Научная статья на тему 'Шахс ижтимоии фаоллиги ривожланишининг психологик механизми'

Шахс ижтимоии фаоллиги ривожланишининг психологик механизми Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
1775
122
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
интеллект / ақлий қобилиятлар / ижтимоий ва эмоционал интеллект / эмпатик қобилиятлар / интеллект динамикаси / ижтимоий фаоллик / интеллект / умственная способность / социальный и эмоциональный интеллект / способность к эмпатии / психодиагностика / динамика интеллекта

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Усманова Шоира Джумабековна

Маколада талаба касбий шаклланиши жараёнида ижтимоий интеллект ривожланиш динамикасининг ижтимоий-психологик хусусиятлари ўрганилиб, психологик-педагогик ёрдам берадиган, касбий шаклланишда юзага келадиган муаммоларни бартараф этувчи ва тизимлаштирилган тадбирлар характеридаги модуль ишлаб чиқилганлиги таҳлил этилиб, давлат ва жамият тараққиёти учун зарур бўлган, давр талабига мос, рақобатбардош, ижтимоий фаол ва юқори интеллектуал салоҳиятли мутахассис кадрлар тайёрлаш зарурлиги асослаб берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ПСИХОЛОГИЧЕСКИЕ МЕХАНИЗМЫ ФОРМИРОВАНИЯ СОЦИАЛЬНОЙ АКТИВНОСТИ ЛИЧНОСТИ

В статье изложены социально-психологические механизмы динамики развития социального интеллекта в процессе профессионального формирования студента, разработан механизм, который оказывает психолого-педагогическую помощь, устраняет проблемы в профессиональном формировании, имеет систематизированный характер мероприятий.

Текст научной работы на тему «Шахс ижтимоии фаоллиги ривожланишининг психологик механизми»

Усманова Шоира Джумабековна,

Тошкент давлат техника университети «Педагогика ва психология» кафедраси доценти, психология фанлари номзоди, доцент

ШАХС ИЖТИМОИЙ ФАОЛЛИГИ

ПСИХОЛОГИК МЕХАНИЗМИ

УДК 378: 370.153

УСМОНОВА Ш.Д. ШАХС ИЖТИМОИЙ ФАОЛЛИГИ РИВОЖЛАНИШИНИНГ ПСИХОЛОГИК МЕХАНИЗМИ

Маколада талаба касбий шаклланиши жараёнида ижтимоий интеллект ривожланиш дина-микасининг ижтимоий-психологик хусусиятлари урганилиб, психологик-педагогик ёрдам бера-диган, касбий шаклланишда юзага келадиган муаммоларни бартараф этувчи ва тизимлашти-рилган тадбирлар характеридаги модуль ишлаб чик,илганлиги тах,лил этилиб, давлат ва жамият тарак,к,иёти учун зарур булган, давр талабига мос, ракобатбардош, ижтимоий фаол ва юкори интеллектуал салох,иятли мутахассис кадрлар тайёрлаш зарурлиги асослаб берилган.

Таянч суз ва тушунчалар: интеллект, ак,лий кобилиятлар, ижтимоий ва эмоционал интеллект, эмпатик кобилиятлар, интеллект динамикаси, ижтимоий фаоллик.

УСМОНОВА Ш.Д. ПСИХОЛОГИЧЕСКИЕ МЕХАНИЗМЫ ФОРМИРОВАНИЯ СОЦИАЛЬНОЙ АКТИВНОСТИ ЛИЧНОСТИ

В статье изложены социально-психологические механизмы динамики развития социального интеллекта в процессе профессионального формирования студента, разработан механизм, который оказывает психолого-педагогическую помощь, устраняет проблемы в профессиональном формировании, имеет систематизированный характер мероприятий.

Ключевые слова и понятия: интеллект, умственная способность, социальный и эмоциональный интеллект, способность к эмпатии, психодиагностика, динамика интеллекта.

USMONOVA SH.J. ANALYSIS AND DYNAMICS OF STUDENT S INTELLECT

It was reached in the process of researching social- psychological ways, forms, and methods of students' intellect development. Also were elaborated theoretical approaches, directed to solving of problem, and elaborated scientific- methodical recommendations. These approaches can be used in a work sections planning and youthful organizations, at determining contents of textbooks, educational- methodical work of higher educational institutions.

Keywords: intellect, sensible skills, social and emotionalintellect, ability for empathy, psycho diagnosis, intellects dynamics.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 3(76)

18889600

Узбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёевнинг 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сон фармони билан кабул килинган «2017-2021 йилларда Узбекистон Республика-сини янада ривожлантиришнинг бешта усту-вор йуналиши буйича Харакатлар страте-гияси»нинг туртинчи йуналишида «...техник таълимни юксалтириш ва сохани юксак мала-кали кадрлар билан таъминлашни кучай-тириш»1 вазифаси куйилган. Шахснинг эркин-лиги ва унинг интеллектуал салохиятли булиши Fояси ушбу вазифанинг бажарилиши-даги асосийларидан бири хисобланади. Зотан, эркин шахс, эркин халк, яратувчанлик, фаро-вонлик, инсонпарварлик, бунёдкорлик ишлари, илму-фан, маданият ва замонавий ишлаб чикариш жараёнида фаол харакат килишга хамда кузланган максадларга эришишга кодирдир.

Хозирги даврда жамият тараккиётида юз бераётган кескин узгаришлар сифат жихатидан янги ва нисбатан мураккаб булган вазифа-ларни куяди, бунда шахс интеллектининг ривожланиш даражаси, унинг аклий имкони-ятлари регулятори, ахлокий жихатлар алохида ахамият касб этади. Хуш, ушбу хусусиятлар талабалик даврида кай тарзда намоён булади ва таркиб топади?

Талабалик даврининг асосий хусусиятла-ридан бири - ижтимоий етукликнинг жадал суръатлар билан руёбга чикишидир. Бундай етуклик шахсдан зарур аклий кобилият, хаёт ва фаолиятда бажариладиган турли ролларни эгаллашни талаб килади. Айникса, аклий етуклик (камолот) мухим ахамият касб этади. Тала-банинг дарсларга уз вактида катнашиши, берилган вазифаларни бажариши интеллект ривожи динамикасига негиз була олмайди, бу эса аклий тараккиётни диагностика килиш учун етарли эмасдир.

Ёшларнинг ижтимоий интеллекти табиа-тини тадкик этиш, илмий жихатдан чукур тахлил килиш бугунги кун талаби булиб, бар-камол авлод тарбияси, унинг интеллектуал салохиятини ошириш ва касбий шакллани-шида ижтимоий интеллектни аниклаш усулла-

1 Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги «Узбекистон Республикасини янада ривожлантириш буйича Харакатлар Стратегияси туFрисида»ги ПФ-4947-сон фармони. // Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами. 2017 йил, 6-сон, 70-модда.

рини чукур урганиш ва динамикасининг хусу-сиятларини тахлил этиш мухимдир.

Биз тадкикот объекти сифатида олий таъ-лимнинг боскичларида касбий шаклланиш-даги талабаларни (жами респондент 480 нафар) ажратиб олган эдик. Буларнинг 240 нафари Гулистон давлат университетининг «Педагогика ва Физика-математика» факуль-тети талабалари ва 240 нафари Узбекистон миллий университети «Ижтимоий гуманитар фанлар» факультети талабалари эдилар. Илмий иш олдида турган вазифаларни хал этиш максадида куйидаги тадкикот методла-ридан фойдаланилган: талабалар касбий шаклланиши жараёнида аклий кобилиятлари ва умумий интеллектуал имкониятларини урганиш максадида сухбатлар уюштирилган; талабаларнинг таълим жараёнидаги интеллектуал салохияти кузатилган; талабаларнинг аклий кобилиятини аниклашда Дж.Ровеннинг «Прогрессив матрицалари» тести кулланилган; талабаларнинг V фактор билан боFлик сузлар билан ишлаш имконияти «Маколларни таъ-бирлаш» тести, N сонлар билан ишлай олиш фактори «Сонлар катори» ва «Сонларнинг мантикий катори», «математик интеллект» тестлари, амалий ва мотор фаолият билан боFлик «амалий интеллект» ва фазовий идрок билан боFлик «визуал интеллект» тестларидан фойдаланиш кузда тутилган. Ж.Гилфорд ва М.Салливенанинг «Умумий интеллектнинг диагностикаси» методикасидан фойдаланилган2. В.В.Бойконинг «Эмпатик кобилиятлар даражаси диагностикаси» методикаси кулланилган. Ж.Гилфорд дивергент ва конвергент тафаккур турлари негизида ижодий тафаккур ётишини далиллаб берган.

Талабаларнинг умумий интеллектини тахлил этишда топширикларнинг тузилиш тамойилларининг характерли холатлари ино-батга олинган. Равен методикаси буйича талабаларнинг умумий интеллект коэффициенти Ю = 92,75±11,73 булган эди. Бу эса интеллектнинг уртача ва уртачадан юкори натижалари орасидаги кийматларнинг акс эттирганлиги билан характерланади (1-жадвал).

2 Гилфорд Дж. Три стороны интеллекта. // Психология мышления. Под. ред. А.М.Матюшкина. - М., 1995. -С. 433-456.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 3(76)

1-жадвал. Талабаларнинг умумий интеллект курсаткичлари (Равен методикаси).

Табиий Гуманитар Кизлар Йигитлар Умумий Ю

М у М у М У М у М У

Ю 95,34 11,38 90,16 11,61 94,18 10,13 92,70 7,12 92,75 11,73

1 2,13 1,42 * р<0.05

2-жадвал. Талабалар интеллектлари диагностикаси натижалари.

М У Ю

Аналогия 5,85 1,45 Урта

Тушунчаларни мухим белгиларига кура ажратиш 5,39 2,03 Урта

Визуал интеллект 28,42 3,25 Уртачадан паст (90 га як,ин)

Амалий интеллект 17,17 2,79 Уртачадан паст (90)

Табиий (IQ = 95,75±11,38) ва гуманитар (IQ = 90,16±11,61) йуналиш талабаларининг натижаларини узаро таккослаганда хам улар-нинг кийматлари орасидаги курсаткичлар бир-биридан кескин фарк килмаган булса-да, аммо уларнинг курсаткичлари орасида фарк кузатилди (1=2,13, р<0.05) (2-жадвал).

Натижалардан куринадики, ижтимоий интеллект курсаткичлари билан бошка интеллект курсаткичлари орасидаги муносабатлар анча ижобий усишда экан.

Бундан куринадики,талабаларнинг умумий интеллектига нисбатан ижтимоий интеллекти-даги усиш аломатлари якколрок. Унинг мезон-лари орасида х,ам нисбий булса-да, узаро боFланишлар мавжуд1.

Ижтимоий интеллект мустакил ходисами? Ижтимоий интеллектнинг функциялари нима-лардан иборат? Бу саволларга жавоб беришда куйидаги жихатларга эътибор каратиш лозим булади: узгарувчан шароитларда адекватлик ва мослашувчанликни таъминлаши; тактик ва стратегик йуналишларда узаро муваффакиятли мутаносиблик дастурлари ва режаларининг шаклланиши, жорий масалаларни хал килиш; шахслараро муносабатлардаги вокеаларни режалаштириш ва уларнинг ривожланишини прогноз килиш; мотивацион функция; ижтимоий ракобатбардошликни кенгайтириш (ИР); уз-узини шакллантириш, уз-узини англаш, уз-узига сабок бериш.

Ижтимоий интеллектнинг асосий вазифала-ридан бири узок муддатли узаро муносабат-ларни шакллантиришдир. Узаро муносабат-

1 Fозиев Э., Усманова Ш. Интеллект психологияси. - Т.: «Фан», 1996. -81-98*б.

ларнинг даражаси ва характерини тушунган холда келажакда бир-бирига ижобий таъсир утказиш ва муносабатларни мустахкамлашдан иборатдир.

Ижтимоий интеллектнинг фавкулотда юз берадиган инкирозлар, узок чузиладиган стресслар, уз-узига булган хурматни тушуниб етиши холатларида ёрдам берувчи мобилиза-цион функцияси жуда мухим хисобланади.

Умумий интеллектнинг таркибидан фаркли равишда, ижтимоий интеллектнинг таркибида уз-узини англашнинг шахсга оид хусусиятлари ва характеристикалари катта роль уйнайди. Бунда уз-узини англаш «машаккатли», комп-лекслар ва психологик химоя тусиклари билан тулиб-тошган булмаслиги керак. Шунинг учун хам авторитар шахсда ижтимоий интеллектнинг юкори курсаткичлари жуда кам учрайди. Бундай шахс одамлар билан муомалага киришганда кузга тез ташланмайдиган кийин-чиликларни бошдан кечиради, одамларни ёмон тушунади (айникса, бошка жинсдаги-ларни), улар билан чикишиб кета олмайди, баъзида эса у одамлардан умуман куркади. Бундай инсоннинг уз-узини англаши ривож-ланмаганлиги сабабли комплексларга тула булади. Шахсий кизикишлари кам булади ёки булмайди, узини англамаган холда агрессив-ликка берилувчан булади.

Ижтимоий интеллект «инсон-инсон» типи сохасидаги касбларда мухим ахамиятга эга булиб, педагоглар, психологлар, психотера-певтлар, журналистлар, менежерлар, хукукшу-нослар, шифокорлар, сиёсатчилар, тадбир-корлар фаолиятини прогноз кила олиш имко-ниятини беради.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 3(76)

Тадкикот натижаларига кура, ижтимоий интеллектнинг ёшга караб усиб боришини кузатишимиз мумкин, жумладан, биринчи боскичларнинг ижтимоий интеллектини урганиш методикалари буйича курсаткич-ларида мулокот иштирокчисининг хиссиёти, фикри ва ниятларини тушуниш мезони билан вербал экспрессияни тушуниши хамда шахс-лараро узаро таъсирлашувни тахлил этиш омиллари уртасида корреляцион муносабат кузатилган. Сунгра вербал экспрессия ва шахслараро узаро таъсирлашувни ташкил этиш омиллари уртасида хам корреляцион муносабат кузатилган. Бу холат 1-боскич тала-баларида «Мен» конценцияси ва «Мен» тим-соли яхши шаклланганлигини курсатади. Улар одамлар уртасидаги кийин холатлар, вазият-ларнинг шаклланишидаги мантикини тушуна-дилар, бошка кишилар бу холатга жалб этилса, бу холатнинг узгариши мохияти нималардан иборат эканлигини хис этадилар.

Биринчи боскичлар ижтимоий интеллекти ривожланишида учрайдиган камчилик улар-нинг хулк-атворни тушуниш кобилиятларини яхши шакллантирмаганликларидадир.

Иккинчи боскичларнинг ижтимоий интеллект курсаткичлари муносабатлари тахлилида мулокот иштирокчисининг хиссиёти, фикри ва ниятларини тушуниш уз урнида яхши ривож-ланганлиги новербал хулк-атворни тушуниш, вербал экспрессияларни тушунишга олиб кел-ган.

Учинчи боскичларда мулокот иштирокчисининг хиссиёти, фикри ва ниятлари тушуниш омили ва шахслараро узаро таъсирлашувни тахлил этиш омиллари бир-бирини такозо килади ва корреляцион алока мавжуд. Новербал ва вербал экспрессияни тушуниш лаёкати кузатилган.

Туртинчи боскич талабалари эса узларининг яхши натижаларини намоён килганлар. Уму-мий натижаларда жуда куп корреляцион муносабатлар кузатилган.

Юкоридагилардан келиб чиккан холда куйидагича хулосага келиш мумкин: ёшлар-нинг ижтимоий интеллекти табиатини тадкик этиш, илмий жихатдан чукур тахлил килиш бугунги кун талаби булиб, баркамол авлод тарбияси, унинг интеллектуал салохиятини ошириш ва касбий шаклланишида ижтимоий интеллектни аниклаш усулларини чукур

урганиш ва динамикасининг хусусиятларини тахлил этиш мухимдир. Ёшларнинг шахслар-аро муносабатларида интеллектуал кобилият-лари бирлигида ижтимоий мухит, сухбат-дошларнинг хатти-харакатлари, шахсий фази-латлари, кечинмаларини бахолаш имконият-лари конуният жихатидан мустахкам боF-ликдир. Мулокот иштирокчисининг хиссиёти, фикр ва ниятларини тушуниш кобилиятига эгалик ижтимоий интеллектнинг усишига хам, мураккаб мантикий муносабатларни тушунишга хам ижобий таъсир курсатиб, тушунча-ларнинг мухим ва номухим жихатларини фарклай олишни ахборотларни куриш оркали кайта ишлаш имкониятларининг усишига олиб келиб, ёшларнинг касбий ва шахсий камоло-тида уз-узини намоён этишида куринади. Туртинчи боскич талабаларида эса ижтимоий интеллект курсаткичи анча юкори ва ижобий куриниш касб этди. Уларда биринчи ва учинчи, иккинчи ва туртинчи омил доирасида бир хил курсаткичлар гувохи булдик.

Уз навбатида факультетлар буйича кузатил-ганда натижалар узининг ижобий ахамиятини йукотмаган: физика-математика - 4.30, педагогика - 4.55, психология - 4,42, фалсафа - 4.44 курсаткичларни намоён этди. Бундан кури-надики, инновацион таълим усулларини кул-лаш таълим жараён учун жуда мухим экан.

Ушбу натижалар дарс машFулотларида инновацион таълим технологиялари элемент-ларидан фойдаланилганда, уларга интерфаол таълим усулларини жорий этиш таълим жараёнида билимларни узлаштиришидаги касбий шаклланишига ижобий таъсир курсата олган.

Инновациялардан фойдаланишда укув материалининг мазмуни укитувчи томонидан кайта ишлаб чикилиши, талабага мураккаб туюлган терминларни изохлаб бериши, унинг онгида аклий фаолиятини уЙFотиши хамда кучайтириши талаб килинади. Бунинг учун мавзунинг мазмуни ахборот шаклидаги тушун-чалардан муаммоли савол, вазифа, топширик ва вазиятларга айлантирилади. Талаба олдига муаммо куйилганда уни хал этиш, ечимини топишга хохиш туFилади. Худди шу холатда талабада аклий фаоллик намуналари пайдо булади. Уни руёбга чикаришда интерфаол методлар узининг самарали натижасини беради.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 3(76)

Инновацион ёндашув жараёнида билим талабаларнинг уз ижтимоий тартиблари асо-сида пайдо булади ва хулк-атвор шаклининг хам узгаришига таъсир килади. Айникса таъ-лимни муаммоли ташкил этиш талаба укув фаолиятига ижобий таъсир курсатади. Ушбу жараённи янада муваффакиятлирок чикиши учун психологик асосларга эътиборни каратиш керак.

Инновацион технологиялар асосида таъ-лим жараёни ташкил этилганда билим эгал-лашнинг бир канча бир-бирига боFлик булган боскичлари мавжуд булиб, тайёр билимларни талаба онгига етказиш, эсга олиш, эсда саклаш, кайта эсга тушириш, сузлаб бериш, ёзма ифо-далаш каби холатлар билиш, тушуниш дара-жаларини ифодалайди. Бу даражаларда билим олувчидан ижодий ёндашув талаб этилмайди.

Узлаштиришнинг кейинги даражаларида тала-балар олган билимларини амалда татбик этиши, маълум натижаларни кулга киритиши, тулдириши, бойитиши, узгартириши, узининг мустакил нуктаи назарига эга булиши талаб этилади. Бу узлаштириш даражалари учун муаммоли ёндашув ахамиятли хисобланади. Олий укув юртлари инновацион технология-лардан фойдаланиш борасида катта имкони-ятларга эга. Дархакикат, укув машFулотлари унинг доимий равишда бир хилда такрорла-ниши талабаларда локайдлик, билим олишга нисбатан масъулиятсизлик кайфиятини хосил килади. Айни вактда бундай х,олатнинг олдини олишнинг энг самарали йули сифатида таълим муассасалари фаолиятига инновацион техно-логияларни изчил ва максадга мувофик равишда татбик этиш зарур.

Адабиётлар руйхати:

1. Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги «Узбекистон Республикасини янада ривожлантириш буйича Харакатлар Стратегияси туFрисида»ги ПФ-4947-сон фармони. // Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами. 2017 йил, 6-сон, 70-модда.

2. Айзенк Г.Ю. Проверьте свои интеллектуальные способности. / Пер. с англ. 2-е изд. - Рига, 1992. -С. 176.

3. Fозиев Э^. Талабаларни умумлаштириш усулларига ургатиш ва уларнинг аклий тараккиёти. - Т.: «Укитувчи», 1983.

4. Давлетшин М.Г., Ковалев А.Г., Крутецкий В.А. Кобилият ва унинг диагностикаси. -Т.: «Укитувчи», 1990.

5. Гилфорд Дж. Три стороны интеллекта. // Психология мышления. Под ред A.M. Матюшкина. - М., 1965. -С. 433-456.

6. Fозиев Э., Усманова Ш. Интеллект психологияси. - Т.: «Фан», 1996. -81-98-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 3(76)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.