тушунчасини киритиш лозим. Зеро, хар ^андай ижтимоий муносабатларни ху^у^ий жихатдан тартибга солишдан олдин уни назарий асоси ишлаб чи^илиши зарур;

иккинчидан, пост-пенитенциар адаптация борасидаги ривожланган хорижий давлатларнинг тажрибасини урганиш ва унинг асосий жихатларини миллий менталитетимиздан келиб чи^иб амалиётга татби^ этиш лозим;

учинчидан, махкумларнинг пост-пенитенциар адаптацияси билан шугулланувчи алохида давлат ва нодавлат нотижорат ташкилотларнинг ташкил этилиши ва улар томонидан ижтимоий мослашув билан боглиц булган дастурларни амалга оширилиши махкумларнинг озодликка чи^ишларидан олдин бошланиши лозим. Хусусан, ярим йилдан бир йилгача жазо уташ муддати долган махкумлар учун мулжалланган махсус дастурлар махкумларнинг келажакдаги пост-пенитециар адаптациясига ижобий таьсир курсатади. Мазкур дастурлар давомида махкумларга урта махсус, касб-хунар таълими берилади ва улар касбга ургатилади;

туртинчидан, пост-пенитенциар адаптация борасида ^онунчилигимиз тар^о^ холда булиб, ушбу ху^у^ий муносабатларни ани^ тартибга солувчи алохида норматив-ху^у^ий хужжат мавжуд эмас. Вахоланки, бир ^анча чет давлатларида, масалан, Озарбайжонда 2007 йил "Жазони ижро этиш муассасаларидан озод этилган шахсларнинг ижтимоий мослашуви тугрисида" Крнун ^абул ^илинган [7]. Шу сабабли, Узбекистон Республикаси "Пост-пенитенциар адаптация тугрисида"ги Крнунининг ^абул ^илиниши ма^садга мувофи^. Ушбу ^онунда соби^ махкумларнинг ижтимоий мослашуви борасидаги ани^ тизим белгилаб берилиши, пост-пенитенциар адаптация фаолиятини амалга оширишга масъул булган давлат органлари ва ташкилотларининг ани^ руйхати келтирилиши, шунингдек уларнинг ваколат ва вазифалари ани^ курсатиб утилиши соби^ махкумларнинг муваффа^иятли пост-пенитециар адаптация булишига хизмат ^илади.

Ушбу чора-тадбирларнинг амалга оширилиши соби^ махкумларнинг конунга итоаткор фу^аролар сифатида жамиятга ^айтарилишга хизмат ^илади. Агар уларнинг уз касб-кори, мав^еига эга булиши учун хар томонлама ижтимоий ва ху^у^ий ёрдам курсатилса, улар томонидан яна жиноят содир этилиши, яъни рецидивизм курсаткичи кескин камайишига сабаб булади.

References:

1. 2017-yil 7-fevraldagi O'zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo'yicha Harakatlar strategiyasi to'g'risida O'zbekiston Respublikasi Prezidentining PF - 4947-son Farmoni // O'zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to'plami. - 2017. - № 6. 70-modda; - № 20. 354-modda; - № 23. 448-modda; - №37. 982-modda.

2. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018-yil 14-maydagi "Jinoyat va jinoyat-protsessual qonunchiligi tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to'g'risida" qarori PQ-3723-son (qonun hujjatlari ma'lumotlari milliy bazasi. 15.05.2018 y., 07/18/3723/1225-son).

3. www.unodc.org,www.i-pso.ru,www.prisonstudies.org.

4. Ribak M.S. Resotsializatsiya osujdennix k lisheniyu svobodi: problemi teorii i praktiki. Avtoref. diss ... dok-pa yurid. nauk. - Saratov. 2001. - S.18.

5. Surovsev V.A. Organizatsiya upravleniya ispravitelnim protsessom v sentre psixologo-pedagogicheskoy i sotsialnoy raboti s osujdennbimi: avtoref. dis. ...kand. yurid. nauk. - Ryazan, 2002. - S.27.

6. Salayev N.S. Penitensiar tizimning profilaktik funksiyasi samaradorligini oshirish: yuridik fanlar doktori (dostor of science) dissertatsiyasi avtoreferati - Toshkent, 2017. - B.16.

7. <https://base.spinform.ru>.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.