Научная статья на тему 'Талабаларда креативлик сифатларини ривожлантиришнинг самарали йўллари'

Талабаларда креативлик сифатларини ривожлантиришнинг самарали йўллари Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
2234
489
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
креативлик сифатлари / билим / кўникма / малака / ижодий фаолият / шахс креативлиги / касбий ижодкорлик / креативные качества / знания / навыки / квалификация / творческая деятельность / креативность личности / профессиональное творчество

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Авазбоев Атажан Исмоилович, Пардабоев Жасур Эшбоевич

Мақолада талабларда креативлик сифатларини ривожлантиришнинг самарали йўллари, креативлик сифатларига эга бўлишлари учун ўқув ва тарбия жараёнида янги ғояларни яратиш ҳақидаги фикрлар ёритиб берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ЭФФЕКТИВНЫЕ ПУТИ РАЗВИТИЯ КРЕАТИВНЫХ КАЧЕСТВ СТУДЕНТОВ

статье излагаются идеи для разработки эффективных способов развития креативных качеств студентов, создания новых идей в процессах обучения и воспитания, формирования студентов творческими людьми.

Текст научной работы на тему «Талабаларда креативлик сифатларини ривожлантиришнинг самарали йўллари»

Авазбоев Атажан Исмоилович,

Низомий номидаги Тошкент давлат педагогика университети «Касб таълим методикаси» кафедраси доценти, педагогика фанлари номзоди; Пардабоев Жасур Эшбоевич, Низомий номидаги Тошкент давлат педагогика университети «Касб таълим методикаси» кафедраси катта укитувчиси

ТАЛАБАЛАРДА КРЕАТИВЛИК СИФАТЛАРИНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ САМАРАЛИ ЙУЛЛАРИ

АВАЗБОЕВ А.И., ПАРДАБОЕВ Ж.Э. ТАЛАБАЛАРДА КРЕАТИВЛИК СИФАТЛАРИНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ САМАРАЛИ ЙУЛЛАРИ

Маколада талабларда креативлик сифатларини ривожлантиришнинг самарали йуллари, креативлик сифатларига эга булишлари учун укув ва тарбия жараёнида янги Fояларни яратиш х,акидаги фикрлар ёритиб берилган.

Таянч суз ва тушунчалар: креативлик сифатлари, билим, куникма, малака, ижодий фаолият, шахс креативлиги, касбий ижодкорлик.

АВАЗБОЕВ А.И., ПАРДАБОЕВ Ж.Э. ЭФФЕКТИВНЫЕ ПУТИ РАЗВИТИЯ КРЕАТИВНЫХ КАЧЕСТВ СТУДЕНТОВ

В статье излагаются идеи для разработки эффективных способов развития креативных качеств студентов, создания новых идей в процессах обучения и воспитания, формирования студентов творческими людьми.

Ключевые слова и понятия: креативные качества, знания, навыки, квалификация, творческая деятельность, креативность личности, профессиональное творчество.

AVAZBOEV A.I, PARDABOEV J.E. EFFECTIVE WAYS OF STUDENTS' CREATIVE ABILITIES DEVELOPMENT.

There is discussed in the article ideas for teaching effective ways of creativity among students development, to forming the students as creative thinking persons.

Keywords: qualities of creativity, knowledge, skills, qualifications, creative activity, creativity, professional creativity.

v.

Талаба шахсининг мутахассис сифатида касбий камол топиши, ривожланиши уз моциятига кура тизимли ижо-дий жараён тарзида намоён булади. Ижодкор шахснинг шаклланиши ва ривожланиши унинг ички ва ташки олами узгаришининг узаро мос келиши, ижтимоий-ицтисодий шарт-шароитлар цамда инсон онтогенези - тумлишидан бошлаб то умрининг охирига цадар узлуксизлик, ворисий-ликни тацозо этадиган фаолият мазмунига ботик,.

Маълумки, касбий тажриба билим, куникма ва малакаларнинг интеграцияси сифатида акс этади. Бирок, касбий-ижодий фаолият куникмаларининг узлаштирилиши нафакат амалий куникма ва малакаларнинг интеграцияси, мутахассис сифатида фаолиятни самарали ташкил этиш усул ва воситаларини ишлаб чикишни, шу билан бирга касбий ижодкор-лик методологиясидан хабардор булиш, ижо-дий тафаккурни ривожлантириш ва креатив характерга эга шахсий сифатларнинг етарли даражада узлаштирилишини талаб этади.

Креативлик (лот., инг. «create» - яратиш, «creative» яратувчи, ижодкор) - индивиднинг янги Fояларни ишлаб чикаришга тайёрлигини тавсифловчи хамда мустакил омил сифатида иктидорлиликнингтаркибига кирувчи ижодий кобилияти маъносини ифодалайди1.

Ижодкор шахснинг шаклланишини шахснинг узаро мос тарзда бажарилган ижодий фаолият ва ижодий махсулотларни яратиш борасидаги ривожланиши сифатида белгилаш мумкин. Ушбу жараённинг суръати ва камрови биологик ва ижтимоий омиллар, шахснинг фаоллиги ва креатив сифатлари, шунингдек, мавжуд шарт-шароит, хаётий мухим ва касбий шартланган ходисаларга боFлик. Замонавий шароитда педагогнинг креативлик сифатла-рига эга булиши такозо этилади. Педагогнинг креативлик сифатларига эга булиш унинг шахсий кобилиятлари, табиий ва ижтимоий кувватини, касбий фаолиятни сифатли, самарали ташкил этишга йуналтиради.

Олий таълим тизимида укиш фаолиятида булган талабалар креативлик сифатларига эга булишлари учун уларда укув ва тарбия жара-ёнларида анъанавий ёндашишдан фаркли

1 Хасанбоев Ж., Туракулов Х., Хайдаров М., Хасанбоева О., Усманов Н. Педагогика фанидан изохли луFат. - Т.: «Фан ва технологиялар», 2009. - 236 бет.

янги Fоялар хакида фикр юритиши, узига хос-лик, ташаббускорлик талаб этилади.

Бинобарин, креативлик сифатларига эга булажак педагог касбий фаолиятини ташкил этишда ижодий ёндашиш, янги, илFор, тала-баларнинг укув фаолияти, шахсий сифатла-рини ривожлантиришга хизмат киладиган Fояларни яратишда фаоллик курсатиш, илFор педагогик ютук ва тажрибаларни мустакил урганиш, шунингдек, хамкасблар билан педагогик ютуклар хусусида доимий, изчил фикр алмашиш тажрибасига эга булишга эътибор каратади.

Одатда педагогларнинг креативлик коби-лиятига эга булишлари педагогик муаммо-ларни хал килишга интилиш, илмий-тадкикот ишлари ёки илмий лойихаларни амалга оши-риш ва узаро ижодий хамкорликка эришиш-лари оркали таъминланади.

Педагог уз-узидан ижодкор булиб колмайди. Унинг ижодкорлик кобилияти маъ-лум вакт ичида изчил укиб-урганиш, уз устида ишлаш оркали шакллантирилади ва у аста-секин такомиллашиб, ривожланиб боради. Хар кандай мутахассисда булгани каби булажак педагогларнинг креативлик кобилиятига эга булишлари учун талабалик йилларида пой-девор куйилади ва касбий фаолиятни ташкил этишда изчил ривожлантириб борилади. Бунда педагогнинг узини узи ижодий фаоли-ятга йуналтириши ва бу фаолиятни самарали ташкил эта олиши мухим ахамиятга эга. Педагог ижодий фаолиятни ташкил этишда муам-моли масалаларни ечиш, муаммоли вазият-ларни тахлил килиш, шунингдек, педагогик характердаги ижод махсулотларини яратишга алохида эътибор каратиши зарур.

Муаммоли масала ва вазиятларни хал килар экан, педагогнинг масала ечимини топишга ижодий ёндашиши унда хиссий-иродавий сифатларнинг ривожланишига ёрдам беради.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 8

Педагог уз олдига муаммоли масалаларни куйиш оркали мавжуд билимлари ва х,аётий тажрибаларига зид булган далиллар билан тукнаш келади. Бунинг натижасида уз устида ишлаш, мустакил укиб урганишга нисбатан эх,тиёж сезади. Педагогнинг илмий-тадкикот ишлари ва илмий ёки ижодий лойих,аларни амалга ошириши унда креативлик потенциа-лини янада ривожлантиради.

Талаба шахснинг креативлиги унинг тафак-кури, мулокоти, x1ис-туЙFулари, муайян фао-лият турларида намоён булади.

Айтиб утилганидек, барча шахсларда булгани каби булFуси педагогларда х,ам креативлик сифатлари уз-узидан ривожлан-майди. Шунга кура креативлик сифатларини муваффакиятли ривожлантиришнинг бир катор йуллари мавжуд1.

Биринчи йул - креатив фикрлаш куникмасини шакллантириш. Бунда асосий урFу креатив фикрлаш куникмаларини шакллантириш асосий эътибор марказида булиб, талабалар феъллар ёрдамида креатив харак-тердаги х,аракатларнинг мох,иятини ифода-лашга йуналтирилади. Хусусан, укитувчилар креатив фикрлаш куникмасини самарали шакллантириш максадида талабаларга уларни фикрлашга ундовчи саволлар тарки-бида зарур феълларнинг булишига эътибор каратадилар. Бу х,олат мисоллар билан тушун-тирилса, талабалардан «юрак ва кон айланиш тизими уртасидаги боFлик1ликни таърифлаб беринг» мазмунидаги назорат саволи уларда креативликни шакллантирмайди. Зеро, савол таркибидаги «таърифлаб беринг» тушунчаси уз мох,иятига кура «мавжуд билимларингизни бирма-бир айтиб утинг» дейиш билан тенг.

Назорат саволларини беришда талаба-ларни фикрлашга ундовчи суз (феъл)лардан фойдаланиш уларнинг креатив фикрлашла-рини осонлаштиради. Шу сабабли шахсда креатив сифатларни шакллантиришнинг биринчи йулига кура педагоглар турли, антика, ноанъ-анавий х,амда пухта жавобни беришга мажбур килувчи суз (феъл)лардан фойаланишлари максадга мувофикдир. Масалан, «боFликликни топинг», «яратинг», «башорат килинг», «фик-рни мантикан баён этинг», «тасаввур килинг»

1 Турдиева М. Олий таълим муассасалари талабаларида педагогик тафаккурни шакллантириш. - Т.: Низомий номидаги ТДПУ, 2008. - 38-42-б.

каби суз (феъл)лардан фойдаланиш амалий жих,атдан самарали саналади.

Агарда педагог талабалардан «юрак ва кон айланиш тизими уртасидаги боFликликни таърифлаб бериш»ни талаб килиш урнига, «юрак ва кон айланиш тизими уртасидаги боFликликнинг барча турларини келтириш»ни сураши лозим булса, натижада талабалар х,ам мавжуд билимларни умумлаштириш, х,ам янги фикр ва Fояларни илгари суриш имкониятига эга булади.

Педагоглар биринчи йулни куллаш - тала-баларда креативлик куникмасини шакллан-тиришда ёш укитувчиларнинг «Креативлик харитаси»дан фойдаланишлари максадга мувофикдир.

Иккинчи йул - амалий креатив фикрлаш куникмаларини ривожлантириш. Педагоглар талабаларда креатив фикрлаш куникмаларини шакллантириш ва ривожлантиришда курсатмали метод ва усуллардан фойдалана-дилар. Бу уринда саволлардан фойдаланиш факат киска муддатда ёрдам бериши мумкин, у талабаларда интерфаоллик ва киришимли-ликни ривожлантирмайди.

Учинчи йул - креатив фаолият жараён-ларини ташкил этиш. Мазкур йулда тала-баларни муаммони ечиш ва инновацион Fояларни илгари суриш жараёнида креатив, ижодий фикрлашга урFу берилади. Мазкур жараёнларда креатив метод ва усуллар фаол кулланилмаса-да, креатив фикрлаш юз беради. Масалан, талабалара «Юрак ва кон айланиши тизими уртасидаги боFликликни топиш» топшириFини бажарар эканлар, одам-нинг кон айланиши тизими билан боFлик турли муаммоларни тах,лил киладилар. Нати-жада ушбу жараёнда куп томонлама фикрлаш, мушох,ада юритиш руй беради.

Туртинчи йул - креатив мах,сулот (ишланма) лардан фойдаланиш. Бу йулни тутишда педагог талабаларга «Одамнинг кон айланиш тизими» мавзусида Power Point дастури ёки мультимедиа воситалари ёрдамида такдимотни яратиш топшириFини бериши мумкин. Такдимотни тайёрлаш жараёнида талабаларда креатив фикрлаш куникмалари фаол ривожланади.

Талабалар узларининг креатив фикрлаш кобилиятларини кулай мух,итда тула намоён килишлари мумкин. Агар талабаларда муваффакиятсизликка учраш куркув

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 8

Ч.

х,исси мавжуд булса, фикрни нотyFри ифода-лашдан х,адиксирасалар, танкидга учрашдан курксалар, бундай вазиятда уларда креатив фикрлаш куникмаларини самарали шакллан-тириш ёки ривожлантириш мумкин булмайди. Талабаларда креативликни одатга айлантириш оркалигина креатив фикрлаш куникмасини муваффакиятли шакллантириш мумкин.

Бу жараёнда улар томонидан мавзу мазму-нининг пухта англаниши ва креатив фикрлаш куникмаларини бах,олашда кулланиладиган метод ва воситалар мух,им ах,амият касб этади.

Укитувчи креатив фикрлаш куникмаларини шакллантирувчи феъллларни (биринчи йулни) куллашга карор килса, у бевосита креатив муаммоларни х,ал этиш (учинчи йул) устида иш олиб бораётган талабаларни креатив фикрлаш стратегиялари (иккинчи йул)дан фойда-ланишга х,ам самарали жалб этади. Дарс эса креатив мах,сулотни (туртинчи йул) ишлаб чикиш билан якунланади.

Креатив фикрлаш куникмасини машк килдириш натижасида талабалар факатгина урнатилган алокаларга таянибгина колмай, балки мияда янги, маънога бой алокаларни урнатиш, янги Fояларни ишлаб чикиш ва янгича фикрлашга мойил буладилар.

Доимий равишда олиб борилган машклар натижасида янгича креатив фикрлаш одатий ва автоматик характерга эга булади. Инсон мияси доимо тyFри ишлашга одатланган, яъни мия учун факат биргина тyFри жавоб мавжуд булади. Вах,оланки, бу креативлик эмас. Креативлик - талабаларнинг уз карашларини х,имоя килиш жараёнида барча жавоблар тyFри булиши мумкин дегани. Креативлик мух,итига сингиб кетиш саналади. Шу сабабли креатив фикрлашни одатга айлантириш учун талабалар мазкур жараёнга ишонч билан карай олишлари лозим.

Талабаларнинг креативлик кобилиятлари раFбатлантирилса ва самимий мух,ит яратилса-гина, улар креатив фикрлашни одатга айлан-тира оладилар. Креатив мух,итда укитувчи ва талабалар бошкаларга нисбатан самимий муносабатда булиш ва уларнинг фикр мулох,азаларини х,урмат килишни урганадилар. Хато килиш ёки муваффакиятсизликка учрашдан куркиш, х,аддан ташкари бах,оларга эъти-бор каратиш, бошкалардан ажралиб туриш,

менсимаслик ва танкидга учраш, камситилиш-дан куркиш каби х,ислатлар талабаларда креативликни шакллантиришга тускинлик килади.

Хар кандай куникмани шакллантириш мумкин булганидай, креатив фикрлаш кобилияти ёки куникмасини х,ам ривожлантириш мумкин. Бу талабаларга х,ам тааллукли булиб, креативлик устида ишлаш талабаларга ноодатий тарзда фикрлашга ёрдам беради. Бирок талабаларни рух,лантириш ва креатив булишга ундаш укитувчининг кай даражада малакали эканлигига боFлик. Креативлик буйича олиб борилган тадкикотлар ва креативлик наза-риячиларининг ишлари талабаларда креатив-лик куникмасини шакллантиришда кулланма сифатида хизмат килади (1-жадвал). Бу ауди-ториядаги мух,ит, талабаларда фикрлаш тарзи-нинг шаклланиши, укитувчининг ёндашув ва стратегик элементларини уз ичига олади»1.

Талабаларда креатив фикрлаш

куникмаларини шакллантиришда укитувчи алох,ида урин тутади. Вах,оланки, укитувчи аудиторияда талабалар узини эркин сеза ола-диган ва уз фикрлари, Fоялари билан булиша оладиган мух,ит яратиши лозим. Талабалар креативликни аудиторияда уз Fоя ва фикрла-рини турли йуллар билан ифода этишлари лозим.

Талабалар онгида юз бераётган жараён-ларни янада фаоллаштириш учун урнатилган конун-коидалар, стандартлардан четга чикиб, турли саволларга жавоб беришда эркин х,аракат килишлари керак. Укитувчи талаба-лардаги креативликни ноодатий Fояларни уртага ташлаш ва уларни вербал ва новер-бал тарзда раFбатлантириш оркали куллаб-кувватлайди. Укитувчининг талабалар бераётган креатив Fояларига нисбатан тyFри муносабати уларнинг мумкин булган ва мумкин булмаган шартларни англашида мух,им ах,амиятга эга. Мазкур элементларнинг бар-часи укитувчи-талаба муносабатининг мух,им кисми булиб, талабалар муваффакиятини таъ-минлайди.

Муайян омиллар педагогларда креативлик сифатлари, малакаларини ривожлантиришга тускинлик килади. Шу сабабли педагогик

1 Муслимов Н.А. ва бошкалар. Касб таълими укитувчиларининг касбий компетентлигини шакллантириш технологияси / Монография. - Т.: «Фан ва технология» нашриёти, 2013. - 14-бет.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 8

24 ОЛИЙ ТАЪЛИМ / ВЫСШЕЕ ОБРАЗОВАНИЕ ч___/

1-жадвал. Талабаларда креативликни шакллантириш1

Талабаларда креативликни шакллантириш

Талабаларни... - к,изик,арли; - мураккаб вазифалар; - аник, мак,сад ва вак,т билан - таъминлаш

Талабаларга... - креативлик мувозанатсизлик хиссини юзага келтиришини англатиш; - безовталик ва ^ур^ув хиссидан халос булишга ёрдам бериш; - креатив фикрлаш куникмаларини бо1ща куникмалар билан ривожлантиришга ёрдам бериш; - «^ут^ариб» ^олиш эмас, балки йул-йури^ - курсатиш

Талабаларни ... - сухбатлар оркали раFбатлантириш; - конструктив шархлар билан таъминлаш; - янги курсатмалар билан таништириб бориш

Талабалар ... - узларида креативликнинг бошк,а турларини хам ривожлантира олишлари; - гурухда ишлай олишлари; - хиссий жихатдан эркин ва ижобий фикрларга эга булишлари - учун пойдевор буладиган му^итни яратиш

жараёнда укитувчилар ушбу омилларни бар-тараф этишга эътибор каратишлари лозим.

Куйидаги омиллар шахсда креативликни ривожлантиришда тускинлик килади:

• узини таваккалдан олиб кочиш;

• фикрлаш ва хатти-харакатларда куполликка йул куйиш;

• шахс фантазияси ва тасаввурининг юкори бахоланмаслиги;

• бошкаларга тобе булиш;

• х,ар кандай холатда хам факат ютукни уйлаш.

Укитувчи талабаларни янги маълумот ва манбалар билан таъминлаганда ёки янги стратегияларни куллаганда, уларнинг онги «уЙFонади» ва эътибор каратади. Масалан, бирор-бир адабий асар кахрамони ёки тари-хий шахсга ухшаб кийиниш, тарихий буюм ёки замонавий предметлардан фойдаланиш, мусика эшиттириш, латифалар айтиш, синф хонасидаги жихозлар урнини алмаштириш, уйинлар уйнаш (бу урта мактаб укувчилари ва олий таълим муассасалари талабаларига хам бирдек тааллукли), дарс шаклини узгартириш.

Олий таълим муассасаларида хам укитувчилар талабаларда креатив фикрлаш куникмаларини шакллантириш ва ривожлантиришда уларнинг жамоа булиб, кичик ёки катта гурухларда ишлашлари учун зарур шарт-шароитни яратиб бера олишлари зарур. Зеро, катта ва кичик гурухларда ишлаш жараёнида билдирилган х,ар кандай фикрни креатив

1 Муслимов Н.А. ва бошкалар. Касб таълими укитувчиларининг касбий компетентлигини шакллантириш технологияси / Монография. - Т.: «Фан ва технология» нашриёти, 2013. -15-б.

жихатдан ривожлантириш имконияти юзага келади.

Талабаларда креатив сифатларни ривожлантиришда куйидагиларни хулоса киламиз:

• биринчидан, педагоглар укув дастурлари ва укув манбаларини яратишга нисбатан креатив ёндашиб, талабаларнинг умумий ривож-ланиши хамда касбий шаклланишига эътибор каратиши;

• иккинчидан, тайёрланган укув матери-алларининг Fоявийлик, илмийлик, визуаллик, тизимлилик, укув ахборотларининг изчил баён этилиши, укув ахборотлари уртасидаги узаро боFликликлигини инобатга олиш;

• учинчидан, топшириклар талабалар ёш хусусиятига мослиги, амалий ахамиятга эга-лиги, аник максадга йуналтирилганлиги хамда талабаларнинг эх,тиёж ва кизикишларига мувофик тайёрланиши;

• туртинчидан, креативлик сифатларини ривожлантирувчи метод, восита ва техноло-гияларнинг максадли, изчил кулланилиши, шунингдек, педагогик фаолиятни ташкил этишда ахборот технологиялари имкониятла-ридан ижодий фойдаланиш;

• бешинчидан, талабаларнинг креативлик кобилиятлари раFбатлантирилса ва укитувчи томонидан самимий мухит талабаларни жуфт-ликда, кичик гурухларда фаол ишлашлари учун шароит яратилса, мустакил, ижодий, танкидий креатив фикрлаш кобилиятлари ривожланади.

v.

Адабиётлар руйхати:

1. Mycлимoв H.А. Ba бoшкaлap. Kac6 тaълими yкитyвчилapининг кacбий кoмпeтeнт-лигини шaкллaнтиpиш тexнoлoгияcи|Moнoгpaфия. - T.: <^н Ba тexнoлoгия» нaшpиëти, 2013.

2. Пeдaгoгикa нaзapияcи I OTM учун дapcлик. Myaл.: M.X.Toxтaxoджaeвa Ba бoшкaлap. Пpoф. M.X.Toxтaxoджaeвaнинг умумий тax1pиpи ocтидa. - T.: «Iqtisod-moiya», 2010..

3. Пeдaгoгикa: 1000 тa caвoлгa 1000 тa жaвoб I Meтoдик кyллaнмa. Инoятoв У.И., Mycлимoв H.А., Уcмoнбoeвa M., ИнoFoмoвa Д. - T.: Hизoмий нoмидaги ^ш^нт дaвлaт пeдaгoгикa yнивepcитeти, 2012.

4. Typдиeвa M. Олий тaълим мyaccacaлapи тaлaбaлapидa пeдaгoгик тaфaккypни шaк-ллaнтиpиш. - T.: Hизoмий нoмидaги ^ДПУ, 2008.

5. Уcмoнбoeвa, А.Typaeв, Kpea^B пeдaгoгикa acocлapи. Укyв-ycлyбий мaжмya. -ТСПУ, 2016.

6. Xacaнбoeв Ж., TypaKynoB X., Xaйдapoв M., Xacaнбoeвa О., Уcмaнoв H. Пeдaгoгикa фaнидaн изox1ли лyFaт. - T.: <^н Ba тexнoлoгиялap», 2009.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.