Научная статья на тему 'Социал интеллект концепциясининг яратилиши ва назарий асослари'

Социал интеллект концепциясининг яратилиши ва назарий асослари Текст научной статьи по специальности «Психологические науки»

CC BY
222
73
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
касбий фаолият / феноменологик / генетик / социомаданий ёндашувлар / интеллект кўрсаткичлари / социал-психологик маҳсулдорлик / профессиональная деятельность / феноменологические / генетические / социокультурные подходы / интеллектуальные характеристики / социальнопсихологическая производительность

Аннотация научной статьи по психологическим наукам, автор научной работы — Собирова Дилафруз Абдурозиқовна

Мақолада тиббиёт ходимлари фаолиятини инсонпарварлаштириш, шахсга йўналтирилган, маданий ва глобаллашув шароитига каратилган янги концептуал ёндашувни яратиш борасидаги амалий ва назарий маълумотлар берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

СОЗДАНИЕ КОНЦЕПЦИИ СОЦИАЛЬНОГО ИНТЕЛЛЕКТА И ЕГО ТЕОРЕТИЧЕСКИЕ ОСНОВЫ

Статья представляет собой введение в концепцию социального интеллекта и его теоретических основ.

Текст научной работы на тему «Социал интеллект концепциясининг яратилиши ва назарий асослари»

Собирова Дилафруз Абдурозик,овна,

Бухоро давлат университети «Психология» кафедраси доценти, психология фанлари буйича фалсафа доктори (PhD)

СОЦИАЛ ИНТЕЛЛЕКТ КОНЦЕПЦИЯСИНИНГ ЯРАТИЛИШИ ВА НАЗАРИЙ АСОСЛАРИ

УДК:159.9.07

СОБИРОВА Д.А. СОЦИАЛ ИНТЕЛЛЕКТ КОНЦЕПЦИЯСИНИНГ ЯРАТИЛИШИ ВА НАЗАРИЙ АСОСЛАРИ

Маколада тиббиёт ходимлари фаолиятини инсонпарварлаштириш, шахсга йуналтирилган, маданий ва глобаллашув шароитига каратилган янги концептуал ёндашувни яратиш бораси-даги амалий ва назарий маълумотлар берилган.

Таянч суз ва тушунчалар: касбий фаолият, феноменологик, генетик, социомаданий ёндашув-лар, интеллект курсаткичлари, социал-психологик мах,сулдорлик.

СОБИРОВА Д.А. СОЗДАНИЕ КОНЦЕПЦИИ СОЦИАЛЬНОГО ИНТЕЛЛЕКТА И ЕГО ТЕОРЕТИЧЕСКИЕ ОСНОВЫ

Статья представляет собой введение в концепцию социального интеллекта и его теоретических основ.

Ключевые слова и понятия: профессиональная деятельность, феноменологические, генетические, социокультурные подходы, интеллектуальные характеристики, социально-психологическая производительность.

SOBIROVA D.A. THE CONCEPT OF SOCIAL INTELLECT AND THAT'S THEORETICAL FOUNDATIONS

There is proved in the article the concept of social intelligect and discussed its theoretical basics.

Keywords: professional activities, phenomenological, genetic, socio-cultural approaches, intellectual characteristics, socio-psychological performance.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 2(75)

Мамлакатимизда амалга оширилаётган ислоцотлар жараёнида тиббиёт ходимлари фаолиятига куйиладиган талаблар цам касбий, цам шахсий фаолият билан боглик, масалаларни руёбга чикаришда муцим ацамият касб этмокда.

Айни пайтда тиббиёт ходимлари фаолияти-нинг индивидуал ва ижтимоий-психологик компонентларини т^ри белгилай олиш ва бу жараёнда тиббиёт ходими х,амда унинг касбий фаолияти самарадорлигини таъминловчи омил сифатида урганишга булган илмий ва ижтимоий зарурат тобора ортиб бормокда.

Ижтимоий психология сох,асида социал интеллект, тиббиёт ходими социал интеллекти ва уни такомиллаштиришга оид илмий изла-нишлар жах,оннинг куйидаги етакчи илмий марказлари ва олий таълим муассасалари томонидан олиб борилмокда. Жумладан, University of Social Psychology (Польша), Belfield pedagogical university (Германия), National Advice on pedagogical technology (Англия), Princeton university (АКШ), Москва давлат педагогика ва психология институти (Россия), Ярославль давлат университети (Россия), Москва электроника ва математика институти (Россия), Москва гуманитар фанлар университети (Россия), Россия Фундаментал тадкикотлар фонди (Россия, Москва), каби-ларни алох,ида таъкидлаш мумкин.

Тиббиёт ходимлари социал интеллектнинг педагогик-психологик асослари Москва давлат педагогика институтида, укитувчи ва укувчи муносабатлари уртасидаги узига хос ижтимоий психологик уЙFунликнинг таъмин-ланиши Ярославль давлат университетида, таълим мух,итига нисбатан касбий масъули-ятни х,ис этиш билан бирга шахслараро муно-сабат жараёнига муайян психологик билимлар асосида ёндашиш Москва гуманитар фанлар университетида, тиббиёт ходимлари социал интеллектини ривожлантиришга оид техноло-гияларни жорий этиш х,амда социал интеллект муаммоси х,акида дунёдаги илFор психология вакиллари томонидан ишлаб чикилган мето-дикалар амалиётга татбик этилган.

Ижтимоий психология сох,асида социал интеллектни урганиш ва такомиллаштиришга каратилган тадкикотлар хорижлик олимлар:

Г.Оллпорт1, Л.Л.Терстоун2, Г.Айзенк3, П.Сэлов ва Дж.Мэйер4, В.Келлер5; томонидан олиб борилган.

Хамдустлик давлатлари олимларидан Р.С.Немов6, Б.Г.Ананьев7, Е.И.Степанова8лар илмий изланишларида интеллектни инсон фаолиятининг асосий шакли сифатида урга-ниб, унинг психологик хусусиятларини очиб берганлар.

Социал интеллект муаммоси ва унинг касбий фаолиятга алокадорлик томонлари рес-публикамиз психолог олимлари томонидан урганилган.

Э^^озиев9, М.Г.Давлетшин10, Б.Р.Кодиров11, F.Б.Шоумаров12, А.М.Жабборов13лар томонидан олиб борилган тадкикотларда шахснинг муло-котмандлик, муомаланинг укув фаолиятини бошкаришдаги роли, укитувчи укувчи х,амкор-

1 Олпорт Г. Становление личности. Избранные труды. -М.: «Смысл», 2002. -С. 329;

2 Терстоун Л.Л. Характер интеллекта. - М.: «Педагогика», 1924. -С. 230.

3 Айзенк Г.Ю. Интеллект: новый взгляд. // Вопросы психологии, 1995. -С. 111-131.

4 Mayer J.D., Salovey P., Caruso D.R. Mayer-Salovey-Car-uso Emotional Intelligence Test (MSCEIT) user's manual. Toronto, Canada: MHS Publishers, 2002.

5 Келлер А.В. Свойство регуляризуемости и численное решение задачи динамического измерения. Вест. Юж.-Урал. гос. ун-та. Сер. Мат. моделирование ипрограмми-рование (Челябинск). 2010. -С. 32-38.

6 Немов Р.С., Алтунина И.Р. Социальная психология. -СПб.: «Питер», 2010. -С. 432.

7 Ананьев Б.Г. Интеллектуальная деятельность и терморегуляция. // Возрастная психология взрослых: Материалы конф. Вып. №3. Ленинград, 1991. -С. 75-84.

8 Степанова Е.И. Развитие психофизиологических функций взрослых людей. - М., 1992. -С. 245.

9 Fозиев Э. Онтогенез психологияси. - Т., 2010.

10 Давлетшин М.Г. Замонавий мактаб укитувчисининг психологияси. - Т.: «Узбекистон», 1999. -30-б.

11 Кодиров Б.Р., Кодиров К.Б. Касбий ташхис методика-лари туплами. - Т: УзМУ, 2003. -94-б.

12 Шоумаров Г.Б. Узбекистон таълим тизимида психологик хизмат муаммолари. // Янги турдаги урта махсус укув юртларида таълим ва тарбия самарадорлигини ошириш-нинг психологик муаммолари. - Т., 1998. -13-15-б.

13 Жабборов А.М. Педагогик технологиянинг этник асослари. - Т.: «Заркалам», 2006. -48-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 2(75)

лигининг мух,им психологик омили мустакил фикрлаш, укувчилар билан мулокот урнатишда х,амкорлик ва индивидуал билиш фаолиятла-рининг узаро боFликлигини таъминлашга йуналтирилган социал интеллект омиллари урганилган.

Демак, социал интеллект муаммоси психо-логияда бир неча жабх,аларда урганилган булиб, уларда социал интеллектнинг умумий табиати, атаманинг фанда кулланилиши ва айрим фаолият йуналишлари чегарасидагина тадкик этилганлигини куриш мумкин. Шундай булса-да, мазкур муаммо буйича етарли дара-жада илмий тадкикотлар олиб борилмаганли-гини эътироф этиш мумкин. Жумладан, социал интеллект - тиббиёт ходими касбий компе-тентлигини таъминловчи мух,им ижтимоий психологик омил сифатида алох,ида урганил-маган; тиббиёт ходими фаолиятида яккол намоён булувчи, айни пайтда шахсий ва кас-бий камолот уЙFунлигини таъминлашга хизмат килувчи социал интеллект омиллари курсат-кичлари ва улар орасидаги корреляцион муносабатлар х,алигача эмпирик жих,атдан тах,лил этилиб, тегишли илмий хулосалар килинмаган; тиббиёт ходимларининг касбий самарадорлигини бевосита таъминловчи социал интеллект омиллари ва мазкур омил-ларни изох,ловчи курсаткичлар кулами уртача-умумий ва киёсий-типик жих,атдан урганилиб, ривожланиб бораётган бугунги таълим тарак-киёти талабларига мос равишда етарлича тадкик килинмаган. Буларнинг барчаси эса бугунги кунда тиббиёт ходимларининг социал интеллектини урганиш ва тадкик килиш х,амда шу аснода уларнинг социал интеллектини ривожлантириш дастурини ишлаб чикиш масаласи бугунги кунда них,оятда долзарб эканлигини яна бир бор исботлайди.

Замонавий психология фани тиббиёт ходимлари фаолиятини инсонпарварлашти-риш, шахсга йуналтирилган, маданий ва гло-баллашув шароитига каратилган янги концеп-туал ёндашувни такдим этиш бугунги кунда тизимда юкори социал компетентликка эга булган тиббиёт ходимлари фаолиятининг асо-сини ташкил этади.

Тиббиёт ходимларининг социал интеллекти тузилишида узаро таъсирлашувнинг х,ам касбий, х,ам шахсий фаолиятида яккол намоён этиши, вазиятларга ижтимоий мослашувчан-

лиги, узаро таъсирлашувнинг турли хил х,олат-ларига ижтимоий тайёрлигини таъминлашга хизмат килувчи дастурга зарурат мавжуд. Шунинг учун х,ам тиббиёт ходимларининг социал интеллектининг юкори даражада булиши жамият х,аётининг барча жабх,аларига тайёрлашга хизмат килишини инобатга олган ^олда концепция яратишга эътибор каратилди. Биз томонимиздан такдим этилаётган концепция соFликни саклаш тизимида фаолият юри-таётган тиббиёт ходимларининг социал интеллектини такомиллаштиришга каратилганлиги билан ах,амиятлидир (1-расм).

Биз томондан тиббиёт ходимларининг социал интеллектини урганиш ва такомиллаш-тириш юзасидан олиб борилган тадкикотларда уни бир катор психологик жабх,алар билан боFлаган ^олда урганишга эришилди. Социал интеллект билан тиббиёт ходимлари шахси-нинг бошка психологик жаб^алари уртасидаги муносабатлар фаолият жараёнида тиббиёт ходимларининг социал интеллекти имконият-ларини оширишнинг психологик чора-тадбир-ларини амалиётда куллаш мух,им эканлигини курсатди. Тиббиёт ходимлари касбий фаоли-яти жараёнида социал интеллект имкониятла-рини руёбга чикариши узлуксиз давом этади-ган фаолият натижаси сифатида шаклланади.

Тадцицотнинг тажриба-синов натижа-лари. Юкорида таъкидлаганимиздек, тиббиёт ходимлари социал интеллект курсаткичларини та^лил килиш, унинг узига хос ижтимоий психологик омилларига жиддий эътибор каратиш тиббиёт ходимлари касбий фаолияти самарадорлигини таъминлашда мух,им роль уйнайди.

Шу нуктаи назардан, тиббиёт ходимлари социал интеллекти имкониятлари х,акида батафсил маълумотга эга булиш учун улар билан алох,ида тадкикотлар олиб борилиб, эмпирик маълумотлар йиFиш ва уларнинг натижаларини ижтимоий психологик талаблар асосида тах,лил килиш масаласи куйилган эди. Албатта, социал интеллект курсаткичлари куламини битта тадкикотнинг узида тулик ёритиш кийин. Шундай булса-да, биз тадкикот максадидан келиб чикиб социал интеллект курсаткичларини урганиш, тах,лил килиш ва тегишли хулосалар чикариб амалий тавсиялар беришга ^аракат килдик. Хар бир олинган натижа махсус тартибда кабул килинган мезонлар ва баллар тизимига киритилиб

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 2(75)

1-расм. Социал интеллектни таджик, килиш концепцияси схемаси1.

Тиббиёт ходими социал-психологик компетентлиги

Назарий дастур

• Дж. Гилфорд "Социал интеллект модели"

• Р.Селман "Социал интеллект концепцияси"

• Т. Гордон "У^итувчининг коммуникатив-компетентлик модели"

• Э.Торндайк "Социал интеллект модели

Ам алий-методик дастур

•"Экстраверсия -интраверсия" (ПАйзенк услуби буйича)

• "Шахсни 16 омил ёрдамида урганиш" (Кеттел услуби буйича)

• "Социал интеллектни улчаш" (Гилфорд услуби буйича)

•" Социал интеллектини эксперт бах,олаш" (Д.Собирова услуби буйича)

Коррекцион ривожлантирувчи дастур

• "Социал-психологик самарадорлигини ошириш" тренинг дастури

• "Социал интеллектини ривожлантириш" модули

Социал интеллект модели

Социал интеллектини тадкик килиш концепцияси

керакли маьлумотларга эга булиш имконини берди.

Тадкикот методикаларини амалиётда к,ул-лаш борасида олиб борилаётган изланишла-римиз объекти, табиийки, соFликни саклаш тизимида фаолият олиб бораётган тиббиёт ходимларидан иборат. Олиб борилган назарий-илмий тах,лиллар мавзу доирасидаги муаммолар, хусусан, соFликни саклаш тизимида фаолият юритаётган тиббиёт ходимла-рининг социал интеллекти ва унинг касбий фаолият самарадорлигини тадкик килишга баFишланган ишларнинг бугунги кунда такчиллиги ва шу билан бирга долзарблигини курсатди. Хар бир олинган натижа махсус тар-

1 Муаллиф ишланмаси.

тибда кабул килинган мезонлар ва баллар тизимига киритилиб, муайян маълумотларга эга булиш имконини берди.

Тадкикотимизнинг максади тиббиёт ходим-ларининг касбий фаолияти самарадорлигига таъсир килувчи социал интеллект омилларини урганишдан иборат эканлигидан келиб чикиб, уз олдимизга куйилган максадларини аниклаб белгилаб олдик. Хар бир тадкикот объектида куйидаги ишлар амалга оширилиши режалаш-тирилди:

• социал интеллектни ижтимоий психологик муаммо сифатида тадкик килиш ва уни назарий х,амда эмпирик жих,атдан асослаш;

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 2(75)

• социал интеллектни тиббиёт ходимлари касбий фаолияти самарадорлигига таъсир килувчи омил сифатида тадкик килиш;

• социал интеллект омиллари иерархия-сини белгилаш ва уни тадкик килиш услубини ишлаб чикиш;

• тиббиёт ходими шахсий ва касбий фаолияти шаклланишида социал интеллект курсаткичларини намоён этилишини тадкик килиш;

• социал интеллект ва шахс типлари, шахс-лилик хусусиятлари уртасидаги корреляцион муносабатларни урганиш;

• тиббиёт ходими социал интеллекти ва касбий компетентлиги уртасидаги муносабат-ларини урганиш натижалари асосида «Тиббиёт ходимлари социал интеллектини тадкик этиш концепцияси»ни яратиш;

• соFликни саклаш тизимида социал интеллектни ривожлантириш барча тупланган эмпирик натижалар асосида тиббиёт ходим-ларининг касбий фаолияти самарадорлигига таъсир килувчи социал интеллект жараёнига ижтимоий-психологик ва илмий-амалий жих,атдан бах,о бериш.

Шу нуктаи назардан тадкикотнинг куйидаги вазифалари белгиланди:

1. Урганилган назарий-илмий фикрлар тиббиёт ходимлари социал интеллектини урганиш, тах,лил килиш учун социал интеллект жараёнини маълум психологик конуниятларга асосланган, ижтимоий-психологик муаммо сифатида талкин килинишини такозо этгани боис мавзуга оид илмий адабиётларни тах,лил килиш, умумлаштириш ва шу асосда социал интеллект мезонларини танлаб олиш.

2. Танланган х,ар бир услуб социал интеллект жараёнини кенгрок тах,лил килиш ва унинг курсаткичлари х,акида етарли эмпирик маълумотлар мажмуасини такдим эта олиш имкониятини ярата олиши лозим. Шу нуктаи назардан, тадкикотнинг иккинчи вазифаси сифатида аллакачон жах,он илFор илмий психология оламида машхур булган методика-лардан тадкикот мазмунини очиб беришга хизмат килувчи Дж.Гилфорднинг «Социал интеллектни урганиш» методикаси, В.Н. Куницинанинг «КОСКОМ-2» суровномаси, Айзенк методикаси, Кэттеллнинг «Шахсни 16 омил ёрдамида урганиш суровномаси» тадкикот максадига мослаштирилиб, уларни

амалиётда куллаш жараёни танланди. Албатта, х,ар бир кулланилган методика кушимча усул-лар билан биргаликда тиббиёт ходимларининг социал интеллект курсаткичлари кулами х,акида илмий-амалий, айни пайтда эмпирик маълумотларга эга булиш имконини беради.

3. Тадкикотнинг учинчи вазифаси танланган методикаларни куллаш соFликни саклаш тизимида фаолият курсатаётган тиббиёт ходимлари социал интеллектини урганиш ва тадкик килишни уз ичига олади. Урганилган х,ар бир тиббиёт ходимлари учун характерли булган социал интелект курсаткичлари дина-микасининг белгиланиши ижтимоий психология фани учун мух,им булган маълумотлар х,акида илмий талкинлар килиш имконини беради.

Тадкикот хулосаларига асосланиб, тиббиёт ходимларининг социал интеллекти касбий фаолиятининг психик имкониятларини оши-ришнинг психологик йулларини шаклланти-ришга зарурат туFдирди ва тиббиёт ходимларининг социал интеллектини ривожланти-ришда касбий фаолиятларининг барча боскичларига мос келадиган, тежамкор ва самарали усулни танлашни такозо этади. Шунингдек, социал интеллектнинг ривожла-нишига хизмат килувчи усулларни тиббиёт ходимларининг касбий фаолияти мобайнида, муассасаса психологи ёрдамида ва узлуксиз амалга ошириш максадга мувофик, деган хулосага келинди.

Бунинг учун социал интеллектни ривожлантириш дастурини шакллантиришда наза-рий ёндашувларга таянмаса булмайди (Э.Торн-дайк, Дж.Гилфорд, Г.Оллпорт, Г.Айзенк ва бошкалар)1.

Хаттоки дастур мазмунини туFри ташкил этиш жараёнида социал интеллект тузилиши, социал интеллект билан бошка психик компо-нентлар муносабатини инобатга олиш мух,им. Масалан, Г.Айзенк буйича социал интеллект умумий интеллект омилларидан мустакил тарзда интеллектуал кобилиятлар тизимини

1 Олпорт Г. Становление личности. Избранные труды. -М: «Мысль», 2002 - 329 с.

Guilford G. Isolation and prescription of occupational stereotypes of occupy// Psychologist. - 1967, vol. 41, №l, - pp.57-67.

Thorndike R. L. Factor analysis of social and abstract intelligence// Journal of Educational Psychology. - England: 1936, № 4. - pp. 124-128.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 2(75)

V____

1-жадвал. Тиббиёт ходимлари социал интеллекти натижаларининг к,иёсий куриниши (В.Н. Куницинанинг «КОСКОМ-2» суровномаси маълумотлари асосида ) (N = 1000)

№ Мезонлар Психотренинг дастурини татбик, этишга к,адар Психотренинг дастурини татбик этгандан кейин t

X а X а

1. Мулок,от иштирокчисининг хиссиёти, фикри ва ниятларини тушуниш 3,25 0,86 4,24 0,61 -11,28***

2. Новербал мулок,от харакатларини тушуниш 3,16 1,10 4,30 0,55 -10,13***

3. Вербал мулок,от харакатларини тушуниш 2,94 0,95 4,24 0,61 -13,31***

4. Шахслараро харакат мак,садини тушуниш 3,11 1,17 3,35 0,60 -1,66

***p<0,00

ва уч улчамли фазони ифодалайди: мазмун, операция ва натижалар. Ушбу асосга кура Г.Айзенк социал интеллектни ифодаловчи кобилиятнинг олтита омилини, яъни хулк,-атвор элементлари, синфлари, муносабатлари, тизими, хулк-атвордаги узгаришлар ва хулк-атвор натижаларини билиш талаб килинади1.

Биз томондан яратилган тиббиёт ходимлари социал интеллектини оптималлашти-ришга мулжалланган «Социал интеллектни ривожлантириш» психотренинг дастурини шакллантириш учун бир катор амалиётда кулланилган, синалган дастурларга таянилди (Л.Л.Терстоун, М.Лукьянова, В.Большаков, Н.Клюева, Л.Мардер, Е.Советова)2.

Тиббиёт ходимларининг социал интеллек-тини оптималлаштиришга йуналтирилган дас-турни куллаш учун бир катор жихатларни инобатга олишга эътибор каратилди:

- дастур тиббиёт ходимининг социал интеллектини устиришга мулжалланганлиги;

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

- иштирокчиларнинг бир жамоадан булиши;

- кулланилишида вакт тежамкорлигининг инобатга олиниши;

- жамоадаги мухитни яхшилашга кара-тилган машклардан фойдаланиш;

- машFулотларда кайтар алоканинг йулга куйилганлиги;

- иштирокчилардан ортикча вакт талаб килмаслик;

- натижаларни кайд этишнинг шаклланти-рилганлиги;

1 Айзенк Г.Ю. Интеллект: новый взгляд. // Вопросы психологии, 1995, -С. 111-131.

2 Терстоун Л.Л. Характер интеллекта. - М.: «Педагогика», 1924. -С. 230.

- муаммонинг ечимини топиш имкония-тини намоён эта олганлиги.

Юкорида тахлил этилган ва танишиб чикилган тренинг дастурлари, машклари ва тавсияларда купрок шахсларнинг ишбилар-монлик ва тадбиркорлик фаолиятини ривож-лантиришга йуналтирилганлиги боис, биз тав-сия килган дастурда тиббиёт ходимларининг социал интеллектини ривожлантиришга мулжалланган психотренинг машFулотларини такомиллаштиришга эътибор каратилди. Тадкикотимиз объекти, максад ва вазифала-рига мувофик тренинг дастурини шаклланти-ришга эришдик. Социал интеллектни ривожлантириш дастури окибатида тиббиёт ходимлари узларининг фаолият жараёнидаги шах-сий ва касбий усишидаги нуксонларни туза-тишга эришдилар, дейиш мумкин. Буни психотренинг дастурини куллашдан кейинги боскичда олинган натижалар хам тасдиклади (1-жадвал).

Психотренинг дастурида социал интеллект-нинг функцияларини устиришга баFишланган машклар оркали тиббиёт ходимлари узларини турли вазиятларда синаб курдилар ва унинг натижаларини тахлил килдилар. Психотренинг дастуридаги гурухий жипсликни таъминлаш ва зурикишлардан халос булиш, хар хил вази-ятларга мос реакцияларни шакллантириш, ишга доир бахс-мунозараларни ташкил этиш укуви, тингловчанлик куникма ва малакалари, узининг фикрини асосли баён этиш укуви, низоли вазиятларга хозиржавоблик куникма-сини шакллантириш, ассертив хулкни ривожлантириш, кузатувчанлик, ифодали эмоцияни талкин килиш куникмаси, новербал тилни укиш малакасини эгаллаш, новербал тилни

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 2(75)

ТАЪЛИМ ПСИХОЛОГИЯСИ / ПЕДАГОГИЧЕСКАЯ ПСИХОЛОГИЯ 15

ч_У

2-жадвал. Тиббиёт ходимларининг социал-психологик компетенлилиги курсаткичларининг к,иёсий х,олати (N = 1000).

Компонентлар Психотренинг дастурини татбик, этишга кадар Психотренинг дастурини татбик, этгандан кейин t

X а X а

1 Инсонларни тушуниш 38,33 6,13 47,50 5,25 -9,611***

2 Вазиятларни тушуниш 48,29 5,68 50,11 6,62 -1,406

3 Уддабуронлик 26,19 4,83 28,56 5,69 -2,20

4 Ахлок,ий установкалар 42,92 4,50 49,05 3,52 -6,97***

5 Муваффак,иятга эришганлик мотивацияси 44,76 4,07 47,41 5,01 2,44*

6 Эмоционал барк,арорлик 38,66 3,62 50,76 6,44 -5,98***

7 Имиж 37,01 4,02 49,52 5,64 -16,66***

8 Социал психологик компетентлик 37,43 4,026 49,41 3,43 -13,193***

9 Вербал компетентлик 37,54 3,64 48,37 5,32 -8,19***

10 Оператив социал-психологик компетентлик 35,64 3,06 51,01 6,13 -15,45***

11 Эго компетентлик 46,50 2,60 49,31 5,51 -3,10**

12 Коммуникатив компетентлик 38,84 4,26 49,25 3,42 -14,28***

13 Ишончлилик 35,56 4,55 48,45 5,11 -11,62***

14 Барк,арор инсоний муносабатлар 48,20 2,06 52,01 5,52 -4,35***

15 Коммуникатив шахслилик имконияти 38,15 3,98 50,23 5,21 -13,97***

*р<0,05; **р<0,01; ***р<0,001

Изох,: х - уртача арифметик к,иймат; а - стандарт оFиш; t - стандарт мезон.

укиш малакаларини узлаштириш, эмоциялар билан уларнинг новербал намоён булиши уртасидаги боFликликни х,ис этишни кучайти-риш, узининг эмоционал х,олатини аник ифо-далаш куникмасини узлаштириш, интуиция, социал тафаккур ва касбий мослашув коби-лиятини ривожлантириш машклари режаси куйилмаганлигининг гувох,и булинди. Нати-жада тиббиёт ходимлари ушбу тадкикот ва ундаги оптималлаштириш дастурида иштиро-кидан минннатдор эканлигига ва касбий фаолияти учун зарур шахслилик ва касбий сифат-ларни намоён этишга эришилди1.

Тиббиёт ходимларининг социал интеллектини урганиш тестининг такрорий натижала-рида мулокот иштирокчисининг х,иссиёти, фикри ва ниятларини тушуниш (3,25 ва 4,24, t = -11,28; р<0,001); новербал мулокот х,ара-катларини тушуниш (3,16 ва 4,30, t = -10,13; р<0,001); вербал мулокот х,аракатларини тушуниш (2,94 ва 4,24, t = -13,31; р<0,001) кобилиятларни устиришга эришганлиги

1 Собирова Д.А. Социал интеллект: назария ва амалиёт. - Т.: «Фан», 2013.

аникланди. Бундан куринадики, социал интеллектни устириш учун х,ар бир шахс, хусусан, тиббиёт ходимлари уз устларида ишлашлари ва социал тажрибаларини изчил ошириб боришлари лозим экан.

Шунингдек, тиббиёт ходимларининг социал интеллектининг ривожланишида социал ком-петентлигининг роли алох,ида урин тутишини аниклашда психотренингдан кейинги бос-кичда х,ам изланиш давом эттирилди. Социал компетентликни урганиш суровномаси кайта утказилди. Суровноманинг психотренинг дас-туригача ва ундан кейинги х,олатга кура курсаткичлар уртача микдорий курсаткичлари буйича таккосланди. Дастлабки боскичда социал компетентлик курсаткичлари юкори, урта ва куйи даражалари буйича тах,лил килинган эди (2-жадвал).

Тиббиёт ходимларининг социал компетент-лиги билан социал интеллектининг узаро боF-ликлигини таъминлаш учун мулжалланган психотренинг дастурда х,амкасблар, яъни битта жамоа аъзолари уртасида ташкил этилди. Бу эса тиббиёт ходимларининг социал

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 2(75)

компетентлигини таъминлашнинг мухим жихатларини узида мужассамлаштирганлигига урFу берилди. Психотренинг дастури тиббиёт ходимларининг индивидуал усиши эмас, балки жамоавий ва гурухий жипслигини таъминлаш, узаро хурмат ва тушуниш, низога сабаб булувчи холатларнинг олдини олишга хам хизмат кила олди, дейиш мумкин. Бунинг тиббиёт ходимларининг психотренинг дастурни куллашдан кейинги курсаткичлари хам тасдик-лайди (2-жадвал).

Психотренинг дастуридан кейинги натижа-лар тиббиёт ходимларининг социал-психологик компетентлигини ифодаловчи компонент-ларда усишга эришилганлигини курсатди. Социал-психологик компетентликнинг бир-гина курсаткичида, яъни вазиятларни тушу-нишда (48,29 ва 50,11) статистик фарк кузатил-мади. Бундан куринадики, тиббиёт ходимлари турли вазиятларда учрайдиган хар хил вазият-ларнинг гувохи булиб, уларни тушунадилар. Ушбу вазиятлар юзасидан ечимлар топишда эса узларида ишонч, журъат ва инсонлар билан муносабатнинг оптимал йулларини топишда кийналганлари шубхасиз. Психотренинг дастуридан кейин эса улар инсонларни тушуниш (38,33 ва 47,50, 1=-9,611; р<0,001); ахлокий установкалар (42.92 ва 49, 05, 1=-6,97; р<0,001), эришишганлик мотивацияси (44,76 ва 47,41, 1=2,44; р<0,05); эмоционал барка-рорлик (38,66 ва 50,76; 1=-5,98; р<0,001); имиж (37,01 ва 49,52, 1=-11,28; р<0,001); социал-психологик компетентлик (37,43 ва 49,41; 1=-13,193; р<0,001) ва бошка барча компетентлик жабхалари буйича усишга эришилди. Тиббиёт ходимларининг социал-психологик ком-петентлиги вербал, ишончлилик, баркарор инсоний муносабатлар, шахснинг коммуника-тив имкониятлари усишини таъминлаши оркали касбий камолотни таъминлашга хизмат килиши мумкин экан.

Умуман, олиб борилган тадкикотимиз нати-жалари ижтимоий психологиянинг назарий ва эмпирик йуналишлари учун мухим булган куйидаги якуний илмий хулосаларни чика-ришга имкон берди:

1. Ижтимоий психологиядаги илмий-наза-рий ва методологик адабиётлар тахлили тиббиёт ходими касбий фаолиятининг компетент-лигига хизмат килувчи социал интеллект мезонларини тадкик килишга оид мукаммал тадкикотларнинг бугунги кунда етарли эмас-лигини курсатди. Холбуки, социал интеллект-нинг дастлабки вазифаси хар бир шахсни унинг касбий тараккиётига салбий таъсир этиши мумкин булган турли хил холатлардан асраш, авайлаш ва туFри йуналтиришга хизмат килишдан иборатдир.

2. Барча тиббиёт ходимларининг социал интеллекти ва шахслилик хусусиятлари урта-сидаги узаро боFликлик ва алокадорликнинг ривожланишида мулокотга мойиллик, хиссий баркарорлик, ижтимоий дадиллик, ижтимоий етуклик, узига ишониш, узини назорат килиш хусусиятлари етакчи омил сифатида намоён этилиши мумкин эканлиги уз тасдиFини топди.

3. Бинобарин, йиллар давомида тиббиёт ходимлари социал интеллектини урганиш, тадкик килиш ва ривожлантиришга каратилган илмий-амалий изланишларимизнинг махсули уларок, белгиланган барча курсаткичларимиз буйича «тажриба» ва «назорат» объектлари-дан олинган, эмпирик тахлиллар юкоридаги фаразимизнинг туFрилиги ва хакконийлигини тасдиклади.

4. Тадкикот давомида ишлаб чикилган ва маълум илмий-амалий аникликлар киритил-ган социал интеллект ва касбий фаолият уЙFунлигини таъминлашга хизмат килувчи социал интеллект мезонлари ва шу мезонлар асосида тиббиёт ходимларининг социал интеллектини урганиш оркали аникланган ва тахлил килинган бугунги барча «курсаткичлар кулами» диапазони, Узбекистонда тиббиёт ходимлари социал интеллектига булган ижтимоий заруратни янада равшанрок тасаввур этишга имкон бериш билан бирга, улар касбий фаолиятининг ижтимоий-психологик самарадорлиги ва истикболларини белгилаш учун мухим ахамият касб этади.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 2(75)

Адабиётлар руйхати:

1. Собирова Д.А. Социал интеллект: назария ва амалиёт. - Т..: «Фан», 2013.

2. Олпорт Г. Становление личности. Избранные труды. - М: «Мысль», 2002. -С. 329.

3. Терстоун Л.Л. Характер интеллекта. - М.: «Педагогика», 1924. -С. 230.

4. Айзенк Г.Ю. Интеллект: новый взгляд. // Вопросы психологии, 1995.. -С. 111-131.

5. Mayer J.D., Salovey P., Caruso D.R. Mayer-Salovey-Caruso Emotional Intelligence Test (MSCEIT) user's manual. Toronto, Canada: MHS Publishers, 2002.

6. Guilford G. Isolation and prescription of occupational stereotypes of occupy. // Psychologist. - 1967, vol. 41, №1. -Р. 57-67.

7. Thorndike R.L. Factor analysis of social and abstract intelligence. // Journal of Educational Psychology. - England: 1936, № 4. -Р. 124-128.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 2(75)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.