Научная статья на тему 'Олий таълимда психологик тадқиқот натижалари нинг амалиётга интеграцияси муаммоси'

Олий таълимда психологик тадқиқот натижалари нинг амалиётга интеграцияси муаммоси Текст научной статьи по специальности «Психологические науки»

CC BY
150
153
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
интеграция / фан / амалиёт / татбиқий / ижтимоий / интеграция / наука / практика / внедрение / социальный

Аннотация научной статьи по психологическим наукам, автор научной работы — Салахутдинова Мушарраф Исамутдиновна, Турсунова Дилноза Ахат Қизи

Мақолада психологиянинг татбиқий муаммолари, замонавий психологик тадқиқотлари натижасида олинган илмий-назарий хулосаларини ижтимоий амалиётда қўллаш мақсади ва унинг аҳамияти келтирилди, татбиқ этиш йўллари таҳлил этилди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ПРОБЛЕМЫ ИНТЕГРАЦИИ В ВЫСШЕМ ОБРАЗОВАНИИ РЕЗУЛЬТАТОВ ПСИХОЛОГИЧЕСКИХ ИССЛЕДОВАНИЙ В ПРАКТИКУ

В статье изучается применение результатов современных научных психологических исследований в практику, его цели и значение, анализируются пути его применения и внедрения.

Текст научной работы на тему «Олий таълимда психологик тадқиқот натижалари нинг амалиётга интеграцияси муаммоси»

Салахутдинова Мушарраф Исамутдиновна,

Самарканд давлат университети психология кафедраси доценти, филология фанлари номзоди;

Турсунова Дилноза Ахат ^изи,

Самарканд давлат университети психология йуналиши 3-курс талабаси

ОЛИИ ТАЪЛИМДА ПСИХОЛОГИК ТАДЩОТ НАТИЖАЛАРИНИНГ АМАЛИЁТГА ИНТЕГРАЦИЯСИ МУАММОСИ

УДК: 378: 159.99

САЛАХУТДИНОВА М.И., ТУРСУНОВА Д.А. ОЛИЙ ТАЪЛИМДА ПСИХОЛОГИК ТАД^И^ОТ НАТИЖАЛАРИНИНГ АМАЛИЁТГА ИНТЕГРАЦИЯСИ МУАММОСИ

Мак,олада психологиянинг татбик,ий муаммолари, замонавий психологик тадк,ик,отлари натижасида олинган илмий-назарий хулосаларини ижтимоий амалиётда куллаш мак,сади ва унинг ах,амияти келтирилди, татбик, этиш йуллари тах,лил этилди.

Таянч суз ва тушунчалар: интеграция, фан, амалиёт, татбик,ий, ижтимоий.

САЛАХУТДИНОВА М.И., ТУРСУНОВА Д.А. ПРОБЛЕМЫ ИНТЕГРАЦИИ В ВЫСШЕМ ОБРАЗОВАНИИ РЕЗУЛЬТАТОВ ПСИХОЛОГИЧЕСКИХ ИССЛЕДОВАНИЙ В ПРАКТИКУ

В статье изучается применение результатов современных научных психологических исследований в практику, его цели и значение, анализируются пути его применения и внедрения. Ключевые слова и понятия: интеграция, наука, практика, внедрение, социальный.

SALAKHUTDINOVA M. I., TURSUNOVA D.A. PROBLEMS OF INTEGRATION OF THE RESULTS OF PSYCHOLOGICAL RESEARCHES IN PRACTICE IN HIGHER EDUCATION

The article examines implementation of modern scientific psychological research results, its purpose and value, analyzes the ways of its application and injection into practice. Keywords: integration, science, practice, implementation, social.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 3(76)

Олий таълимда психологияни уцитиш мацсадларидан бири - талабаларга ишлаб чицариш ва ижтимоий соцада тадциций психология натижаларидан амалий фойдаланиш, ижтимоий-маиший цаёт муаммоларини цал этишда уларда психологик метод ва методикалардан самарали фойдаланиш малакасини шакллантиришдир.

Психологияда илмий муаммоларнинг х,ал этилиши уларнинг амалиётда самарали кулла-нилиши билан боFлик. Фанда кенг урганилган стресс, суицид, мулокот, касбий кобилият-ларни аниклаш, касбий реориентация, барча ижтимоий сох,аларда психологик профилактика, психологик маърифат, психологик консультация ва маслах,ат, шахсни ривожланти-рувчи х,амда ижодкорлик ва креативликни шакллантирувчи психологик хизмат турларига ах,оли ва давлат органлари (мах,алла, мактаб, х,окимият)нинг эх,тиёжи катта.

Ижтимоий муаммоларни х,ал этишда ах,оли-нинг психологик билимга эга булмаганлиги натижасида оилавий инкирозлар, ажримлар сони ошиши, ах,оли уртасида, айникса, аёллар ва болалар уртасида жиноятчилик сонининг ошиши кузатилади.

Хизматга кабул килиш учун шахсга психологик характеристика бериш, судга оид психологик экспертизаларини утказиш ва хулоса бериш, оилавий ажримлар натижасида бола-ларни ота-оналарга булиб бериш буйича хулосалар бериш компетентли даражада ва илмий асосларга таяниб утказилиши мух,им.

Хусусий психологик хизмат марказларининг оз сонли эканлиги, уларнинг барча психологик хизмат турлари буйича компетенцияга ва лицензияга эга булмаганлиги ижтимоий х,аётда ах,олининг психологик хизматга эх,тиёжини кондира олмаяпти.

Олий таълим битирувчиларининг уз наза-рий билимларини касбий амалиётда самарали куллашининг махсус йулларини ишлаб чикиш ва имкониятларини яратиш муаммоларини тадкик этиш долзарб х,исобланади.

Психология фанининг фалсафий, ижтимоий-иктисодий, табиий, аник фанлар билан инте-грациялашувининг долзарб муаммоларини мух,окама килиш учун танлаш ва уларни тадкик этишни изланувчилар х,укмига йунал-тириш, талабалар ва мутахассисларни бу туF-рида фикр юритишга ургатиш тадкико-

тимизнинг асосий Fояси булиб шаклланди. Психологик билимлар барча сох,аларда акс этиб, ишлаб чикариш, ишлаб чикаришни бошкариш, таълим ва, айникса, тиббиёт сох,аси психология фани билан биргаликда уз таъсирини курсатишга эришмокда. Бу сох,алар психологик билимларга асосланиб олиб борил-ганда янада самарали натижа бермокда.

Психология нафакат таълим ва тиббиёт, балки сиёсат, иктисодиёт, сервис, маданият ва спорт сох,аларида х,ам кулланилиб келмокда. Бу борган сари анъанага айланиб, жамиятда фанимиз нуфузи ва масъулиятини оширмокда.

Ушбу мавзуни ёритишдан максад, х,озирги глобаллашув ва интеграцион жараёнларда психология фанига янгича ёндашувлар, конун-лар, конуниятлар, механизмлар, назарияларни урганишдир.

Бизнинг вазифамиз - долзарб умумпсихо-логик муаммолар ва уларни тадкик этишнинг психологик технологиясини ишлаб чикиш, психолог мутахассисларни замонавий психо-логиянинг умуммиллий, умумназарий, умум-татбикий жабх,алари юзасидан билим ва куникмалар х,осил килишнинг инновацион психологик усулларини ишлаб чикиш ва жорий этишдир.

Бундан ташкари, XXI аср психологиясида:

- фан ва ишлаб чикаришнинг интеграцион муаммолари методологияси ва феноменоло-гиясини урганиш:

- биосферик ва неосферик ёндашувлар муносабатини замонавий тах,лил килишга урганиш;

- психологик категориялар ва уларнинг мох,иятини очиб бериш;

- долзарб муаммолар юзасидан тадкикот утказишнинг психологик технологияси билан таништириш масалалари белгиланган1.

Жамиятда фанлараро алокадорлик - фанлар интеграциясининг ривожланиши шахс

1 Fозиев Э. Тафаккур психологияси. - Т.: «Укитувчи», 2001. -31-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 3(76)

муаммосига нисбатан кизикишнинг ортишига сабаб булмокда. Айнан шахснинг билиш жара-ёнлари психологик х,олатлари индивидуал-психологик хусусиятларини урганиш имко-нини беради. Бу илмий муаммо буйича маъ-лумотларни таълим жараёнига татбик килиш шахснинг х,ар томонлама камол топишига х,улк-атвор хатти-х,аракатларини онгли бошка-ришга ёрдам беради. Шунингдек, тадкикот натижаларини кайта ишлаш имконини беради.

Бошка фанларни урганиш каби, психология-нинг ижтимоий сох,аларга кириб бориши, бошка фанлар билан бирикиб, янги илмий муаммоларни юзага келтиришини урганиш х,ам психология сох,асида янги илмий маълу-мотларни олиш сох,асида янги бир боскич булиб х,исобланади.

Психология жамиятнинг барча ижтимоий-иктисодий, ижтимоий-сиёсий сох,алари билан якин алокадор. Чунки х,амма сох,ада инсон шахси фаолият курсатар экан, х,ар бир сох,ада ишни самарали ташкил этиш, инсон хулк-атворини турли вазиятларда бошкариш учун инсон психологияси, шахслараро муносабат-лар психологияси, одамларнинг турли вазият-лардаги хулк-атвор нормаларини билиш, тех-никани инсон кобилиятларига мос тарзда яра-тиш ва иккинчи томондан тафаккур ва х,аракатларнинг технологик нормаларига кура тарбиялаш ва мослаштириш мух,имдир. Булар, х,озирги давр мутахассислари психологик билимлардан хабардор булишини такозо этади.

XX асрнинг 90-йилларидан бу илмий муаммо республикамиз етакчи олимларининг диккат марказида булди. Психология фанлари докторлари, профессорлар Э^озиев, F.Шоума-ров, В.Каримова, Б.Кодиров яратган илмий мактаб намоёндалари фанлараро интеграция муаммосини х,ар бир асарларида акс эттириш-ган.

XXI аср психологияси узининг татбикий характери ва тармоклари билан ажралиб туради. XXI асрда психология фани жадал интеграциялашган сох,аларни урганиш, жами-ятда психология фанининг ах,амияти ва фой-дасини курсатиб беради. Психология интегра-цияси инсон тараккиёти ва саломатлиги учун мух,им ах,амият касб этади. Агарда куйидаги сох,аларнинг психология фани билан жадал интеграциясига эришсак:

• педагогика, таълим;

• ёш даврлари физиологияси;

• социология;

• ишлаб чикариш;

• мух,андислик, нанотехнологиялар;

• юриспруденция;

• х,арбий сох,а;

• иктисодиёт;

• тиббиёт;

• бошкарув ва бошка сох,алар ривожла-ниши, уни бошкариш самараси ошади.

Бу фикр жамиятнинг ижтимоий эх,тиёжига асосланган булиб, юкорида таъкидланганидек, республикада психологик хизмат марказлари-нинг оз сонлиги сабабли, бу борада давлат ташкилотлари ва ах,олига олий таълим муас-сасалари мутахассислари хизмат курсатиб келади.

Биз жамиятимиз х,аётида руй бераётган барча узгаришларнинг психологик мох,иятини психология фанининг бугунги интегратив даражаси, х,олати ва истикболи нуктаи наза-ридан тах,лил килиш оркали психология фанининг жамиятдаги урни ва имкониятларини аниклашга эътибор бердик.

Бу курилган масалалар психология фанининг ишлаб чикариш, ижтимоий х,аёт ва фанлараро интеграция - алокадорлик ва унинг ах,амияти х,акида мухтасар хулоса беради. Маълум маънода психологиянинг илмий ама-лиёт ва илмий тадкикот куроли сифатидаги имкониятлари туFрисида тасаввур беради.

Психология фанининг вазифаларидан келиб чикиб, инсоннинг жамият билан буладиган куплаб мураккаб муносабатлари тизимининг ижтимоий-психологик механизмларининг урганилиши х,алигача амалга ошмаган.

Психология фанининг интеграцияси барча фундаментал ва амалий сох,алар билан бирга-ликда ижтимоий-тарихий ва конкрет ишлаб чикариш шароитларида самарадорликка эри-шади, шахсда сифат узгаришларни юзага кел-тиради.

Психология фанининг замонавий концеп-цияси буйича «Фанлараро ва фаннинг амалиёт билан интеграциясининг асосий вазифалари:

• табиий фанлар тараккиётига хизмат килиши; табиий фанлар - физика, кимё, биология фанлари ютукларидан инсон психоло-гиясига таъсир этишда фойдаланиш;

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 3(76)

• аник фанлар сох,асида кулга киритилган илмий маълумотлардан психология фанида х,ам самарали фойдаланиш;

• ижтимоий-гуманитар фанлар уртасидаги боFликликни тиклаш.

Амалий вазифаларни бажаришда куйидаги асослар эътиборга олинади:

1. Инсон ва унинг касби уртасида мутано-сибликни х,осил килиш йуллари. Бошкача килиб айтганда, «Мех,нат субъекти - профессионал мух,ит» уртасида динамик тизим конуниятларини урганиш керак.

2. Индивид ва шахснинг профессионал ах,амиятга эга хусусиятлари таркиби ва дина-микасини урганиш.

3. Оптимал ва экстремал шароитларда профессионал вазифаларни ечишда малака, куникма ва одатлар баркарорлиги ва динами-касини урганиш.

4. Инсон установкалари ва мотивларини урганиш, лозим булганда уларнинг таркибини узгартириш.

5. Ижтимоий муносабатлар жараёнида инсоннинг психологик хислатларини урганиш.

6. Мех,нат самарадорлиги ва хавфсизлиги омилининг айнан шахс психологиясига боF-ликлигини урганиш ва тушунтириш».

Психология интеграцияси ва ишлаб чика-риш самарадорлигини ошириш узининг психологик, психодиагностик, психокоррекцион ва прогностик вазифаларига эга.

Интеграцион психология фани узок тарихга эга булиб, у кенг камровли масалаларни уз ичига олади. Унинг х,ар бир сох,аси билан интеграциялашиши уз конуниятлари ва хусу-сиятларига эга булиб, изчил урганиш ва ёнда-шув, олий таълим бериш жараёнида татбик этилишини талаб килади.

Нанотехнологиялар интеграцияси мух,ан-дислик психологияси ва АКТ фанлари билан якин фан х,исобланиб, бугунги кунда фан ва техника тараккиёти, технологияларнинг яра-тилиши психология фанига х,ам катта узга-ришларни олиб кирди, у изланувчилар ва булажак мутахассис-талабалар олдига илмий изланиш талабларини юзага келтирди.

Жамият тараккиёти ва ишлаб чикариш шароитларининг узгариши психология фани олдига янги-янги вазифаларни куймокда. Аммо, фан тарихида яратилган назариялар узининг илмий кимматини йукотмади, балки

бу конуниятларга асосланиб, янги техник каш-фиётлар ва технологик янгиликлар юзага келтирилмокда.

Глобаллашиш шароитида психология фани-нинг интеграциялашувини урганиш - ишлаб чикаришга янги технологиялар ва инновация-лар жорий этилаётган, барча сох,алар модер-низациялаштирилаётган бугунги даврда узининг илмий асослари билан ишлаб чика-ришнинг барча сох,алари, глобал ахборот таъ-сирида булган шахс психологиясини урганишга мух,им х,исса кушади.

Бизга маълумки, глобаллашиш икки бос-кичдан иборат:

1. Дифференциациялашиш.

2. Интеграциялашиш.

Психология фани х,али узок утмишда милоддан аввалги VII асрлардан бошлаб фал-сафа фани таркибида дифференциялашди.

XX аср бошларидан психология фани интеграцион жараёнларни бошидан кечирди. Барча сох,аларда - фан, ишлаб чикариш, ижтимоий сох,аларда психологик билимлар кул-ланила бошланди.

XXI асрга келиб эса бутун жах,ондаги гло-баллашув, инсоният тафаккури тараккиёти ва бошка омиллар таъсирида ушбу интеграция-нинг ах,амияти ошиб бормокда.

Келажакда юксак тараккиётни кузлаётган ^ар кандай жамият фанлараро интеграция, фан ва ишлаб чикариш интеграцияси, фан, таълим ва ишлаб чикариш интеграциясига асосий эътибор каратиши самарали натижа-ларга олиб келади.

Психологияда интеграцион жараёнлар уз хусусиятига эга. Психологик интеграциянинг уч асосий йуналишини курсатиш мумкин.

Биринчи йуналиш психологик билим-ларни ривожлантириш омиллари билан боFлик. Вильгельм Вунд концепциясига асос-ланадиган булсак, аввало, психология пред-мети х,акидаги тасаввурларни узгартириш вакти келган.

Замонавий психологияда когнитив психология мох,иятига боFлик булган - психологик билимнинг имманент хусусиятлари билан боFлик билимлар, умумий психологик билимлар билан бирга махсус сох,ага оид психологик билимлар ах,амиятга эга.

Иккинчи йуналиш - психологик билим-ларнинг бошка фанларда кулланилиши билан

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 3(76)

боFлик. Купчилик фанларнинг муваффакияти назарий маълумотларнинг амалий психология билан бевосита боFликлигидан келиб чик-мокда. Бу психологиянинг ижтимоий ах,амияти натижасидир.

Учинчи йуналиш - юкорида курсатилган икки йуналишнинг умумлашмаси булиб, уни конструктив, яратувчи деб аташ мумкин.

Тадкикот натижаларини амалиётга татбик этиш учун турли фанларнинг назарий концеп-цияси учун умумий булган Fоявий жих,атдан янги назарий асослар яратилиши керак.

Иккинчидан, муваффакиятли амалий фао-лиятни таъминлайдиган адекват метод ва инструментга эх,тиёж булади.

Бу борада, шубх,асиз, жах,он психологик мактабларининг тарихий ва замонавий таж-рибасига таянилади.

Таъкидлаш лозимки, бутун дунёда психология фанининг мустакил фан сифатида тан оли-нишида В.Вундт лабораториясининг ах,амияти тан олинади.

Лаборатория фаолияти янги назарий концепция, метод ва тадкикот инструментини очиб берди.

Лаборатория профессионал психологларни укитадиган халкаро марказга айланди; махсус монография ва журналлар нашр этила бош-лади; психология буйича халкаро конгресслар доимий утказила бошлади.

Талабалар илмий тадкикотлар олиб бориш-лари ва уларни амалиётга татбик этишларида университетлар кошида ёки мустакил шаклда илмий лабораториялар ташкил этилиши, бу лабораториялар узларининг етук мутахассис олимлари ва техник базасига эга булиши тах,лил этилаётган муаммонинг ечими була олади. Дастлабки вактда республикамизда мавжуд илмий тадкикот институтлари ва олий таълим муассасалари ушбу лабораториялар учун пойдевор вазифасини бажариб бера олади.

Адабиётлар руйхати:

1. Взаимоотношения исследовательской и практической психологии. / Под. ред. А.Л.Журавлева, А.В.Юревича. - М.: «Когито-Центр», 2015. -С. 90.

2. Вертгеймер М. Продуктивное мышление. - М.: «Прогресс», 1987. -С. 190.

3. Fозиев Э^. Тафаккур психологияси. - Т.: «Укитувчи», 2001. -140-б.

4. Fозиев Э^. Психология методологияси. - Т.: «Университет», 2002. -330-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 3(76)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.