Научная статья на тему 'Олий таълим муассасаларида таълим сифатини назорат қилишни такомиллаштириш масалалари'

Олий таълим муассасаларида таълим сифатини назорат қилишни такомиллаштириш масалалари Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
2149
378
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
сифат / сифат менежменти / сифат менежменти тизими / таълим сифати / маълумот йиғиш варақаси / стратегия / таълим сифати халқаси / / Дёминг цикли / PDCA цикли. / quality / management quality / teaching quality / questionnaire / strategy / circle of quality of educating / 5M / Dyoming cycle / PDCA cycle

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Камбаров Ж. Х., Турдалиева М. М.

Ушбу мақола олий таълим муассасаларида сифат менежментини самарали ташкил этиш йўналишларига бағишланган бўлиб, унда сифат менежментининг хусусиятлари, афзалликлари ва хориж тажрибаси асосида ташкил этиш бўйича тавсиялар берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ISSUES OF IMPROVEMENT TEACHING QUALITY IN HIGH EDUCATION INSTITUTIONS

The article devoted to the issues of quality management organization efficiency in higher education institutions. On the basis of features, advantages and foreign experience investigating there are provided suggestions for management organization.

Текст научной работы на тему «Олий таълим муассасаларида таълим сифатини назорат қилишни такомиллаштириш масалалари»

Ж.Х.Камбаров,

OapfOHa политехника институти катта укитувчиси, иктисод фанлари номзоди М.М.Турдалиева,

ФарFона политехника институти тадкикотчиси

ОЛИЙ ТАЪЛИМ МУАССАСАЛАРИДА ТАЪЛИМ СИФАТИНИ НАЗОРАТ КИЛИШНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ МАСАЛАЛАРИ

КАМБАРОВ Ж.Х., ТУРДАЛИЕВА М.М. ОЛИЙ ТАЪЛИМ МУАССАСАЛАРИДА ТАЪЛИМ СИФАТИНИ НАЗОРАТ К,ИЛИШНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ МАСАЛАЛАРИ

Ушбу макола олий таълим муассасаларида сифат менежментини самарали ташкил этиш йуналишларига баFишланган булиб, унда сифат менежментининг хусусиятлари, афзалликлари ва хориж тажрибаси асосида ташкил этиш буйича тавсиялар берилган.

Таянч суз ва тушунчалар: сифат, сифат менежменти, сифат менежменти тизими, таълим сифати, маълумот йиFиш варакаси, стратегия, таълим сифати халкаси, 5М, Дёминг цикли, PDCA цикли.

КАМБАРОВ Ж.Х., ТУРДАЛИЕВА М.М. ЗАДАЧИ УСОВЕРШЕНСТВОВАНИЯ КАЧЕСТВА ОБУЧЕНИЯ В ВЫСШИХ УЧЕБНЫХ ЗАВЕДЕНИЯХ

Статья посвящена направлениям эффективной организации менеджмента качества в высших учебных заведениях. В ней на основе анализа особенностей, преимуществ и иностранного опыта менеджмента качества даны рекомендации по организации этой системы.

Ключевые слова и понятия: качество, качества менежмента, связка качества менежмента, качество обучения, анкета, стратегия, круг качества обучения, 5М, цикл Дёминга, цикл PDCA.

KAMBAROV J.H., TURDALIYEVA M.M. ISSUES OF IMPROVEMENT TEACHING QUALITY IN HIGH EDUCATION INSTITUTIONS

The article devoted to the issues of quality management organization efficiency in higher education institutions. On the basis of features, advantages and foreign experience investigating there are provided suggestions for management organization.

Keywords: quality, management quality, teaching quality, questionnaire, strategy, circle of quality of educating, 5M, Dyoming cycle, PDCA cycle.

Таълим сифати таълим тизими ва таълим муассасаси фаолиятининг шахсий, ижтимоий ва меъёрий талаблари-нинг реал эришиш мумкин булган натижалари билан тав-сифланади. Шунинг учун %ам таълим муассасаларида сифат менежментини ташкил этиш мураккаб жараёнлардан бири цисобланиб, олий таълим муассасаларида утилаётган фан-ларнинг назарий ёки амалий хусусиятга эга булишидан цатъи назар, доимо узгариш ва янгиланишда булади.

Таьлимда сифат менежменти катьий назо-ратга олинмаса, олий гаьлим муассасасининг укув жараёнида маьлум муаммолар келиб чикиши мумкин. Шунинг учун таълимда сифат менежменгини ташкил этишда укув жараёни билан боFлик омилларни эьтибордан четда колдирмаслик сифат менежментининг сама-рали ишлашини таьминлайди.

Таьлим муассасасида сифат менежментини ташкил этиш мослашган бошкарув ва узлуксиз укув тизимига эга булиш х,амда бошкарувни микдордан сифат даражасига утишни талаб этади.

Таьлим муассасаси сифат менежменти таьлимни ташкил килиш, таьминлаш ва бошкариш жараёнини камраб олган комплекс тизим булиб, асосан укув жараёнини назарда тутади. Унинг ичига куйидагилар киради:

- профессор-укитувчилар, талабалар, укув-ёрдамчи персонал, маьмурий ходимлар тар-киби;

- педагогик технологиялар, тарбиявий жараёнлар, ахборот таьминоти, назорат;

- моддий-техник таьминот: бинолар, дастгох,лар, лаборатория жих,озлари, канцто-варлар, оргтехника;

- меъёрий-х,укукий ва укув-методик таьминот;

- мотивация.

Таьлим сифати муаммоларини х,ал килишда тизимли йуналишдан фойдаланиб, бар-ча омилларни биргаликда бошкариш зарур булади. Бу занжирдан бирор-бир омилнинг тушиб колиши таьлим сифатини бошкариш тизимининг бузилишига олиб келади. Таьлим сифатини тах,лил килиш ва олинган маьлу-мотлар асосида бошкарувни самарали йулга куйиш таьлимнинг бир катор сифат тавсифла-рини аниклаб олишни такозо этади.

Таьлим сифатининг энг мух,им тавсифлари куйидагилардан иборат.

Билимлар х,ажми касбий фаолиятни амал-га оширишга мувофик келиши лозим. Бунда билимлар микдори олинган ахборот микдори эмаслигини тушуниш керак.

Билимлар тузилиши турли типдаги билимлар билан фан ва фаолиятнинг турли сох,аларига мансублик нисбатини ифодалай-ди. Билимларнинг унумдорлиги ва амалий киммати уларнинг уЙFунлигига боFлик булади.

Профессионал фикрлаш услуби билим-ларни бошкариш кобилиятини акс эттира-ди. Купинча талабалар уз олган билимлари-ни амалий фаолият вазифалари билан боFлай олмайдилар. Бу ерда фикрлаш услуби уз таь-сирини курсатади.

Вакт омили. Касбий муаммолар ва вази-фаларни ечишда вактни таксимлаш ва ундан фойдаланиш куникмаси таьлимда вакт оми-лини белгилайди. Бунга маьруза ёки амалий машFулотларни олиб боришнинг технологик харитасини мисол сифатида курсатиш мумкин. Унга кура, машFулот жараёнида укитувчи ва талабаларга турли даражадаги роллар бириктирилади. Айникса, янги педагогик технологияларга асосан талаба машFулот дав-рида устун мавкега эга. Унинг машFулотдаги фаол иштироки купрок ахборотларни узлаштиришга имкон яратади.

Иш услубини белгилаш. Таьлим жараёнида мутахассиснинг касбий фаолият х,акидаги тасаввурларини шакллантиришда устувор омиллар мавжуд булиб, улар унинг тафакку-ридан мустах,кам урин олади ва кейинчалик унинг иш услубини белгилайди.

Таьлим сифатини таьминлаш масала-си дунёнинг барча мамлакатларида долзарб вазифалардан х,исобланади ва куплаб мута-хассислар кизикишини узига жалб этган.

Халкаро амалиётда таьлим сифатининг беш асосий йуналиши алох,ида ажратиб курсатилади:

- таьлимнинг сифатини таьминлаш олий таьлим муассасасининг нуфузини оширишга хизмат килади. Чунки бунда олий таьлим муассасасининг битирувчиси мех,нат бозорида ракобатчиларга нисбатан кулайрок мавкега эга булади;

- таьлим стандартларига мувофиклик йуналиши таьлим муассасаларида тайёрла-наётган кадрларнинг минимум талабаларга жавоб беришини таьминлайди;

- мижозни каноатлантирувчи таьлимнинг сифатини таьминлаш устувор масалалардан х,исобланади;

- истеьмолчи сифатни белгилайди ва унинг х,ар кандай талаби буйича мутахассисни тан-лаб олади. Бу йуналиш олий таьлим муассаса-ларининг тижорат фаолиятини жонлантиради;

- олий таьлим муассасаси жамиятга, узи жойлашган минтакага фойда келтиради. Шу

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 7

1-расм. Таълим сифатига таъсир этувчи омилларнинг туркумланиши1

сабабли, олий таълим муассасаларини жой-лаштиришда истеъмолчи эхтиёжлари хисобга олиниши ва кадрлар тайёрлашни мехнат бозори талабларига йуналтириш лозим.

Таълим сифатини назорат килишда унга таъсир килувчи омилларни аввалдан урганиш ва уларни бошкариш талаб этилади. Таълим сифатига тасодифий, махаллий ва субъектив омиллар таъсир курсатиши мумкин (1-расм).

Таълим сифатини тахлил килишда сифат назоратининг бир катор усулларидан фой-даланиш мумкин. Амалиётда сифат назора-ти усуллари ишлаб чикаришга татбик этил-ган булиб, таълим жараёнида ушбу усуллар камдан-кам холларда кулланилади. Ишлаб чикариш корхоналарига татбик этилган сифат назорати усулларидан таълим тизимида фой-даланиш масалалари куйида куриб чикилади.

Сифат назоратининг машхур усулларидан бири Исикава усулидир. Исикава диаграмма-си 5М га асосланади. 5М куйидагича тавсиф-ланади:

1. Man (инсон) - инсон омили билан бо^ик омиллар.

2. Machines (жихозлар) - машина ва жихозлар билан бо^ик омиллар.

3. Materials (материаллар) - материаллар билан бо^ик омиллар.

4. Methods (усуллар) - жараёнларни таш-кил килиш усуллари.

5. Measurements (улчовлар) - улчов билан бо^ик омиллар.

Юкоридаги 5 та омил Исикава чизмаси-нинг асоси булиб, олий таълим муассасалари-да таълим сифатига таъсир килаётган омиллар чизмасини Исикава усулида курсатиш мумкин (2-расм).

Исикава схемасидан куринадики, 5 та сабаб буйича таълим сифатига энг куп таъсир этувчи омиллардан бири инсон омили булиб, у таълим сифатига туfридан-туfри таъсир курсатади. Колган омиллар инсон омили воситасида таълим жараёнлари сифатига сал-бий таъсир курсатади. Колган омиллар ичи-да усуллар хам таълим сифатига ташкиллаш жихатидан сезиларли даражада таъсир этади.

Таълим сифатига салбий таъсир этаёт-ган ушбу муаммоларни бартараф этиш аник механизмга асосланган булиши лозим. Сифат менежменти тизимида бундай механизмла-ридан бири Дёминг цикли ва сифат халкаси хисобланади.

Амалиётда сифат халкаси махсулотга нис-батан олинади. Фикримизча, уни таълимга нисбатан олганда у 3-расмдаги куринишга эга булади.

2-расм. Таълим сифатига салбий таъсир этувчи омилларнинг Исикава схемасидаги куриниши.

Таълимда сифат менежментини ташкил этиш ва самарали бошкаришда Дёминг цикли-дан х,ам фойдаланиш мумкин (4-расм). У бир катор боскичлардан утказилиб амалга ошири-лади.

Дёминг циклини тушуниш таълим сифа-тини бошкаришнинг узи билан чегараланиб колмайди, у барча бошкарув ва хужалик фао-лиятларига боFлик булиб, уни муассаса фао-лиятининг х,ар бир жабх,асида кенг кулласа булади.

Сифатни бошкаришда ишни режалаш, бажариш, назорат ишларини илмий асос-да куриб чикишда америкалик олим Эдвард Дёмингнинг х,иссаси катта булиб, у PDCA (Р1ап-Do-Check-Act - режалаштириш-бажариш-текшириш-тузатиш) назорат цикли (Дёминг цикли)ни келтириб утган.

PDCA цикли Дёмингнинг Fояси булгани сабабли, бу цикл Дёминг цикли деб х,ам атала-ди. Сифатни оширишнинг асосий усули PDCA назорат цикли х,исобланиб, куйидагилардан иборат:

- Р(Р1ап) - ишнинг режасини тузиш;

- D(Do) - ишни режа асосида бажариш;

- С(^еск) - олинган натижаларни режа-лаштирилган ишларга туFри келишини текши-риш;

- A(Action) - режалаштирилган курсаткич-ларга нисбатан олинган натижалар узгариб кетган х,олатда чоралар куриш, таъсирни бошкариш.

Дёминг цикли муассасадаги х,ар кандай бажариладиган ишнинг пойдевори х,исоб-ланади. Бу назорат цикли х,ар бир ходим ёки жамоа ишида ютукларнинг асоси була олади. PDCA циклини амалда куллаш учун муассаса ходимлари уни узларининг даражаларида урганишлари керак булади.

Шундай экан, сифатни бошкариш жараён-лари тизимлилигини таъминлаш ва бошкарув самарадорлигини ошириш максадида Дёминг цикли ва сифат х,алкасини биргаликда сифатни бошкариш тадбирларида куллаш мумкин булади.

Бу етишиб чикаётган кадрлар ракобатбар-дошлигини таъминлашда уз самарасини беради. Бу икки усул асосида жадвал тузиб, уни матрица куринишига келтириш мумкин. Ушбу матрица мутахассисликнинг алох,ида тури учун сифат бошкарувининг мажмуавий куринишини ташкил этади.

Бундан ташкари, олий таълим муассасала-рида таълим жараёнларидаги сифатнинг бузи-лишига салбий таъсир курсатувчи омиллар-ни маълумотлар вараFи усулида х,ам назорат-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 7

3-расм. Таълим сифати х.алк.аси1

Инсон (Man) Жихозлар (Machines)

ТАЪЛИМ СИФАТИ

Материаллар (Materials)

Усуллар (Methods) 4-расм. Дёминг цикли1.

Улчовлар (Measurements)

/ Таъсирни Режалаш- \

/ бошкариш тириш \

^у^Назорат^ Бажариш^у'

1 Тадкикотчи томонидан тайёрланди.

2 Тадкикотчи томонидан тайёрланди

1-жадвал. Таълим сифатига таъсир этувчи омилларнинг х,афталик статистик ^исоби

Рекламация ва таъсирлар Хас )та кунлари

Дш Сш Чш Пш Ж Ш Жами

Битирувчилардан норозиликлар // / / 4

Илмий тадкикот ишларидан норозиликлар / // // / 6

Укув жараёнидан норозиликлар (талабалар) -////-/ / -//// / / 12

Таъминотдан норозиликлар (талабалар) / /// //// / / 10

Ота-оналардан норозиликлар / // 3

Дарс маш^улотларини колдиришлар // / / /// // / 10

Сифатсиз дарс маш^улотлари:

- маърузалар / / // / 5

-семинарлар // / / / / 6

- амалиётлар / / / / / / 6

- лабораториялар 0

Талабалар уртасида кодексга риоя килмаслик холатлари / 1

Жами 9 14 10 16 6 7 62

расм. Таълим муассасаларида сифат бошк,арувининг ташкилий йуналишлари1

Таълим муассасаларида сифат бонщарувини ташкил этиш йуналишлари

Бопщарувда алохрща тузилмани ташкил этиш йуналиши Ишчн КОМИССИЯ тузиш йуналиши Кушлилл питчи гуруг^ тузиш йуналиши Вакгинчалик ёлланма мутахассисии жалб этиш йуналиши Илмий тадщщот институтлари ва консалтинг ташкилотлари пул лик хизматидан фойдаланиш йуналиши

5-

га олса булади. Мазкур варак 1-жадвалдаги куринишга эга булиши мумкин1.

Таълим сифатига таъсир этувчи омилларнинг хафталик статистик хисобини юри-тиш таълим муассасасида таълим сифати-нинг пасайиш сабабларини аник ва равшан курсатиб беради. Шунда сифат пасайишининг олдини олиш чораларини куриш осонлаша-ди. Бунда таълим сифатига таъсир этувчи сал-бий омиллар жадвалнинг чап томонига жой-лаштирилади. Жадвалнинг унг тепа кисмига хафта кунлари белгиланади. Ушбу матрица куринишидаги жадвал буйича хафтанинг хар бир куни учун кандай холатлар содир булган булса, хар бир холат учун битта таёк,ча чизи-лади. Хар бешинчи холат булганда аввалги 4 та таёкча устидан чизилади. Кун ва хафта якунида содир булган ишларни тахлил этиб, кейинги куни уни бартараф этиш чоралари курилади.

1 Тадкикотчи томонидан тайёрланган.

Сифат менежментининг юкоридаги йуна-лишларидан бирини танлашда таълим муас-сасасининг куйидаги шароитлари эътиборга олиниши лозим:

- сифат менежментининг ташкил этилган-лик даражаси;

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

- кадрлар таъминоти;

- таълим жараёнининг холати;

- укув жараёнининг хужжатлар билан таъ-минланганлик даражаси;

- молиявий таъминотнинг мавжудлиги ва ш.к.

Таълим сифатини янада ошириш учун куйидаги йуналишларга ахамият бериш зарур:

- укув аудиторияларини замонавий укитиш жихозлари билан тулик таъминлашга эришиш;

- электрон кутубхонадаги уринлар сонини купайтириш;

- талабаларнинг мустакил таълим олишла-ри учун услубий курсатмалар ва аудитория-дан ташкари вактларини самарали утказишга эришиш;

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 7

- дарсларнинг тулик янги педагогик тех-нологиялар ва техникавий жих,озлар асосида утилишини таъминлаш.

Таълимга сифат менежментини татбик этиш натижасида куйидаги самараларга эришиш мумкин:

- укув жараёнидаги бошкарув тузилмаси модернизациялашган куринишга якинлашади;

- укув жараёнида юритиладиган х,ужжатлар соддалашади ва оптималлашади;

- етиштирилаётган кадрлар уртасида соF-лом ракобат мух,ити такомиллашади;

- етиштирилаётган кадрларнинг жах,он микёсидаги ракобатбардошлиги ортади;

- ишлаб чикариш ва таълим уртасидаги интеграция кучаяди;

- илмий тадкикот натижаларининг самара-дорлиги ортади.

Адабиётлар:

1. Амирджанянц Ф.А. Экономика и качество. - М., 1997. -С. 252.

2. Анюшин С.В. Управление высшими учебными заведениями (новые тенденции). -М.: «Академия труда и социальных отношений», 2000. -С. 203.

3. Бендеровский А.М. Обеспечение качества продукции. - М., 1998. -С. 302.

4. Дресвянников В.А. Построения системы управления знаниями на предприятии. -М.: «КНОРУС», 2006.

5. Иленкова С.Д. и др. Управление качеством. - М.: Издательское объединение «ЮНИТИ», 1999. -С. 179.

6. Коротков Э.М. Управления качеством образования: Учебное пособие для вузов. -М.: Академический проект: «Мир», 2006.

7. Крихель С. Выгоды от высшего образования. // М.: «Экономика образования», 2006, вып. 1.

8. Мазур И.И. Управление качеством: Учебное пособие. - М.: «Омега-Л», 2005. -С. 400.

9. Мильнер М.З. Управление знаниями. - М.: «ИНФРА-М», 2003. -С. 290.

10. Перегудов Л.В., Саидов М.Х. Олий таълим менежменти ва иктисодиёти. - Т.: «Молия», 2002.

11. Перегудов В.Л ва бошк. Мах,сулот сифати ва ракобатбардошлигини бошкариш. -Т.: «Молия», 2002.

12. www.edu.uz - Узбекистон Республикаси Олий ва урта махсус таълим вазирлиги портали.

13. www.ziyonet.uz - Ахборот-таълим тармоFи портали.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.