Научная статья на тему 'Талабалар тафаккурида ижодиилик ва креативликни шакллантириш муаммоси'

Талабалар тафаккурида ижодиилик ва креативликни шакллантириш муаммоси Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
374
200
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
талабалик даври / ижодий тафаккур / креативлик / илмий / назарий / фаолият / студенчество / творческое мышление / креативность / научное / теоретическое / деятельность

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Мусинова Рухшона Юнусовна

Мақолада талабалар булажак мутахассислар сифатида қаралиб, уларда ижодий тафаккур ва креативликни шакллантиришнинг назарий масалалари ёритилди ва экспериментал маълумотлар келтирилди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ФОРМИРОВАНИЕ ТВОРЧЕСТВА И КРЕАТИВНОСТИ В МЫШЛЕНИИ СТУДЕНТОВ

В статье студенты рассматриваются в качестве будущих специалистов, освещаются вопросы формирования творческого мышления и креативности у студентов, приводятся экспериментальные данные.

Текст научной работы на тему «Талабалар тафаккурида ижодиилик ва креативликни шакллантириш муаммоси»

Мусинова Рухшона Юнусовна,

Самарканд давлат университети психология кафедраси докторанти

ТАЛАБАЛАР ТАФАККУРИДА ИЖОДИЙЛИК ВА КРЕАТИВЛИКНИ ШАКЛЛАНТИРИШ МУАММОСИ

УДК: 378:37.01

МУСИНОВА Р.Ю. ТАЛАБАЛАР ТАФАККУРИДА ИЖОДИЙЛИК ВА КРЕАТИВЛИКНИ ШАКЛЛАНТИРИШ МУАММОСИ

Маколада талабалар булажак мутахассислар сифатида каралиб, уларда ижодий тафаккур ва креативликни шакллантиришнинг назарий масалалари ёритилди ва экспериментал маълумотлар келтирилди.

Таянч суз ва тушунчалар: талабалик даври, ижодий тафаккур, креативлик, илмий, назарий, фао-лият.

МУСИНОВА Р.Ю. ФОРМИРОВАНИЕ ТВОРЧЕСТВА И КРЕАТИВНОСТИ В МЫШЛЕНИИ СТУДЕНТОВ

В статье студенты рассматриваются в качестве будущих специалистов, освещаются вопросы формирования творческого мышления и креативности у студентов, приводятся экспериментальные данные.

Ключевые слова и понятия: студенчество, творческое мышление, креативность, научное, теоретическое, деятельность.

MUSINOVA R.YU. FORMATION OF CREATIVITY IN THE THINKING OF STUDENTS

In the article the students are considered as future specialists, the formation of their creative thinking and creativity among students is highlihted, and experimental data are presented. Keywords: students, creative thinking, creativity, scientific, theoretical, activity.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 3(76)

Барча даврларда инсоннинг фаолияти унинг ижодий фао-лияти билан узвий боманган булган. Шахс узини ижодда ифода этишга бурчлидир, зеро, ижод жараёнида инсон шахс сифатида камол топади.

Бу фалсафий-психологик муаммо утган аср-нинг 70-йилларида кенг куриб чикилган ва урганилган. Аммо х,аётни ижод деб, инсоннинг вазифасини эса х,аёт ва дунёни яратиш деб тушуниш факат бир карашда осон туюлиши мумкин. Узининг ижодий мох,иятини х,амма х,ам тушуниб етавермайди. Бунинг учун инсон уз максадлари ва уларга эришиш усулларини аник тушуниши керак. Аммо бу тушуниш соф эгоистик асосга курилмаслиги керак, зеро, ижод уз мох,иятига кура беFараз булиб, эгоизм билан мос келмайди.

Алох,ида шахснинггина эмас, куплаб одам-ларнинг идеаллари, максадлари ва эх,тиёжла-рига мувофиклик х,ар кандай ижоднинг зару-рий белгисидир. Маълумки, ижод хилма-хил ижтимоий ва шахсий эх,тиёжларни кондириш буйича сон-саноксиз вазифаларни х,ал килишга йуналтирилган фаолиятдир. Бунинг негизида одамлар ижодий фаолиятининг жуда куп турлари, типлари ва шакллари вужудга келади. Улар орасида фан, илмий ижодий фаолият, креатив тафаккур юритиш кишилик тараккиётининг х,озирги даврида ижодий фао-лиятнинг мух,им турларидандир.

Хар кандай шахснинг аклий тараккиёти даражаси илмий ёки (бугунги кунда фан билан узвий боFлик булган) техникавий билими, ижодий, креатив фикр юрита олиши билан белгиланади. Инсон нафакат ташки мух,итда, балки узида х,ам узгариш ясайди. Шунинг учун х,ам фан ва техника жадал ривожланаётган, ижтимоий муносабатлар янгиланаётган х,озирги замонда ёшларни креатив фаолият, ижодга ургатиш, ижодий кобилиятли шахс-ларни шакллантириш масалалари айникса долзарб ах,амият касб этади. Бу нуктаи назар-дан, олий укув юртлари талабаларида ижодий тафаккур, креатив фаолият юрита олишни ривожлантириш муаммосини тадкик этиш масаласи х,озирги кунда етарли даражада урганилмаган.

Ижод турлари ижоднинг мох,ияти х,акидаги тасаввурларнинг хусусияти билан белгиланади. Жумладан, И.Кант ижод жараёнини мах-

сус тах,лилдан утказди ва унга инсоннинг тасаввури мах,сули деб каради. Ижодни, бир томондан, соф интеллектуал х,одиса деб (Н.Гартман, Э.Гуссерл, А.Уайтхед ва бошкалар), иккинчи томондан эса ижодий фаолият неги-зидаги экзистенциал фаолият деб талкин килиш х,озирги замон фалсафасига хосдир.

Талабаларда ижодий фаолиятни ривожлантириш, уларни х,аётда, касбий фаолиятда креатив ёндашув, ижодий фикрлашга ургатиш муаммосини урганган рус психологлари Л.С.Виготский, Р.С.Немов, Р.Гарифуллин, республикамиз олимлари Э.^озиев, Б.К,одиров, F.Шоумаров, З.Нишанова, Д.Мухамедова, Х.Али-мовларнинг илмий ишлари методологик асос булиб хизмат килади.

Мазкур муаллифларнинг илмий хулосалари И.М.Сеченовнинг «Рефлексы головного мозга» («Бош мия рефлекслари»), Г.Гельмгольцнинг «Учение о слуховых ощущениях, как физиологическая основа теории музыки» («Мусика назариясининг физиологик асоси булган эши-тиш сезгиси х,акидаги таълимот»), Р.Гарифул-линнинг «Психология искусства и творчества» («Санъат ва ижод психологияси»), П.Вайнс-вайгнинг «Десят заповедей творческой личности» («Ижодкор шахснинг ун угити»),

A.Я.Дудецкийнинг «Теоритические вопросы воображения и творчества» («Хаёл ва ижод-нинг назарий масалалари»), Г.И.Ивановнинг «Основные мотивы творческой деятельности человека» («Одам ижодий фаолиятининг асо-сий мотивлари»), А.Н.Лукнинг «Психология творчества» («Ижод психологияси»),

B.А.Моляконинг «Психология творческой деятельности» («Ижодий фаолият психологияси»), В.В.Старовойтовнинг «Психология и художественное творчество» («Психология ва бадиий ижод») каби асарларидаги хулосалар билан ягона концепцияга эга.

Ушбу муаммо олий мактаб психологияси, ижод психологияси, тафаккур психологияси фанлари доираларида анча кенг урганилган булиб, айнан талабаларда ижодий тафаккурни шакллантириш ва ривожлантириш масаласи

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 3(76)

илмий ижодиёт методологияси фани доира-сида х,ам урганилиб келинган.

Булажак мутахассис кадрлар ракобатбар-дошлигини ошириш, жамиятда ижодкор шахс-лар сонини купайтириш, ижодкор мух,итни яратишда талабалик давриданок шахсга психологик-педагогик таъсир курсатиш маса-лалари х,озирча кам урганилган мавзу булиб, замонавий таълим максадларини туFридан-туFри узида акс эттиради.

Олий мактаб таълими оркали талаба шах-сида ижодкорлик, креативликни шаклланти-риш, ижодий тафаккур юритишнинг психологик асосларини тадкик этиш, илмий, бадиий ва техник ижодкорликнинг булажак мутахассис учун ах,амиятини ёритиш, талабаларнинг ижодий тафаккур юритиш даражасини психологик ташхис этишдан иборат.

Бугунги кунда ахборот жамияти даврида фан ва инновацион тараккиёт жамият ривож-ланиши, шу жумладан унинг моддий, икти-содий негизи - ижтимоий ишлаб чикаришнинг ривожланишини белгиловчи омиллар х,исоб-ланади.

Талабаларда илмий факт, Fоя, гипотеза, концепция, назария, илмий конун, илмий билиш деган тушунчалар ва илмий тадки-котлар олиб бориш малакаларини х,осил килиш учун замонавий олий таълим дастури бунга жавоб бера олиши х,ам максадга мувофик1.

Талабаларда ижодий тафаккур юритиш куникмаси - олим, тадкикотчи, яратувчининг кобилиятлари ва мах,орати, иродаси, тириш-коклиги ва катъияти, якуний максад - янги фойдали илмий билим олишга интилишининг ифодасидир.

Тадкикотимиз объекти - олий таълим муас-сасалари талабаларининг тафаккур юритиш турлари, ижодий фаолият турлари х,исоб-ланади. Тадкикотлар СамДУ психология йуналиши 1-4-курсларнинг 30 нафар талаба-сидан иборат синалувчилар гурух,ида олиб борилди.

Бизнинг фаразимизча, талабаларни 1-курс-дан бошлаб илмий ижодий фаолият юритишга ургатиш мумкин, агарда уларда куйидаги малакалар шакллантирилса:

1 Нишонова З., Эргашев П. Олий мактаб психологияси. - Т., 2008. -176-б.

- илмий фактлар туплаш;

- илмий фараз килиш;

- башорат килиш;

- синергетик тафаккур юритиш;

- ахборотларни танлаш ва улардан аник максадда фойдаланиш;

- адабиётлар билан ишлаш;

- илмий-академик услубда ёзма ва оFзаки мулокот юритиш.

Бадиий ижодкорлик шакллари эса талабаларнинг юксак маънавий х,иссиётлари ва тафаккур юритиш шаклларига боFлик булади.

«Фалсафа фанлари энциклопедияси»да Гегель фан тизимли хусусиятга эга эканлигини курсатар экан, шу жумладан: «Фан - мох,ият эътибори билан тизимдир, чунки х,акикийлик конкретлик каби уз ичида авж олувчи бирлик-дир, яъни, бир бутунликдир», деб кайд этади2.

Илмий факт, Fоя, гипотеза, концепция, назария, илмий конун илмий билиш тизими-нинг таркибий элементларидир. Илмий ижод фан тизимидаги барча таркибий элементлар-нинг мазмунини ривожлантиради ва бойи-тади. Илмий ижод - олим, тадкикотчи, яратувчининг кобилиятлари ва мах,орати, иродаси, тиришкоклиги ва катъиятининг, якуний максад - янги х,акконий илмий билим олишга интилишининг ифодасидир.

Илмий ижод, илмий кашфиёт натижалари илмий макола, х,исобот, диссертация, монография ва х,оказолар шаклида тил, суз билан расмийлаштирилади. Илмий билиш ва ижодда инсон тилининг фаоллиги муаммоси тил ва тафаккур фалсафий муаммоси билан уЙFун-лашади: уларнинг узаро алокаси узвий, ажрал-мас хусусиятга эга.

Бугунги кунда фан ва ишлаб чикариш инте-грациясини амалга ошириш максадида инновацион корпоратив шартномалар ва ушбу йуналишдаги ишларнинг амалга оширилиши -барчаси юкори савиядаги кадрларни етишти-риш ва уларда ижодкорлик, креативлик ва мех,нат самарадорлигини оширишга каратил-гандир. Ижод психологиясини урганиш, олий укув юртлари битирувчиларини оригинал фикрловчи, яратувчи, ижодкор шахслар килиб тарбиялаш ишлаб чикариш мах,сулдорлиги-нинг ортиши, талантларнинг кашф этилиши,

2 Гегель Г. Энциклопедия философских наук. Т. 1. - М.: «Мысль», 1974. -С. 100 (таржима муаллифники).

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 3(76)

12 ОЛИЙ ТАЪЛИМ / ВЫСШЕЕ ОБРАЗОВАНИЕ ч____

1-жадвал. Талабаларда ижодий тафаккур, илмий-ижодий фаолият малакаси, креативлик сифатлари курсаткичлари.

Синалувчилар (4-курс) Ижодий тафаккур шаклланган Илмий-ижодий фаолият юритиш малакасига эга Креативлик сифатига эга

№ Психология йуналиши талабалари (40 нафар) Йигитлар К,излар Йигитлар Кизлар Йигитлар Кизлар

1 100% 12% 45% 34% 2% 4% 3%

кашфиётчиликнинг ривожланиши ва уз навба-тида, иктисодий ва ижтимоий тараккиётга йул очади.

Талабаларнинг ижодий фаолиятига тайёр-лигини ёки уларнинг уз булажак касбларига ижодий ёндаша олишларини психологик жих,атдан урганишдан максад талабалар мух,ити, уларга таълим бериш хусусиятлари, уларнинг илмий ва бадиий ижод, касбий ижодкорлик ва ижодий фаолият х,акидаги тасаввурлари, талабалар жамоаси, булажак мутахассис - талаба шахси ижодий фаолияти учун кулай психологик шарт-шароитлар яра-тишдир.

Талабаларда ижодий фаолиятга тайёрлик динамикаси - усиб бориш жараёнини бос-кичма-боскич урганиш натижасида талабалар ижодий тафаккурининг узига хос жих,атлари намоён булади. Талабаларни уз касбига ижодий ёндаша олиши даражасида тайёрлаш мураккаб жараён булиб, у талабанинг эх,тиёж-лари, кадриятлари, х,иссиётлари ва интеллекти х,амда касбий ва х,аётий мотивациясига боFлик булади.

Мавзуимиз объекти - психология йуналиши талабаларининг ижодий тафаккури булиб, мавзу буйича олиб борган тадкикотларимиз ва суров натижалари шуни курсатдики, ушбу талабалар асосан келажакда таълим муассаса-лари ва психологик хизмат сох,асида ишлашга кизикишади. Ижодий тафаккур бизнинг сох,а-мизда мух,им, деб х,исобловчи талабаларни аниклаш, уларнинг ижодий фаолият ва ижодий тафаккур туFрисида тушунчага эга эканли-гини аниклаш максадида 1- ва 4-курснинг 80 талабаси уртасида утказилган суров натижа-ларига кура 1-жадвалдаги каби маълумот-ларни кулга киритдик.

Биз тадкикотимизда асосан ижодий тафаккур юритадиган, илмий, бадиий ижод турлари билан кизикадиган, уз фаолиятида креатив, оригинал йул топа оладиган талабаларда бу

хусусиятларнинг ривожланганлик даражасини ургандик.

1-2-3-4-курс талабаларидан иборат сина-лувчилар гурух,ида куйидаги мавзуларда суров утказдик:

1. Ижодий фаолият х,акида тасаввурга эга-мисиз?

2. Келажакда ихтисослигингиз буйича ишлашда илмий ижод, ижодий тафаккур мух,имми?

3. Бу сох,ада кизикиш туфайли (балки, тасо-диф туфайли) укияпсизми?

4. Илмий академик услуб х,акида тушунчан-гиз?

5. Илмий фараз ва башорат нима?

6. Илмий ахборотлардан фойдаланишдан максад?

7. Интеллект ва ижодкорлик бир-бирига кайси нуктаи назардан боFлик?

8. Сноска ва ссилка максади?

9. Синергетика х,акида нима биласиз?

10. Илмий ижодий фаолият юритиш учун зарур буладиган куникма ва малакаларни эгаллаш учун етарли х,аракат киляпсизми?

Синалувчилар бу саволларга «Ха» ёки «Йук» жавобларини беришлари таклиф этилди.

Суровнома саволларига «Ха» жавоби олин-ганлик туFрисидаги маълумотларни курслар буйича таксимланиши 2-жадвалда келтирил-ган.

Суров натижаларидан хулоса килиш мум-кинки, талабаларнинг илмий ва креатив фаолиятига тайёрлиги динамикаси (яъни, усиб бориш даражаси) аввалига 1-курсда юкори, кейинчалик 2-курсда - касб х,акидаги тасав-вурлар, карашлар ва кизикишлар доираси-нинг узгариши натижасида пасайиш, 3-курсда уз танлаган касбига онгли муносабат, амалиёт дарсларидаги тажриба ва билимга ишонч туфайли бироз усиш, 4-курсда эса баркарор кизикиш, установка (психологик тайёрлик) ва

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 3(76)

ОЛИЙ ТАЪЛИМ / ВЫСШЕЕ ОБРАЗОВАНИЕ 13

ч_У

2-жадвал. Суровнома саволларига «^а» жавоб берган талабаларининг курслар буйича так,симланиши.

Суровномада иштирок этган талабалар: Саволларнинг тартиб раками:

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

1-курс, 20 нафар 89% 74% 52% 44% 60% 52% 35% 75% 53% 45%

2-курс, 20 нафар 88% 71% 56% 45% 67% 72% 45% 70% 43% 50%

3-курс, 20 нафар 92% 84% 61% 78% 70% 78% 34% 21% 13% 10%

4-курс, 20 нафар 97% 81% 66% 78% 72% 82% 38% 10% 25% 52%

уз билими, иктидори ва имкониятларини реал бах,олаш билан боFлик аник позициялар вужудга келади.

Асосий хулоса шуки, агар талабаларда ижо-дий тафаккур х,акидаги тасаввурлар кенгайса, креатив фаолияти мотивацияси англанган булса ва профессионал тайёргарлик буйича махсус коррекцион методикалар кулланилса, уларда ижодий-креатив тафаккур юритишга тайёрлик даражаси изчил усиб боради. Шунингдек, талабалар илмий-ижодий изла-нишлари, иктидорли талабаларни куллаб-кувватлаш, фан олимпиадалари, талабалар илмий конференциялари, илмий ва бадиий тугаракларнинг самарадорлиги х,ам уларда ижодкорликка кизикиш ва мотивацияни х,амда тегишли малакаларнинг х,осил булишига сабаб булади.

Талабаларда ижодий тафаккурни шакллан-тириш оркали:

- олий таълим ва ишлаб чикариш интегра-цияси сифати ва самарадорлиги ошади;

- жамиятда интеллектуаллар, ижодкорлар, ракобатбардош замонавий кадрлар сонини

ошириш ва шу йул билан жамиятимиз нуфу-зини дунё микёсида оширишга эришамиз;

- кадрлар ракобатбардошлиги, савияси, мех,нат ва ишлаб чикариш самарадорлиги, жамиятда ижтимоий-иктисодий баркарорлик даражаси ошади. Бу эса уз навбатида, албатта, жамиятимизнинг келажакдаги ижтимоий-иктисодий, сиёсий тараккиётига хизмат килади.

Биз талабаларда креативлик, ижодий тафаккур юритиш х,олатини аниклаш, улар-нинг илмий иш буйича зарурий психик ва профессионал курсаткичларини аниклаш учун махсус психометрик ва диагностик тестларни утказишни таклиф килардик1.

Талабаларда илмий ижод ва креативликни шакллантиришда олий таълимда эксперимен-тал фанлар х,ажмини ошириш, фан ва амалиёт интеграцияси, талабалар тадкикотлари нати-жаларини амалиётда синаш ва татбик этишни долзарблаштириш тавсия этилади.

Адабиётлар руйхати:

1. Гарифуллин Р.Р. Иллюзионизм личности как новая философско-психологическая концепция. - Казань: «Мари Эл», 1997. -С. 415.

2. Грязнов В.М. Методология научного творчества. - М., изд. РУДН, 2000. -С. 270.

3. Нишанова З., Эргашев П. Олий мактаб психологияси. - Т.: Низомий номидаги Тош-кент педагогика университети нашриёти, 2008. -340-б.

4. Салахутдинова М. Ижод психологияси. - Самарканд: СамДУ, 2005. -80-б.

5. Fозиев Э. Умумий психология. Дарслик. - Т.: Узбекистон файласуфлари миллий жамияти нашриёти, 2001. -510-б.

1 Каранг: Ильин Е.П. Психология творческого, креативности, одарённости. - СПб.; «Питер», 2009. -С. 434.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 3(76)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.