Научная статья на тему 'Халқ таълими ходимлари малакасини оширишда сифат менежменти тизимини жорий этишнинг ташкилий-педагогик асослари'

Халқ таълими ходимлари малакасини оширишда сифат менежменти тизимини жорий этишнинг ташкилий-педагогик асослари Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
605
89
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
халқ таълими / таълим сифати / сифатни бошқариш / сифатнинг умумий менежменти (TQM) / TQM тамойиллари / сифат менежменти / сифат менежменти тизими (СМТ). / public education / quality of education / quality control / general quality system / TQM principles / quality management / quality management system

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Юлдашев М. А.

Мақолада халқ таълими ходимларининг малакасини ошириш таълим муассасаларида замонавий сифат менежментини жорий этиш масалалари, таълим ривожланган мамлакатларда фойдаланилаётган таълим сифатини бошқариш тизимлари, хусусан сифатнинг умумий менежменти (TQM) ҳамда уни Ўзбекистон Республикаси халқ таълими ходимлари малакасини ошириш тизимига жорий этиш бўйича тавсиялар баён этилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ORGANIZATIONAL-PEDAGOGICAL BASICS OF QUALITY MANAGEMENT SYSTEM CREATION OF PUBLIC EDUCATION STAFF’S SKILLS IMPROVEMENT

The issues of modern quality management introduction into educational institutions improve the skills of teachers, the quality management system. There is described systems like the general quality system (TQM) used in countries with a developed education. As well there is developed recommendations to implementation in the training system of public education personnel of the Republic of Uzbekistan.

Текст научной работы на тему «Халқ таълими ходимлари малакасини оширишда сифат менежменти тизимини жорий этишнинг ташкилий-педагогик асослари»

Юлдашев М.А.,

Кори Ниёзий номидаги Узбекистан педагогика фанлари илмий тадкикот институтининг мустакил тадкикотчиси, иктисод фанлари номзоди

ХАЛК ТАЪЛИМИ ХОДИМЛАРИ МАЛАКАСИНИ ОШИРИШДА СИФАТ МЕНЕЖМЕНТИ ТИЗИМИНИ ЖОРИЙ ЭТИШНИНГ ТАШКИЛИЙ-ПЕДАГОГИК АСОСЛАРИ

ЮЛДАШЕВ М.А. ХАЛК ТАЪЛИМИ ХОДИМЛАРИ МАЛАКАСИНИ ОШИРИШДА СИФАТ МЕНЕЖМЕНТИ ТИЗИМИНИ ЖОРИЙ ЭТИШНИНГ ТАШКИЛИЙ-ПЕДАГОГИК АСОСЛАРИ

Маколада халк таълими ходимларининг малакасини ошириш таълим муассасаларида замо-навий сифат менежментини жорий этиш масалалари, таълим ривожланган мамлакатларда фой-даланилаётган таълим сифатини бошкариш тизимлари, хусусан сифатнинг умумий менежменти (TQM) х,амда уни Узбекистон Республикаси халк таълими ходимлари малакасини ошириш тизи-мига жорий этиш буйича тавсиялар баён этилган.

Таянч суз ва тушунчалар: халк таълими, таълим сифати, сифатни бошкариш, сифатнинг умумий менежменти (TQM), TQM тамойиллари, сифат менежменти, сифат менежменти тизими (СМТ).

ЮЛДАШЕВ М.А. ОРГАНИЗАЦИОННО-ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ ОСНОВЫ ВНЕДРЕНИЯ СИСТЕМЫ УПРАВЛЕНИЯ КАЧЕСТВОМ В ПОВЫШЕНИИ КВАЛИФИКАЦИИ РАБОТНИКОВ НАРОДНОГО ОБРАЗОВАНИЯ

В статье рассматриваются вопросы внедрения современного менеджмента качества в учебных заведениях повышения квалификации работников народного образования, системы управления качеством, используемые в странах с развитым образованием, в частности, система всеобщего менеджмента качества (TQM) и рекомендации по её внедрению в системе повышения квалификации работников народного образования Республики Узбекистан.

Ключевые слова и понятия: народное образование, качество образования, управление качеством, всеобщий менеджмент качества (TQM), принципы TQM, менеджмент качества, система менеджмента качества (СМК).

YULDASHEV М.А. ORGANIZATIONAL-PEDAGOGICAL BASICS OF QUALITY MANAGEMENT SYSTEM CREATION OF PUBLIC EDUCATION STAFF S SKILLS IMPROVEMENT

The issues of modern quality management introduction into educational institutions improve the skills of teachers, the quality management system. There is described systems like the general quality system (TQM) used in countries with a developed education. As well there is developed recommendations to implementation in the training system of public education personnel of the Republic of Uzbekistan.

Keywords: public education, quality of education, quality control, general quality system, TQM principles, quality management, quality management system.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2016, 1

Халц таълымы ходuмларuнuнг малакасыны ошараш таза-мыда таълам сафата бар^арорлагана таъманлаш ва уна бошцараш учун ало%ада, яъна таълам сuфатuнu бошцараш mu3uMuMu ашлаб ча^аш ва малака ошараш таълама муас-сасасuнu бош^арашнанг таркабай ^асма сафатада жорай эташ долзарб масала %асобланада.

Ривожланган мамлакатлардаги олий таъ-лим мyaссaсaлapидa жорий этилган таълим сифатини бошкариш тизимларининг тах,лили хрзирда сифатнинг умумий менежменти (TQM) тамойилларига асосланган концепциядан куп фойдаланилаётганини намоён килди1.

Бугунги кунда TQM (Total Quality Management - сифатнинг умумий менежменти)нинг асосий х,исобланган турли (япон, америкача, европача) «мактаб»лари мавжудлигидан келиб чикиб, уларни умумлаштирган х,олда куйидаги 8 та асосий тамойилни келтирамиз2:

1. Муассаса ва истеъмолчиларнинг узаро бoFликлиги.

2. Рах,бариятнинг роли.

3. Ходимларни жалб килиш.

4. Жараёнли ёндашув.

5. Бошкаришга тизимли ёндашув.

6. Доимий такомиллашув.

7. Далилларга асосланган х,олда карорлар кабул килиш.

8. Хамкорлар билан узаро манфаатли муно-сабатлар.

TQM тамойилларини тадкик килишга кара-тилган илмий ишларда объект сифатида асо-сан олий таълим муассасалари танланганлиги сабабли малака ошириш тизимига оид маълу-мотлар кам учрайди. Шунинг учун х,ам мазкур сифат фалсафасини xaлк таълими xoдимлapи малакасини ошириш таълими муассасалари-га татбик этиш имкониятларини тадкик килиш алох,ида ах,амият касб этди.

Малака ошириш таълими муассасалари уз фаолиятининг асосий йуналишлари буйича

1 Сравнительный обзор международного опыта оценки качества высшего образования. Особенности систем оценки высшего образования в стpaнax Европы и Америки. -С. 4-11. http:IIpedagogika.by.ru

2 Total Quality Management - всеобщее управление качеством. II Журнал «Директор-Иваново», № 1-2 (120121), январь-февраль 2011; Колесников А.А., Козин И.Ф., Кожевников С. А. и др. Всеобщий менеджмент качества. I Под общей ред. С.А.Степанова. - СПб.: Изд-во СПбГЭТУ «ЛЭТИ», 2001. -С. 200.

олий таълим муассасаларига yxшaш булиши билан бирга улардан фарк килувчи айрим узига xoс xyсyсиятлapгa эга. Бу xyсyсиятлap-нинг асосийларига тyxтaлиб утамиз:

- xaлк таълими xoдимлapи малакасини ошириш институтлари университетлар каби катта куламга эга эмас, яъни рах,барияти, профессор-укитувчилари ва тингловчилари, шунингдек, бошка xoдимлapи таркиби нисба-тан камрок сонни ташкил этади;

- xaлк таълими xoдимлapи малакасини ошириш таълими муассасаларининг истеъмол-чилари (тингловчилар - малака ошириш кур-сида тах,сил олувчи педагоглар; укитувчиларни малака оширишга юборувчи таълим муассасалари; укитувчиларни малака оширишга юборувчи таълим муассасалари укувчилари; укитувчиларни малака оширишга юборувчи таълим муассасалари укувчиларининг ота-оналари; таълимнинг бошкарув органлари) таркиби олий таълим муассасалариникидан фарк килади;

- таълим муассасасига нисбатан узининг эх,тиёжлари ва талабларини аник ифодалай олиши, шунингдек, педагог сифатида таълим жараёнлари тавсифини жуда яxши билиши тингловчини олий таълим муассасаси талаба-сидан фарклайди;

- малака ошириш таълими муассасасида укиш бир ойни ташкил этади, яъни мах,сулот ёки xизмaтнинг х,аётий цикли олий таълим му-ассасасиникига yxшaб 4-5 йил эмас, балки 1-2 ойдан иборат;

- олий таълим муассасаси мyтaxaссисни шaxси номаълум истеъмолчи учун тайёрласа, малака ошириш таълим муассасаси истеъмол-чининг вакили булмиш тингловчини унинг (ис-теъмолчининг) буюртмаси асосида укитади.

Мазкур xyсyсиятлap TQM тамойилларига асосланган сифат менежменти тизимини жорий этиш жараёнларига кай даражада таъсир курсатиши мумкинлигини тах,лил килайлик.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ I СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2016, 1

1. Малака ошириш таълими муассасалари-да персонал ва таълим олувчиларнинг нисба-тан кам сонли эканлиги сифат менежменти ти-зимини (матн давомида - СМТ) жорий этишда бир мунча афзалликлар бериши табиий, лекин малака ошириш таълими муассасаларида фао-лият курсатувчи профессор-укитувчиларнинг аксарияти катта ёшда ва таълимни ташкил этиш буйича узининг шаклланган дунёкарашига эга булган шахслар эканлиги уларга СМТ фалсафа-сини сингдиришда маълум даражада кийин-чиликларни тугдириши мумкин. Масалан, Абдулла Авлоний номидаги халк таълими хо-димларини кайта тайёрлаш ва уларнинг мала-касини ошириш Марказий институтида 2012 йилда утказилган суровларда иштирок этган 36 нафар профессор-укитувчидан 28 нафари, яъни 78 фоизи СМТ билан таниш булмагани учун институтда уни жорий этиш Fоясини кул-лаб-кувватламаслигини билдирган.

2. Халк таълими ходимлари малакасини ошириш таълими муассасаларининг истеъмол-чилари х,ам таълим сох,аси ташкилотлари эканлиги TQMнинг биринчи тамойили - истеъмол-чи талабини урганиш ва уни каноатлантириш йуналишидаги ишларни осонлаштиради.

3. Малака ошириш таълими муассасаси-нинг бош истеъмолчиси - тингловчининг педагог сифатида таълим жараёнлари тавси-фини жуда яхши билиши СМТ ички назорати-ни утказишда ундан (аникроFи, унинг фикр-мулох,азаларидан) самарали фойдаланиш имкониятини тугдиради.

4. Малака ошириш таълими муассасасида укиш муддатининг нисбатан кискалиги (одатда, бир ойни ташкил этади) СМТ таркибий жара-ёнларининг давомийлигини кискартириш, шу жумладан, ички назоратнинг содда ва тез фур-сатда амалга ошириладиган механизмларидан фойдаланиш заруриятини илгари суради.

5. Малака ошириш таълими муассасала-ри таркибий тузилишида битта бошкарув буFинининг камлиги (факультетлар, яъни дека-натлар йук) сифат менежменти тизими тузил-масининг х,ам соддалашувини таъминлайди.

Малака ошириш таълими муассасаларида сифат менежментини жорий этишнинг мум-кинлиги TQMнинг барча тамойилларининг

амал килишини таъминлаш имконияти билан белгиланади.

Биринчи тамойил - муассаса ва истеъмол-чиларнинг узаро боглик,лиги тамойилининг амал килиниши учун х,еч кандай тусик йук, аксинча, халк таълими тизимидаги мавжуд барча малака ошириш институтлари узларининг доимий истеъмолчиларига эга ва улар билан якиндан х,амкорликда фаолият курсатадилар. СМТни жорий этиш мазкур х,амкорликни сифатни таъминлаш нуктаи назаридан янада такомиллаш-тириш вазифасини илгари суради.

Иккинчи ва учинчи тамойиллар - рацба-риятнинг роли ва ходимларни жалб килиш тамойилларининг амал килиши учун катор ташвикот ишлари, укитиш, ургатиш ва ишон-тириш юзасидан тренинглар ташкил этиш, профессор-укитувчиларнинг малакасини ошириш ишларини утказиш талаб килинади. СМТни малака ошириш таълими муассасаларида жорий этишнинг энг мураккаб буFини персонал-нинг каршилигини енгиб, уни ^амкорга айлан-тириш ^исобланади. Зеро, аксарият малака ошириш институтларида рах,барият ^ам, персонал х,ам узлари урганиб колган бир маром-даги фаолият тарзини жуда кийинчилик билан узгартиришга мойиллар.

Туртинчи ва бешинчи тамойиллар - фао-лиятни жараёнлар занжири тарзида ташкил этиш ва уларни бошкаришга тизимли ёнда-шиш малака ошириш институтлари учун янги-лик эмас, зеро мазкур институтлардаги фаолият ва бошкарув амалиёти тизимли-жараёнли ёндашувга асосланади.

Олтинчи тамойил - доимий такомиллашув тамойилининг амал килиши х,ар кандай таълим муассасаси каби малака ошириш институтла-рининг х,ам х,аётий эх,тиёжидир, акс х,олда институт турFунлик исканжасига тушиб колади.

Еттинчи ва саккизинчи тамойиллар - далил-ларга асосланган х,олда карорлар кабул килиш х,амда ^амкорлар билан узаро манфаатли му-носабатларни урнатиш малака ошириш инсти-тутларининг фаолият тарзига айланган, лекин СМТни жорий этиш ушбу фаолиятга сифат ва самарадорлик нуктаи назаридан ёндашишни талаб килади.

Демак, дуч келиниши мумкин булган айрим мураккабликларнинг шубх,асиз бартараф эти-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2016, 1

лиши заруриятини х,исобга олган х,олда, TQM тамойилларига асосланган сифат менежменти тизимини халк таълими ходимлари малакаси-ни ошириш институтларида х,ам жорий килиш мумкин. Куйида мазкур ишни амалга ошириш-нинг асосий йуналишлари курсатиб берилган.

Малака ошириш таълим муассасасида (матн давомида - МОТМ) сифат менежменти тизимини жорий этиш куйидаги асосий тамойилларга таянган х,олда амалга оширилиши лозим:

- МОТМ тингловчилари, ходимлари, буюрт-мачилари ва умуман олганда, жамиятнинг малака ошириш таълими юкори сифатидан ман-фаатдорлиги;

- МОТМ ходимларининг сифат кафолати учун масъулияти;

- таълим дастурлари сифатини тингловчи-лар ва барча манфаатдор томонлар эх,тиёжидан келиб чиккан х,олда узлуксиз такомиллашти-риш ва ривожлантириш;

- МОТМда таълим дастурларини амалга оширишга жалб этилган барча таркибий ту-зилмаларнинг х,амкорликдаги самарали фао-лияти.

МОТМ таркибига кирувчи барча булинма-ларнинг уз вазифаларини аник режалашти-ришлари ва ижросини сузсиз таъминлашлари, мазкур булинмаларда фаолият курсатувчи х,ар бир профессор-укитувчи ва мутахассис хо-димнинг уз лавозим мажбуриятларини тула ва сифатли бажаришлари, барча фаолият усти-дан доимий назорат ва тескари алоканинг урнатилгани асосида сифат менежменти тизи-мига зарур узгартиришларни киритиб бориш имкониятининг мавжудлиги шароитидагина сифатни таъминлаш тизими ва унинг таркибий кисмлари кутилган натижани бериши мумкин.

МОТМда сифат менежменти тизимини жорий этиш жараёни куйидаги боскичлардан иборат:

1. МОТМнинг сифат сох,асидаги стратегия-си, сиёсати ва вазифаларини белгилаб олиш, МОТМ рах,барияти томонидан сифатни таъминлаш йуналишида куйидагиларни белгилаб берувчи сифат доктринасини кабул килиш:

- МОТМнинг таълимий ва илмий фаолият сифати сох,асидаги сиёсати;

- сифат тизимини жорий этишнинг страте-гик максадлари;

- кутилаётган натижалар ва уларга эришиш механизмлари;

- доктринани амалга ошиши кафолатлари.

Сифат сиёсати:

- МОТМнинг стратегик максадларига мос келиши;

- фаолиятни доимий яхшилаб бориш талаб-ларини камраб олиши;

- яроклилиги ва долзарблиги доимий назорат остида булиши;

- жамоанинг барча аъзоси эътиборига ет-казилган булиши лозим.

2. МОТМ рах,барияти ва ходимлари алох,ида гурух,ларининг сифат сох,асидаги укувини таш-кил этиш. Укитиш жараёнида сифат менежменти тизимини жорий этиш билан боFлик куйидаги масалаларга эътиборни каратиш ло-зим:

- амалдаги х,олат тах,лили;

- сифат сох,асидаги сиёсат ва максадларни белгилаш;

- ташкилий тузилмада зарур узгартиришларни амалга ошириш;

- фаолиятга доир жараёнларни аниклаш ва х,ужжатлаштириш;

- жараёнлар ва процедураларни амалиётга жорий этиш;

- ички аудитларни амалга ошириш ва МОТМ фаолиятини узлуксиз яхшилаш.

3. МОТМнинг сифат сох,асидаги стратегияси ва сиёсати унинг барча бошкарув буFинлари ва таркибий тузилмалари фаолиятига сингдири-лиши х,амда амалга ошириладиган х,аракатлар ва тадбирлар режасида муддат ва масъуллар-ни курсатган х,олда акс этиши лозим.

4. МОТМ сифат менежменти тизимининг куйидагиларни назарда тутувчи ташкилий ту-зилмасини шакллантириш:

- барча даражадаги рах,бар ва ходимлар-нинг сифатни таъминлаш борасидаги ваколат ва масъулиятини белгилаш;

- МОТМ рах,барияти таркибидан сифат бу-йича вакилни тайинлаш;

- МОТМнинг сифат хизматини жорий этиш;

- МОТМнинг сифат буйича кенгашини ту-зиш;

- МОТМ ва унинг таркибий тузилмаларида сифат тизимини яратиш, ривожлантириш ва

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2016, 1

х,ужжатлаштириш вазифаси юклатилган ишчи гурух,ларини тузиш.

5. Иш жараёнлари ва мавжуд х,ужжатларни тах,лил килиш максадида узини узи бах,олашни амалга ошириш. Узини узи бах,олашда турли суровномалардан фойдаланиш тавсия этилади. Узини узи бах,олаш натижалари МОТМнинг сифат сох,асидаги стратегияси, сиёсати, максади ва вазифаларини такомиллаштириш х,амда му-аммоли нукталарни аниклашга хизмат килиши мумкин.

6. Ишчи жараёнларни аниклаш ва тавсиф-лаш, мавжуд х,ужжатлаштиришни тартибга со-лиш. Жараёнга йуналтирилган ёндашув МОТМ фаолиятининг барча асосий ва ёрдамчи жара-ёнларини аниклаш ва уларни тавсифлашни на-зарда тутади. Бундай тавсифлаш нисбатан куп мех,натни талаб килиб, МОТМда сифат менежменти тизимини яратиш даврининг охиригача х,ам давом этиши мумкин.

Дастлабки боскичларда МОТМнинг асосий жараёнларини низомлар, тартиблар, регла-ментлар ва иш йурикномалари шаклида тас-вирлаш мумкин. Асосий иш жараёнларини тартиблаш ва тавсифлашда куйидагилар аник курсатилиши лозим:

- персоналнинг мазкур жараённи амалга оширишдаги масъулияти ва ваколатлари таксимоти;

- муайян жараённинг максадларига эри-шилганлиги даражасини аниклаш имконияти-ни берувчи жараён сифатининг курсаткичлари ва тавсифлари, уларни улчаш методлари ва натижавий кийматлари;

- жараёнларнинг график куринишдаги тас-вири;

- жараёнларни тасвирлаш ва бошкариш учун зарур булган бошка маълумотлар.

7. Сифат тизимининг меъёрий х,ужжатла-рини ишлаб чикиш. Ишчи жараёнларни аниклаш ва тавсифлаш билан бир вактда МОТМ сифат тизимининг х,ужжатларини х,ам ишлаб чикиш лозим булади. Ишлаб чикиладиган х,ужжатлар таркибига куйидагилар киради:

- сифат буйича йурикнома;

- ишчи жараёнларни амалга ошириш тар-тибини белгиловчи х,ужжатлаштирилган про-цедуралар;

- МОТМ сифат тизимининг ишчи ва лаво-зим йурикномалари х,амда бошка х,ужжатлар.

Сифат йурикномаси - МОТМ фаолиятининг мух,им жараёнларини тавсифловчи х,ужжат. Сифат йурикномасида МОТМ сифат менежменти тизимининг тамойиллари санаб утилади.

8. Ишчи жараёнларнинг асосий курсаткичлари ва тавсифларини аниклаш ва уларни улчаш тизимини ишлаб чикиш. Бунда куйидаги процедуралар назарда тутилиши лозим:

- ички ва ташки истеъмолчилар - тинглов-чилар, буюртмачилар, персонал (профессор-укитувчилар ва ходимлар), жамият ва бошка-ларнинг коникканлигини улчаш;

- МОТМ асосий жараёнлари сифатининг аник улчанадиган, уларнинг мумкин булган кийматлари сох,аси курсатилган тавсифлари мониторинги;

- тингловчилар олган билим, куникма ва малакалар сифатини оралик ва якуний назорат процедураларини уз ичига олувчи бах,олаш.

9. МОТМ жараёнлари томонидан кузланган сифатга мос келмайдиган х,олатларни аниклаш ва тузатувчи х,амда олдини олувчи х,аракатлар тизимини ишлаб чикиш. МОТМнинг х,ар бир тузилмаси ва жараёни учун мос келмаслик, номувофиклик х,олатлари аникланиши лозим. Мос келмаслик деганда, олдинга куйилган максад ва натижалар уртасидаги номутаносиб-лик тушунилади.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Бу куйидаги х,олатларда юз бериш мумкин:

- жараённи тавсифловчи курсаткичларнинг кийматлари урнатилган ораликдан чикиб кетса;

- жараённи тавсифловчи курсаткичларнинг кийматлари уни бошкариб булмайдиган ша-роитларни намоён килса;

- жараённи тавсифловчи кийматлар ре-жалаштирилган давр давомида кузланган кийматларга эришмаса.

Мос келмаслик сабабларини баратараф этиш учун тузатиш ва олдини олиш х,ара-катлари амалга оширилиши мумкин. Бунинг учун МОТМда руй бериши мумкин булган барча номувофикликларни бартараф этувчи тузатиш ва олдини олиш тадбирлари тизими ишлаб чикилиши ва х,ужжатлаштирилиши лозим булади.

Хулоса килиб айтганда, халк, таълими хо-димларини кайта тайёрлаш ва малакасини ошириш тизими профессор-укитувчилари Давлат таълим стандартлари талаблари асо-сида касбий ва педагогик мах,оратини дои-мий равишда устириб бориши, укув-тарбия

жараёни меъёрий-х,укукий х,ужжатларининг мазмун-мох,иятини пухта узлаштириши, шу би-лан бирга таълим жараёни самарадорлигини юксалтиришда сифат менежменти тизимининг жорий этилиши мух,им ах,амиятга эга.

Адабиётлар:

1. Сравнительный обзор международного опыта оценки качества высшего образования. Особенности систем оценки высшего образования в странах Европы и Америки. -С. 4-11. http://pedagogika.by.ru

2. Total Quality Management - всеобщее управление качеством. // Журнал «Директор-Иваново», № 1-2 (120-121), январь-февраль 2011.

3. Колесников А. А., Козин И. Ф., Кожевников С. А. и др. Всеобщий менеджмент качества. / Под общей ред. С.А.Степанова. - СПб.: Изд-во СПбГЭТУ «ЛЭТИ», 2001. -С. 200.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.