CC BY
51ОДОБИ МУОШИРАТ ^АМЧУН КАТЕГОРИЯИ УМУМИИ ЗАБОН ДАР ЗАБОН&ОИ
ТОЛИК1 ВА АНГЛИС1
ХУШМАТОВ НАМОЗ РА&МОНОВИЧ
Мудири кафедраи забонаои Шарки факултети забони англис! ва забонаои Шарк (Донишгоаи давлатии омузгории Толикистон ба номи Садриддин Айн!)
Ыадафи асосии маколаи мазкур баррасии одоби муошират уамчун категорияи умумии забон дар забонпои толикг ва англисг мебошад. Муаллиф дар заминаи манбаъуо ва сарчашмауои илми мацолаи худро ба риштаи тауциц кашидааст. Аз ин ру, мавзуи мазкур яке аз мавзуъуои мууим ва омухтани буда, дар илми забоншиноси ва забоншиносии маърифати цойгоуи густурда дорад. Бояд ишора намуд, ки масоили марбута яке аз мавзуъуои баусталаб ва доманадор буда, дар илми забоншиносии шинохти бо вижагиуои цудогонаи худ аз дигар бахшуои ин соуа фарц дорад. Метавон гуфт, ки имрузуо мууаццицон ва пажууандагони замони муосир таваццууи бештари худро ба масоили «консепт» ва «мафуум» равона сохтаанд, ки муаллиф дар мацолаи худ назари ицмолии хешро перомуни ин падидаи забони тауциц намудааст. Х,ар як падидаи забон, ба худ як цойгоуи хосаеро дорад.
Калидвожато: одоб, одоби муошират, мафпум, консепт, забон, дониш, маърифат, забоншиносии маърифатг, фарпанг, урф, одат, хушмуомилагг, муутарам.
Муошират кисми чудонашавандаи зиндагии инсон мебошад. Дар раванди муоширати байнифархангй одамон бо вижагиуои зиндагонй, маишат, фарханги хамдигар шинос мешаванд, аз чумла вазифахои тактикиву стратегиро гузошта хал мекунанд. Дар натичахои мусбат ё манфии муоширати байнифархангй санъати муошират, донистани одоби нутк накши мухим мебозад, ки коидахои он ба шохиси одоб асос меёбанд. Шояд хар як инсон мехохад макбули чомеаи хам дустон ва хам одамони ношинос бошад, аз худ ба атрофиён таассуроти мусбат гузорад, худро дар чомеа озодона эхсос намояд. Вале азбар кардани махорати муошират мураккаб аст: хама медонанд, ки чй тавр нисбат ба хамсухбат бояд муаддаб буд, вале на хама инро дар амалия татбик карда метавонанд, зеро на хар як инсон метавонад ба мухити атроф мутоби; шавад, одамон ва вазъияти муоширатро бахо дода, тибки он рафтор намояд. Риоя накардани одоби муошират ба мунозираю мунокишахои зиёд оварда мерасонад. Одоби гуфтор барои пешгирй кардани хам мунокишахои байнишахсй ва хам байнифархангй, аз чумла хал кардани проблемаи зиёд ёрй медихад; ин одоб махсусан дар раванди муоширати байнифархангй, хангоме ки баъзе хусусиятхои забон, маънохо ва ё коннотатсияхои алохидаро надонистан метавонад на танхо ба хафагй, балки инчунин ба канда шудани робитахои фархангй оварда расонад, мухим аст.
Пас «одоб» чист? Бо суханони О. Голдсмит, ки «одоби хакикй дар хама чо як аст» ва он «аз маънои солим ва дили тоза» тавлид меёбад [5], розй шуда, мо фикр мекунем, ки одоб - ин категорияи аз бисёр чихат универсалиест, ки дар тамоми фарханги чахонй мавчуд аст ва новобаста аз он ки дар кишвархои гуногун мо ба таври ногузир бо вариантхои рафтори муаддабонаи хам нуткй (одоби нут;), хам гайринуткй (ифоданокии руй, имову ишорат, нигох) ру ба ру мешавем, инсони хакикатан фархангй, тарбиядида метавонад ба хамаи онхо мутоби; шуда, дар кучое ки бошад, муаддаб бимонад.
Нозукбаёнй, малакаи ба таомул даровардани суханони худ тибки меъёрхои забонй, одоб/ рафтори муаддабона дар давраи муосир дар байни одамон, махсусан, кадру кимати баланд дорад, чунки яке аз асоситарин шохисхои зиндагонии муосир дастгирй кардани равобити меъёрии байни одамон ва кушиши гурез кардан аз мунокишахо мебошад. Одоб ва тахаммулпазирй дар муошират барои ба даст овардани эхтиром ва чалб кардани таваччухи атрофиён кумак мерасонанд. Дар раванди муошират ин ба воситаи муомилаи хуш, риояи одоб дастрас мегардад, ки ба инсон барои назорат кардани амалхои худ, худро идора кардан ва
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
хоксор будан, нисбат ба хамсухбат бодиккат ва мулохизакор будан ёрй медихад. Одобро таоруфот танзим медихад, ки он шаклхои муомила, мурочиат ва пазирой, коидахои сухбат кардан, равобити хушмуомила бо занхо ва равобити эхтиромона ба калонсолон ва гайраро дар бар мегирад. Дар мачмуъ таоруф бо талаботи умумии одоб мувофикат мекунад, ки асоси он шохиси инсондустй мебошад.
Одоб, ки хислати сирф мусбати инсонист, новобаста ба ин, метавонад ба маънои манфй, якчо бо чунин сифатхо, ба мисли хунук, сард, нафратомез истифода бурда шавад. Дар бисёр фархангхо чунин иборахо низ машхуранд: англ: Icy welcome «кабули хунук», cold greeting «пазироии хунук», точ: ме^мондории дилсардона, бо о^анги сард щрф задан, руй туруш кардан (яъне аз омадани касе хурсанд набудан, хуш напазируфтан). Ин иборахо маънои чунин рафтори баодобонаро доранд, ки кушиши нишон додани бартарияти худ ва бо ин рох паст задани шаъни хамсухбати худро доранд. Дар асл «одоб» хамеша хайрхох аст, бо ёрии он инсон равобити хайрхохонаи худро нисбат ба хамаи атрофиён: хамкорон, дустон, хамсояхо, бегонагон нишон медихад. Х,амон инсон хакикатан муаддаб ва фархангй мебошад, ки амалхояш хам зохиран ва хам ботинан ба шохисхои ахлокии маънавиёт асос меёбанд.
Дар сохаи забоншиносй мухаккикони зиёд, аз чумла Ю.Б.Кузменкова, Н. Зорихина Нилссон, В. Матвеев, К. Смолка, Я. Камичек, П. Браун ва С. Левинсон, К. Кристи, Р. Уоттс ва диг. асархои худро ба омузиши пахлухои гуногуни категорияи одоб бахшидаанд. Дар доираи забоншиносй дар вазъи имруза равияхои гуногун дар тахкики категорияи номбурда мавчуданд. Намояндагони равияи гендерй дар забоншиносии хоричй (К. Кристи, С. Миллз, Л. Маллани, Д. Спендер ва диг.) одобро хамчун категорияи иртиботй дар раванди муоширати байни мард ва зан тахкик мекунанд. Тахкикоти худро ба омузиши рафтори иртиботии намояндагони хар ду чинс дар парлумон асоснок карда, онхо ба чунин хулоса меоянд, ки занхо дар муошират бештар муаддабанд. Намояндагони равияи забоншиносии фархангй дар илми забоншиносй (Н. Амбади, Д. Хауз ва диг.) кушиш ба харч медиханд, ки ин ё он зухуроти одобро дар рафтори дискурсй аз мавкеи мероси фархангии миллат фахмонанд. Дар баробари ин, аксаран дар чунин корхо падидахои ду ё зиёда фархангхо мукоиса карда мешаванд, ки ин, ба акидаи мо, барои боз хам хубтар инъикос кардани падидахои забониву фархангй мусоидат менамояд. Барои чонибдорони равияи забоншиносии ичтимой (Д. Уолтерс ва диг.) вобастагии рафтори муаддабона ба мансубияти синфии иштироккунандагони раванди иртиботй бештар мухим мебошад. Дар омузиши масъалахои одоб равобити маърифатй низ вучуд дорад, ки дар корхои В. Эсканделл-Видал, З. Нилссон ва диг. муаррифй шудааст. Аз чумла, З. Нилссон категорияи одобро аз дидгохи назарияи амалхои нуткй тахкик мекунад. Одоб хамчун категорияи забоншиносй дар асоси маводи забонхои зиёди чахон: русй, англисй, чопонй, мугулй, адигй, итолиёвй, олмонй, кореягй, лахистонй, рачастонй, испанй баррасй шудааст.
Дар тахкики забоншиносии одоб асари дар охири солхои 80-уми карни гузашта интишорёфтаи олимони англисзабон П. Браун ва С. Левинсон дорои ахаммияти калони илмй мебошад, ки дар он шаклхои одоб дар холати нутки гайрирасмй тахлил шудааст. Муаллифони мазкур бар он акида мебошанд, ки одоби забонй вучуд дорад, чунки ин одоб «иззати нафси шунавандаро нигох медорад» [1]. Зери мафхуми «иззати нафс» эхтиром нисбат ба худ фахмида мешавад, ки дар раванди муошират нигох доштан ва дастгирй кардани худбаходихии инсон зарур аст. Муаллифон назарияи амалхои нутции ба шахс та^дидкунанда (АНШТ- тарч. мо)-ро тахлил карда баромаданд, ки мувофики он ба амалхои мазкур хамаи он чизе, ки метавонад ба худбаходихии иштироккунандагони муошират новобаста ба эхтиёч нисбати хурмату эхтиром таъсири манфй расонад, мансуб аст. Стратегияи забонии одоб мувофики акидаи П. Браун ва С. Левинсон махсус бо максади истифодабарй дар холатхои АНШТ тахлил шудааст. Муаллифон стратегияи одобро ба чор навъ чудо мекунанд:
- стратегияи сифрй, ки он пурра вучуд надоштани кушиши кам кардани хатар ба шахсияти хамсухбати худ, сар кашидан аз истифодаи хамагуна шаклхои одобро дар назар дорад;
- стратегияи мусбати одоб аз он иборат аст, ки иштироккунандагони муошират хохиши хамсухбаташонро ба хотири сохибэхтиром будан эътироф месозанд, ки ин аломати баробархукук будани хамсухбатон ва равобити дустонаи онхо мебошад; дар забон ин стратегия метавонад бо императив ва калимахои «боодобона» ифодахои «лутфан», «мархамат кунед», «мебахшед» ва f. ва императиви (сигаи амрй) манфй ифода ёбад, мисол:
Маруамат карда, ба ман ин корро нишон дщед.
Лутфан, ба ман дщед.
Мебахшед, намедонед, китобхона дар куцост?
- стратегияи манфии одоб бо мусбат аз он чихат монанд аст, ки иштироккунандагони муошират низ хохиши хамдигарро дар бобати сохибэхтиром будан эътироф месозанд. Дар айни замон стратегияи мазкур аз он чунин фаркият дорад, ки бо истифода бурдани стратегияи манфй гуянда исроркории номатлуби худро эътироф мекунад ва гуё ба шустани гунохи худ барои ба худуди бегона ворид шуданаш бо «узр»-у «мебахшед»-хои беохир кушиш мекунад. Аз чихати забоншиносй барои стратегияи мазкур боодобии барзиёд хос аст, аз чумла дар бисёр маврид ба чойи шаклхои хохишмандй шакли саволй истифода бурда мешавад, масалан:
Мебахшед, ки ба шумо халал мерасонам, ман мефаумам, ки шумо инсони хеле серкор уастед ва ман худамро нщоят нороуат эусос карда истодаам, вале лутфан, ба ман ин корро нишон диуед.
Лутфан, исроркории маро бубахш, вале ту ба ман онро нишон дода наметавони?
Лутфан бубахшед, инсони хуб, аз барои Худо, шумо ба ман роуи китобхонаро нишон дода метавонед?
- стратегияи бавосита аз шаклхои зерин иборат аст: гуянда боодобона ба шунаванда дар бораи он ишора мекунад, ки у мехост аз шунаванда бигирад. Дар ин маврид гуянда дар бисёр холатхо шакли сигаи шартиро ба чойи сигаи амрй кор мефармояд:
Бояд кор шавцовар бошад, ман уам барои дидани он зид нестам.
Чи хел шавцовар! Кош ки як бор медидам...
Бубахшед, ман уамин тавр ба китобхонамерасида бошам ...
Дигар мухаккикони хоричй бар хилофи П. Браун ва С. Левинсон пешниход мекунанд, ки категорияи одоби муошират дар сатхи дискурс, дар холатхои шакли нуткии муошират омухта шавад. Олимон дар охири асри 20 категорияи одоб ва гайриодобро ба хам мукобил гузоштаанд, ки ин тибки нуктаи назари онхо бояд натичахои калон ба бор биёрад. Масалан, Сара Миллз ва Луиза Маллани чунин мепиндоранд, ки махз шаклхои «беодобона» барои ошкор сохтани сифатхои бештар мухимми шаклхои «боодобона» кумак мерасонанд [8]. Нилссон ва диг. пешниход мекунанд, ки категорияи одобро аз дидгохи назарияи амалхои нуткй баррасй кардан лозим аст. Х,амин тарик, Зорихина-Нилссон, зимни кор бо маводи забони русй, истифодабарии намудхои феълро дар шакли сигаи амрй хамчун зухуроти равобити боодобона/беодобона нисбат ба шунаванда вобаста мекунанд. Муаллифони мазкур бар он акидаанд, ки категорияи императив дар мачмуъ яке аз «беодобтарин» категория мебошад, зеро он бор кардани иродаи худ, пахш кардани иродаи шунаванда, ворид шуданро ба сохаи шахсии у муаррифй мекунад. Новобаста ба ин, бо истифода бурдани намуди мутлак ё давомдори феъл императив, ба андешаи мухаккик метавонад ба «каму беш» муаддабтар табдил дода шавад [6].
Кори каблан ёдовар шудаамон, ки ба Пенелопа Браун ва Стефан Левинсон тааллук дорад ва дар забоншиносй эътироф гардидааст, бо нашри муаллифй интишор дода шудааст. Аз ин асар хам мухаккикони хоричй ва хам ватанй иктибос меоранд. Вале дар илми забоншиносй равобит ба асари мазкур якранг нест. Масалан, мухаккики амрикой Ричард Уоттс, ин корро танкид карда истода, равобити забоншиносиро бо равобити дилхохи ичтимой мукоиса мекунад, ки дар он тарафхо метавонанд ё мухолиф, ё душманонаву тахдидовар бошанд. Мунокишахо дар холатхои муайяни муошират: бахсу мунозирахои сиёсй, мухокимаи нуктахои назар ва холатхои мухолиф, чанчолхо доир ба масъалахои шахсй, мусобикахои нуткй ва г. шуда метавонанд. Одоби гуфтан, тибки акидаи Р. Уоттс, бояд на ба муборизаву ракобат, балки ба хусни тафохум ва хамкорихо сурат бигирад. Инчунин Р. Уоттс бар ин
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
андеша аст, ки П. Браун ва С. Левинсон таърифи начандон аники одобро [3] медиханд. Р. Уоттс якчанд мисол оварда (даврахои Август, одоби викторианй, таърифхои Лакофф, Лич, Браун ва Левинсон ва г.), ба чунин хулоса омадааст, ки хеч кадоми онхо универсалй нестанд. Масалан, дар даврахои малика Виктория одоб танхо хамчун аломати тарбияи худ ва макоми баланди ичтимой муайян карда мешуд ва хеч гох дар зери ин мафхум равобити чиддиву боэхтиромона нисбат ба дигарон фахмида намешуд. Ч,. Лакофф одобро хамчун шакли рафтори мукаррарнамудаи одамон бо максади ба хадди акалл фаровардани норохатй хангоми муоширати байнишахсй муайян мекунад. Р. Уоттс бар он акида аст, ки чунин муайянсозй ба универсалй наздик аст, вале муаллифи он ба назар нагирифтааст, ки одоб ин шакли пешакй ба накша гирифташудаи рафтори нуткй мебошад, агар ба таври мачоз гуем, «барои мушти оханин дастпушаки харир» аст [3].
Мухаккики дигар Крис Кристи низ консепсияи забонии одоб П. Браун ва С. Левинсонро танкид намуда, чунин мешуморад, ки он ба тахмин кардан асос меёбад. Раванди муошират хамеша бо худ нисбат ба шахсони муошираткунанда хатари чиддиро ифода мекунад, рафтори боодобона бошад, танхо тарзи гурез кардан аз мунокишахои дар раванди таъсири мутакобилаи забонй ба амал омада мебошад. Инчунин, К.Кристи нисбат ба фикри П. Браун ва С. Левинсон дар бораи он, ки истифодабарии стратегияхои одоби гуфтор дар рафти муоширати байни «тарафхои ба таври чиддй тахдидовар» равобити манфй дорад, чунин фикр мекунад, ки нигохдории обруи шунаванда заминаи раванди муошират мебошад, ки бе он равобити байни тарафхо анчом дода намешавад.
Мухаккики рус Ю. Б. Кузменкова «одоб»-ро хамчун категорияи забонии муошират дар забони англисй мавриди тахлилу тахкики амик карор додааст. Аз чумла, муаллиф стратегияи одобро, ки ба назари у барои британиягихо хос аст, яъне фосиласозй, тахмин, мулоимсозй, дастгирй кардани сухбат ва f. чудо мекунад [7, с. 54-64]. Маводи хачман калони забониро тахлил карда, у воситахои забонии ифода кардани одобро байни чор стратегия таксимбандй мекунад. у инчунин андеша дорад, ки стратегияхои мазкур барои забонхои дигар низ хос хастанд, вале дар он забонхо тобиши нотакрори фархангй доранд.
Мухаккикон дар корхояшон исбот мекунанд, ки ки тасаввурот дар бораи одоб ва инсони боодоб хам дар байни намояндагони кишрхои гуногуни ахолй дар дохили як умумияти забониву фархангй (зиёиён - коргарон, мардхо - занхо, калонсолон - кудакон), хам дар байни намояндагони фархангхои гуногун фарк мекунад. Вале як чизи умумие, мавчуд аст, ки тарзхои гуногуни ифода кардани одобро, ба тавре ки онхо баъзан мухолиф набошанд, муттахид месозад. Мо фикр мекунем, ки хар як зухуроти одоби муошират, пеш аз хама, ба хурмату эхтиром нисбат ба хамшарикони муошират, ба омодагии фахмидану кабул кардани нуктаи назар, манфиатхо, майлу хохишхо, фардияти у асос меёбад. Инсони боодоб хайрхох аст, у хеч гох ба нишон додани равобити манфии худ ба хамшарикони муошират харакат накарда, худро боодоб нигох медорад. Инро суханони Н. Зорихина Нилссон низ тасдик месозад. Онхо менависанд, ки «одоб» дар хусуси гуянда нисбат ба шунаванда аз «зохир кардани эхтиром ва равобити хайрхохона» иборат аст [66]. Мухаккик Е.И. Беляева ба коидахои одоб шартхои зеринро нисбат медихад: «хамшарикатро мачбур накун», «ба хукукхои у дастдарозй накун», «ба у озодии интихоб пешкаш намо», «Вазни худро бар души касе напарто», «Марзхои фазои шахсии уро вайрон накун» [4, с. 13].
Мавчудияти мафхуми «одоб» (англ. politeness) дар забонхои гуногун мавчуд будани мафхуми мазкурро дар тасвирхои забонии чахони халкхое, ки сохибони ин забонхо хастанд, тасдик месозад. Дар бораи он ки ба мафхуми омухташаванда дар мафкураи намояндагони фархангхои гуногун накши калон дода мешавад, мисолхои сершумори забонй: калимахои алохида, каторхои муродифй, ифодахои фразеологй, зарбулмасалу макол, суханоне, ки дар мачмуъ мафхуми «одоб/ рoliteness»-ро забонй месозанд, шаходат медиханд.
Мавчуд будани мафхуми «одоб/ рoliteness» дар фархангхои забонии точикону англисхо аз меъёрхои таоруфии муошират ва одоби нутк низ шаходат медихад, ки онхо муаррифгари низом ва меъёри рафтори забонй ва Fайризабонй дар холатхои такроршавандаи муошират
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
(пазирой, хайрухуш, шиносой, мурочиат, сипосгузорй ва г.) мебошанд. Вале таоруф ин танхо «намоиши зохирии» рафтори муаддабона аст. Азбаски коидахои одоб дар кишвархои гуногун фарк мекунанд (В. Матвеев, К. Смолка, Я. Камичек ва диг.) ва одоби «универсалй» вучуд надорад, дар хар як холат боодоб мондани инсонро метавонад тарбияи хуби ботинй, эхтиром нисбат ба атрофиён, равобити хайрхохонаи у таъмин созад.
Ба мохияти «зохирй»-и одоб мухаккики рус Н.И. Формановская низ ишора карда, дар тахкикоти худ мафхумхои «одоб» ва «таоруф»-ро ба хам нисбат медихад: «...инхо коидахои дар ин ё он чомеа ва доираи одамон кабулшуда, меъёрхои рафтор, аз чумла рафтори нуткй (тибки таксимбандии накшхои ичтимой дар вазъияти расмй ва гайрирасмии муошират) мебошанд, ки равобити аъзои чомеаро аз руйи нишонахои худй - бегона, сардор - зертобеъ, калонсол - хурдсол, дур - наздик, шинос - ношинос ва хатто дилкашу форам - дилнокашу нофорам, танзим медиханд ва аз тарафи дигар, ошкор месозанд» [10, с. 49]. Дар идома муаллиф таърифи одобро бо таърифи аз «Фархангномаи ахлок» гирифтаи одоб мукоиса мекунад: «...хислати ахлокиест, ки инсони барои у эхтиром ба одамон меъёри хамарузаи рафтор ва тарзи одатии муомила ва мурочиат бо атрофиён гардидаро тавсиф медихад». У ба чунин хулоса омадааст, ки «одоб», пеш аз хама, зухуроти эхтиром ба хамсухбат мебошад ва метавонад дар нутк бо ёрии одоби нутк зохир гардад. Одоби нутк, ба акидаи мухаккик, «унсури чудонашавандаи одоб» мебошад [10, с. 49-50]. Мурочиати боодобона ба одам хаминро мефахмонад, ки сурогадор мувофики вазъу маком, хизматнишондодагии худ (агар чунин бошад) кабул карда мешавад ва макоми у лоики кадр ва эхтиром аст.
Вале новобаста ба ин, махдуд будани меъёрхои рафтори муаддабона ахаммияти онхоро кам намекунад. Таоруф ифодаи зохирии одоб мебошад ва дар бисёр мавридхои душвору холатхои бахсноки хаётй махз бо ёрии формулахои мустахкамшудаи одоб мо ба хамсухбати худ «пайрохае» пайдо мекунем. Гузашта аз ин, фарханги одоб доим дар рафти инкишофи чомеа, пешрафти ичтимой ва ахлокии он тагйир меёбад. Бо иваз шудани равобити чамъиятй арзишу меъёрхои умумиинсонй тахаввул мепазиранд ва тасаввурот дар бораи одоб/ рафтори муаддабона низ хамрохи онхо дигар мешавад. Ин тасаввурот тули хазорсолахо вучуд дошт ва дар мухтавои он тачрибаи умумиинсонй чамъ мегардид. Вале дар хама давру замон хусусияти «универсалии» одоб бо инсондустй ва эхтиром, афзалияти шахсият ва кадр кардани атрофиён хамчун хислати мусбат тавсиф дода мешуд.
Х,амин тарик, зохиран одоб шакли ифода кардани таоруф мебошад. Вале дастурхои муосир оид ба таоруфот баъзан дорои хамон кадар тавсияхои пурихтилоф хастанд, ки ин боиси чунин хулоса мешавад, ки чомеаи муосири демократй барои ифода кардани фикр, амал, кирдор майдони фарох пешниход мекунад ва катъиян риоя кардани коидахои муайяни рафтор амалан номумкин мегардад. Дар хар як холати мушаххас Одоб ба таври гуногун зохир мегардад: ба ин чо хам мулохиза, хам эхтиром дохил мешавад, ки онхо дорои воситахои хам забонй ва хам гайризабонии ифода хастанд, чунки одоб, мувофики гуфтахои Ф. Хорват ва Ю. Орлик, -ин на танхо «ташаккур» ва «лутфан», «ассалом» ва «то боздид» гуфтанхои беохир, балки инчунин ифоданокии руй, имову ишорат, нигох низ мебошад. Гузашта аз ин, баъзе муаллифон бар он акидаанд, ки дар холатхои муайян ба истифодаи формулахои одоб он кадар зарурат нест, зеро онхо хануз нишондихандаи одоб хакикй нестанд. Мухаккикон менависанд, ки «Формулахои одоб, хамчун «иштихои форам» пеш аз хурокхурй ё дар вакти он, «саломат бошед» хангоми атса задан дар замони мо хатмй махсуб намеёбанд. Нагуфтани ин суханхо ягон нишонаи номуаддабй нест» [11, с. 17].
Мухаккикони точик низ ба мавзуи мазкур таваччух карда, мафхуми «одоб»-ро зимни тахкики майдонхои маъноии консептхо аз кабили «дил»- М. Махмудзода, «кисмат» - М. Давлатмирова, «мухаббат» - Д. Азиззода, «фазо» - Н. Каримова, «мехмондустй» - З. Валиева, «сабр» - X,. ^урбонова, «вакт» - С. Эшназарова ва дигарон ёдрас шудаанд. Дар мавзуи мазкур адабиёти точик низ саршори акидахои арзанда мебошадд. Ах,ли адаб, олимону зиёиён дар мавзуи одоби гуфтор (муошират) афкори чолиберо пешниход намудаанд, ки овардани бархе
аз онхо аз ахаммият холй нест осори онхо одоби гуфтор (муошират) хамчун як консепт садо медихад. Аз чумла бузургон гуфтаанд:
Хирадманд бошу беозор бош, Хамеша забонро нигаудор бош.
А.Фирдавсй
Амонат нигоу дор, хомуши шиор соз ва беуудагуйиро сари уама офатуо дон! Хурмати уама кас нигоу дор, то туро уурмат бошад.
Абдулло Ансорй
Эй писар, кам гуй бо мардум дурушт,
В-ар бигуйи бар ту гардонанд пушт.
Чун уадиси хуб гуйи бо фацир,
Беу бувад з-онаш, ки пушони уарир.
Хар ки бо мардум насозад дар цауон,
Зиндагони талх дорад цовидон.
Он ки шух асту надорад шарм низ,
Дон, ки у нопокзодаст, эй азиз.
Фаридуддини Аттор
Дар раванди муошират мо, бешубха, ба меъёрхои мукарраршуда такя карда, формулахои маъмули одоби муоширатро истифода мебарем, тасаввурот дар бораи одоби инсон, бешубха, нест нашудааст ва умедвор хастем, ки хеч гох нест намешавад. Татбики ин ё он шакли одоб аз омилхои мухталиф: холатхои муошират, синну сол, макоми ичтимой ва Fайра вобастааст. Агар, масалан, дар доирахои дипломатй натичаи мусбати муошират аз бисёр чихат ба донишу тартиби кабулшудаи риояи меъёрхои одоб бастагй дошта бошад, пас, одатан барои инсони ботарбия татбики ин ё он шакли одоб ин интихоби бошуурона ва озодонаи у мебошад. Пайравии куркурона ба коидахои одоб холо аломати одоби хакикй нест, зеро одоб аз татбики ихтиёрии меъёри одоб бо инобати хусусиятхои хамшарикони муошират иборат аст. Танхо фарханги ботинй, тарбияи хуб, эхсоси андоза ва меъёр, мулохизакории инсон метавонанд рохнамо бошанд, ки дар ин ё он холат чй тавр бояд дуруст рафтор кард. Одоб метавонад шаклхои гуногунеро, ки аз хислатхои биоичтимоии инсон вобастаанд, кабул кунад, вале хамаи онхо ба эътироф ва хурмату эхтиром кардани афзалияти инсони дигар асос меёбанд. Барои тасдики фикр дар бораи универсалй будани консепти «одоб/ рoliteness» ба таърифи одоб, инсони муаддаб дар луFатхои тафсирии забонхои точикиву англисй мурочиат мекунем.
Одоб - хоксорй, бодиккатй, таваччух, муомилаи хуш аст, ки дар ниходи инсон вучуд дорад ва барои рафтори у хос аст [9].
Шахси муаддаб - хушмуомила, хеле бодиккат, бо табъи болида, хоксор, одй).
Polite - having or showing good manners, consideration for others, and/or correct social behaviour [2].
(Муаддаб - шахси дорои кирдори хуб ё шахсе, ки чунин одоб, таваччухи худ ва/ё рафтори сахехи ичтимоии худро нисбат ба дигарон нишон медихад).
Аз таърифхои овардашуда аён аст, ки тасаввуроти халкхои гуногун дар бораи муаддабии инсон чихатхои умумй дорад: муаддаб ин инсонест бо кирдори хуб, мутавоззех ба атрофиён, хушмуомила. Махз хамин мазмун, ба акидаи мо, мехвари консепт тахкикшаванда мегардад.
Х,амин тарик, таваччухи олимон-сохибони забонхои гуногун ба масъалахои одоб, забонй ё нуткй аз универсалй будани мафхуми тахкикшаванда, аз мавчуд будани чузъхои хаммонанди мехварй дар сохтори он: донистани коидахои кирдори хуб, муомилаи хуш, таваччух ба атрофён дарак медихад.
АДАБИЁТ:
1. Brown, P. Politeness: Dome universals in language usage / P. Brown, S.C. Levinson. -Cambridge: Cambridge University Press, 1987. - 345 p.
2. Longman Dictionary of Contemporary English. - Pearson Education Limited, 2001. - 1668 p.
3. Watts, R.J. Linguistic politeness and politic verbal behaviour: Reconsidering claims ... in Language / R.J. Watts // Studies in its History, Theory and Practice. - Berlin: Mouton de Gruyter, 1992. - P. 43-69.
4. Беляева, Е.И. Принцип вежливости в речевом общении (способы оформления Декларативных высказываний в английской разговорной речи) / Е.И. Беляева // Иностр. языки в школе.- 1985. - № 2. - С. 12-16.
5. Голдсмит, О. История английской литературы / О. Голдсмит. - М., 1945. - Т. 1, Вып. 2. -346 с.
6. Зорихина-Нильссон, Н.В. Употребление вида глагола в императиве, теория речевых актов и вежливость [электронный ресурс]. / Н.В. Зорихина-Нильссон. URL: https://www.philol.msu.ru/~rlc2004
7. Кузьменкова, Ю.Б. Азы вежливого общения. Практическое пособие по межкультурному общению. / Ю.Б. Кузьменкова. - Обнинск, 2001. - 112 с.
8. Миллс, С. Языковой гендер и феминизм / С. Миллс, Л. Маллани. -Лондон,2012.-284 с.
9. Фарханги тафсирии забони точикй /зери тахрири С. Назарзода, А. Сангинов, С. Каримов, Мирзо Х,асани С. - Душанбе, 2008. - ^илди 2. - 945 с.
10. Формановская, Н.И. Речевой этикет и культура общения / Н.И. Формановская. - Москва: Высшая школа, 1989. - 159 с.
11. Хорват, Ф. Вежливость на каждый день / Ф. Хорват, Ю. Орлик / Пер. со словац. Н. Шульгиной. - М.: Мол. гвардия, 1981. - 192 с.
