МУШКИЛОТИ ТАРҶУМАИ ВОҲИДҲОИ ЛЕКСИКӢ ВА ФРАЗЕОЛОГӢ АЗ ЗАБОНИ ТОҶИКӢ БА ЗАБОНИ АНГЛИСӢ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

ЗАБОНШИНОСЙ / ЯЗЫКОЗНАНИЕ

ТДУ 809.155.0+802.0

МУШКИЛОТИ ТАРЧУМАИ ВО^ИД^ОИ ЛЕКСИКЙ ВА ФРАЗЕОЛОГЙ АЗ ЗАБОНИ ТОЧИКЙ БА ЗАБОНИ АНГЛИСЙ

Мухаммадцонзода О. О., Зарипов Ц.А.

Кумитаи забон ва истило^оти назди Хукумати Цум^урии Тоцикистон Донишкадаи давлатии забон^ои Тоцикистон ба номи С. Улугзода

Тарчумаи бадей механизми асосии муоширати байнифархангй ба хисоб меравад, ки он фарханги одамонро муттахид ва ганй месозад. Тарчума дар мубодилаи фархангхо ва хазинаи адабии мардумони чахон мавкеи махсусро ишгол менамояд. Бояд кайд кард, ки хар як матн усулхои хоси тарчумаи худро дошта, барои тарчумон баъзе мушкилотро ба бор меорад. Х,ангоми тарчумаи матнхои бадей низ мушкилоти назаррасе мушохида мегардад, ки тахлил ва нишон додани роххои халли он боиси осон гардидани кори тарчумонон ва бехтар гаштани осори тарчуманамудаи онхо мегардад. Максади маколаи мазкур аз баррасй ва тахлили мушкилоти асосии тарчумаи вохидхои лугавй ва фразеологй дар матнхои бадей мебошад.

Тарчума раванди мураккаби интиколи иттилоот аз як забон ба забони дигар мебошад. Мушкилии асосии тарчума дар он аст, ки тарчумон на фикри худро баён мекунад, балки у фикри алаккай баёншударо бояд ба забони тарчума чунон интикол дихад, ки хонандаи асари тарчумашуда онро ба осонй дарк карда тавонад. Хусусан, тарчумаи бадей яке аз мушкилтарин навъхои тарчума ба шумор меравад, зеро дар онхо вохидхои лугавй дар худ тобишхои гугонуни маъноиву окказионалй касб менамояд, ки дарк ва интиколи онхо кори тарчумонро мушкил мегардонад. Инчунин, хангоми тарчумаи матнхои бадей тарчумонро зарур аст, ки услуби бадеии забони тарчумаро риоя кунад, ки ин барои тарчумон хеле мушкил аст, зеро дар ин сурат у на танхо тарчума мекунад, балки у хамчун нависанда асари наве дар забони тарчума бо назардошти услуби бадеии он забон эчод мекунад. Дар ин холат тарчумон ду вазифаро бар ухда дорад, яке тарчумонй, дигаре у ба хайси нависанда. Х,ангоми тарчумаи матнхои бадей новобаста аз мавчудияти муодили калимахои асл тарчумон наметавонад хамаи онхоро ба забони тарчума интикол дихдд, аз тарчумон дар ин вазъ доштани махорати баланди эчодй талаб карда мешавад. Тарчумон бояд аз барзиёдии калимахои нодаркор дар матни тарчума худдорй намояд. Масалан, новобаста аз оне ки дар чумлаи зер хамаи калимахо муодили пурра худро доранд, тарчумон на хамаи онхоро ба забони точикй интикол додааст. Инчунин, бо партофта шудани баъзе калимахои забони асл тарчумон дар чумла калимахои навро илова намудааст:

Scatter and look for them, dogs! Oh, shiver my soul, ' he cried, 'if I had eyes!' [19, с. 39]. -Хамаи гушаю канорхоро ковед. О%, сабил, - гуфт у, - ман агар чашм медоштам! [9, с. 39].

Дар чумлаи боло калимаи to scatter ба забони точикй хамчун бенизом партофтан, пошидан, афшондан, ба %ар цо афкандан, чошидан; 2) пошида шудан, пароканда шудан; 3) физ. ба таври номуназзам пароканда кардан [13, с. 713] тарчума мешавад, аммо тарчумон онро ба забони точикй хангоми интиколи матн тарчума накарда, онро бо ибораи хамаи гушаю канорхо иваз намудааст. Агар чумлаи Scatter and look for them, dogs!- ро тахтулафзй тарчума намоем, он хамчун Пароканда кунед ва онхоро цустуцу кунед, саг^о! тарчума мешавад. Мавриди зикр аст, ки тарчумаи тахтулафзии чумлаи асл новобаста аз оне ки ба коидахои грамматикии забони точикй мувофик карда шудааст, аммо дар он чазобият дида намешавад, сунъй будани он мушохида мешавад. Ва тарчумаи тарчумон дар ин холат мукаммал буда, он ба талаботхои забони точикй пурра мувофик мебошад ва дар ин чо махорати баланди тарчумонии тарчумон зохир ёфтааст.

This appeal seemed to produce some effect [19, c. 39]. - Ин фарёд дуздонро цадре далертар кард [9, с. 39].

Дар чумлаи фавк низ тарчумон аз истифодаи муодили пурраи калимаи забони асл хангоми тарчума даст кашидааст. Калимаи англисии appeal ба забони точикй хамчун муроциат, даъват; дархост; цозиб [13, с. 58] тарчума мешавад, ки истифодаи онхо хднгоми интиколи чумлаи зер мазмуни онро пурра интикол дода наметавонад ва интихоби тарчумон дар ин чо хеле дуруст ба хисоб меравад, яъне хангоми интиколи калимаи appeal тарчумон аз калимаи точикии фарёд, яъне садои баланд, бонг, цег; наъра, воз ва садои баланди дарднок, оуу фигон, ки ба забони англисй хамчун cry; shout; yell, scream тарчума мешавад, истифода намудааст, ки он пурра холати кахрамони асарро тасвир кардааст. Агар дар чумлаи мазкур тарчумон аз муодили калимаи англисй дар забони точикй истифода карда, чумларо хамчун Чунин ба назар мерасад, ки ин муроциат то андозае таъсирбахш буд тарчума мекард, дар ин холат он тобиши расмй гирифта, тамоман он хиссиёту эхсосот ва фигони дардноки кахрамони асарро интикол дода наметавонист.

Аз ин гуфтахо бармеояд, ки мушкилоти тарчумаи матнхои бадей на танхо дар ёфтани муодили калима бо назардошти тобиши маъноии он ва контекст дар забони тарчума мебошад, балки дуруст ифода ва интиколи он барои тарчумон вазифаи мураккабу душвореро эчод мекунад, ки барои ичрои он тарчумон натанхо донадани хуби забонхо, хамзамон эчодкор буда, махорату малакахои эчодиро доро бошад.

Х,ангоми тарчумаи матнхои бадей интиколи на танхо мазмуни калима, балки тобишхои гуногуни маъноии он, ки дар нутки бадей калима ба худ касб менамояд, мухим арзёбй мегардад ва дарки он тобишхои гуногуни маъной яке аз мушкилоти асосии тарчумаи матнхои бадей хисоб меёбад. Дар матн калима метавонад маънои дар забон ба он додашударо тагйир дода, маънохоеро касб намояд, ки танхо дар доираи хамон матн ифода мегардад. Аз ин ру, хангоми тарчумаи матнхои бадей тарчумонро зарур аст, ки онро аз конткест дуруст дарк намуда, муодили онро дар забони точикй муайян созад:

You have your hands on thousands, you fools, and you hang a leg![19, с. 39]. - Дар дасти мо х;азор-х;азор сарват уасту шумо гоцхр барин карахтй мекунед [9, с. 39].

Масалан, дар чумлаи боло дар матн калимаи thousands - уазор, адади уазор; шумораи зиёд, ифодакунандаи шумораест дар забони точикй, ки баробар ба хазор аст ва тарчумон маънои онро аз контекст дарёфта, онро хамчун х;азор-х;азор сарват тарчума кардааст, ки пурра маънои окказионалии калимаи забони аслро интикол дода метавонад.

Инчунин, дар чумлаи болозикр ибораи фразеологии to hang a leg ба назар мерасанд, ки он дар забони точикй ифодакунандаи бекорхуцаги кардан, танбали кардан, дар пешрави, махсусан аз тарсончаки худсари ё сусткори кардан [21] мебошад. Ибораи фразеологии мазкурро тарчумон бо феъли карахтй кардан, яъне камууши, гаранги кардан интикол додааст ва барои дарч кардани холати бефахмию сусткорй кардани онхоро бо калимаи гоц - аумац, аблау; каллакаду ба забони точикй интикол додааст. Калимаи мазкур аз тарафи тарчумон бо максади нишон додани дагалгуфтору хашмгинии кахрамони асар мебошад. Х,акикатан истифодаи чунин калимахо рафтору хулк кахрамони асарро баръало тасвир менамояд.

Мушкилии дигари тарчумаи матнхои бадей интихоби муодилхои кисман мебошад, чун дар ин холат бинобар сабаби зиёд ва омехта будани маънохои калима тарчумон метавонад, ки ба хатогй рох дихад.

Агар калима дар нутки хамаруза дорои якчанд маъно бошад, пас дар ин холат танхо маънои асосй муодили пурра ба хисоб рафта, маънохои дигари он муодили кисман хисобида мешаванд [8, с. 49].

Масалан, дар чумлаи зер калимаи head хамчун сар тарчума шудааст, ки муодили пурраи он ба хисоб меравад:

The man stared down, stupefied, upon the lad, then shook his head and muttered. . . [18, с. 28]. - Цон Кенти бо тааццуб чашм дхта сарашро цунбонда истод ва худ ба худ гуфт. . . [6, с. 33].

Бояд кайд кард, ки ба чуз аз сар калимаи англисии head дар забони точикй дигар маънохоро низ ифода карда, ба забони точикй бо калимахои гуногун интикол меёбад. Дар фарханги англисй-точикй тарчумахои зерини калимаи head нишон дода шудааст: 1) cap, калла; 2) раубар, сарвар, сардор; 3) цисмати болои ё пеш; 4) cap, сарак, нуг; 5) гуфт. мудир, аз head-master ё head-mistress; 6) нафар, уар нафар, уар як, кас; 7) ацл, фикр, ууш, истеъдод, заковат, магз, зеун, шуур; 8) cap (барои шумориши уайвонот); 9) кафи руйи машрубот; 10) нуг, цулла, димога; 11) сарчашма, огозгоу; 12) нуги дарахт, болотарин бахши гиёу, саршоха

(13, с. 394). Чун аз тарчумахои додашуда маълум мегардад, муодили пурраи калимаи англисии head дар калимаи точикии сар ифода ёфтааст ва дигар тарчумахои додашуда муодили кисмани он ба хисоб меравад. Масалан, дар чумлаи зер, ки аз асари бадеии англисй гирифта шудааст, калимаи head истифода гардидааст, ки он дар забони точикй хамчун ацл, ки муодили кисмани он мебошад, тарчума шудааст:

All those that were present had been well drilled within the hour to remember that the prince was temporarily out of his head, and to be careful to show no surprise at his vagaries [18, с. 44]. -Хамаи %озирон пеш аз вацт ого%онида шуда буданд ва ба он%о супурда шуда буд, ки муваццатан аз ацл бегонаи шудани ша%зодаро фаромуш ва ба %олат%ои ациби вай %айрон нашаванд [6, с. 64].

Забон мухитест, ки инсон дар он ташаккул меёбад ва зиндагй мекунад ва махз тавассути забон чахонбинии инсон рушду ташаккул ёфта, баён мегардад. Х,ар як забон восита ва мафхуми хосу нотакрор буда, доимо дар рушд ва тагйирёбй мебошад. Дар баробари забон хар як фарханг низ рушду такомул меёбад. Х,аёти ичтимой низ босуръат рушд мекунад, фахмиш ва тафаккури одамон тагйир меёбад, ки ин бешубха ба забону фарханг таъсир мерасонад. Чун мухити зист, фарханг, тачриба ва мавкеи чугрофии одамон гуногун аст, тафоввут миёни забонхо низ аз ин сарчашма мегирад. Гуногунии мухити зист ва фарханги инсоният боиси пайдо гаштани вохидхои лугавие мегарданд, ки дар як забон вучуд дошта, дар забони дигар вучуд надоранд ва ин гуна вохидхои лугавй хангоми тарчума аз як забон ба забони дигар баръало намудор мегарданд. Дар назарияи тарчума ин навъ вохидхои лугавиро вохидхои лугавии бемуодил номгузорй кардаанд.

Вохидхои лугавии бемуодил он вохидхои лугавие мебошанд, ки дар забони асл вучуд дошта, дар забони тарчума муодил надоранд. Тарчумаи вохидхои лугавии бемуодил ба катори мушкилоти лексикии тарчумаи матнхои бадей низ дохил шуда, дар он катор чойи намоёнро ишгол менамояд. Бархурдаров Л. С. зери мафхуми "вохидхои лугавии бемуодил" вохидхои лугавии забонеро мефахмад, ки дар забони дигар на муодили пурра ва на муодили кисмани худро доро мебошанд [2, с. 94]. Аз гуфтахои Л. С. Бархурдаров бармеояд, ки вохидхои лугавии бемуодил гуфта, хамон вохидхои лугавии забони асл ва ё тарчума фахмида мешаванд, ки чй аз чихати мазмун ва чй аз чихати сохтор хеч муодили тарчумонй надоранд, харчанд онхо вожахое хастанд, ки дар матни тарчума тавсиф ва тавзехи худро ёфта метавонанд. Бояд кайд кард, ки вохидхои лугавии бемуодили забони асл аввалан бо роххои гуногун тарчума шуда, баъдан бо мурури замон ба низоми лугавии забони тарчума ворид шуда, пас аз як давраи муайян онхо дар забони тарчума муодил ва мутобикати худро дар сатхи муайян пайдо мекунанд. Чй тавре ки забоншиноси маъруф А. В. Фёдоров кайд менамояд: «Набудани мутобикати дакик ва доимии лугавй ба истилохи алохида маънои 1) имконнопазир будани интиколи маънои он дар контекст (бо истифода аз усули тавсифй он метавонад на бо як калима, балки бо якчанд калима ифода ёбад) ва 2) дар оянда тарчума нашудани онро надорад. Таърихи хар як забон аз тагйироти мунтазам ва хамешагии низоми лугавй шаходат медихад, ки он вобаста ба дигаргунихои доимии хаёти чамъиятй, бо тараккиёти истехсолот, маданият ва илм мебошад. Дар баробари ганй ва васеъ шудани захираи лугавй имкони тарчума низ меафзояд» [15, с. 123].

Дар назарияи тарчума фикру акидаи забоншиносон ва тарчумашиносон рочеъ ба масъалаи вохидхои лугавии бемуодил гуногун мебошад. Баъзе аз олимон бар он акидаанд, ки вохидхои лугавии бемуодил ин худи хамон реалияхо мебошанд, аммо бархе аз дигар олимон ин акидаро нодуруст дониста кайд менамоянд, ки доираи вохидхои лугавии бемуодил назар ба реалияхо васеътар буда, реалияхо хамчун яке аз навъхо ва ё гуруххои вохидхои лугавии бемуодил ба хисоб мераванд.

Масалан, Ретскер Я. И. ба хайси вохидхои лугавии бемуодил реалияхоеро медонад, ки барои забони асл хос буда, барои забонхо ва ё вокеияти дигар бегона мебошад [8, с. 58]. Швейтсер низ ба гурухи вохидхои лугавй вохидхои лугавиеро мансуб медонад, ки барои ифодаи реалияхои фархангй хизмат намуда, дар фарханги дигар мутобикати аник надоранд [16, с. 110]. Бояд кайд кард, ки реалияхо калимахое мебошанд, ки предмету падидахои фархангй, хусусиятхои миллй-мардумй, урфу одат, анъана, расму оин ва далелхои таърихиро ифода карда, дар забони тарчума муодил надоранд, аммо вохидхои лугавии бемуодил бошанд, на танхо он калимаву иборахоеро дар бар мегиранд, ки хусусияти миллй-фархангй

доранд, балки ба катори вохидхои лугавии бемуодил вохидхои лугавие дохил мешаванд, ки дорои хусусиятхои илмию мукаррарй мебошанд.

В. Н. Комиссаров ба мисли Бархурдаров Л. С. зери мафхуми "вохидхои лугавии бемуодил" вохидхои забони аслро мефахмад, ки дар забони тарчума мутобикатхои мунтазам надоранд [5, с. 89]. Ба акидаи забоншиносони мазкур розй шудан мумкин аст, зеро ба катори вохидхои лугавй ба чуз аз реалияхо, инчунин, истилохот, неологизмхои муаллифй, лакунахои семантикй, калимахои мураккаб, ихтисорот ва амсоли инхо низ дохил мешаванд, ки дар забони тарчума метавонанд муодил надошта бошанд.

Чй тавре ки кайд карда шуд, реалияхо яке аз навъхои вохидхои лугавии бемуодил буда, бештари забоншиносон миёни ин ду мафхум фаркият мегузоранд. Аз чумла, забоншиносон С. И. Влахов ва П. Флорин, дар навбати худ вохидхои лугавии бемуодилро чунин шарх додаанд: вохидхои бемуодил - ин «вохидхои лугавие мебошанд, ки дар забони тарчума муодили худро надоранд» [3, с. 301]. Инчунин, забоншиносони мазкур бар он акидаанд, ки миёни вохидхои лугавии бемуодил ва реалихо тафоввут дида мешавад. Чун мазмунан мафхуми вохидхои лугавии бемуодил назар ба реалияхо васеътар буда, реалияхо дар навбати худ хамчун гурухи калимахои мустакил ба доираи вохидхои лугавии бемуодил дохил мешаванд.

Калимаи "реалия" аз калимани лотинии "realis" гирифта шуда, маънояш "моддй", «вокей» мебошад. Калимаи "реалия" дар фарханги С. И. Ожегов чунин шарх дода шудааст "реалия ин предмети фарханги моддй, падидаи олами вокей, предмети ягона, ашё" мебошад [7, с. 671]. Аз ин чо бар меояд, ки реалия бо фарханг зич алокаманд буда, ифодагари предмету падидахоии миллй-фарханги як халк мебошад, ки он барои дигар халкият бегона аст.

Дар тарчумашиносй ва забоншиносии мукоисавй реалияхо калимахое ба шумор мераванд, ки предмету падидахои бо фарханг, тарзи зисту зиндагонй, таърих, ва инчунин, иктисодиёти забони омухташаванда алокаманд буда, дар баробари ин, ин гурухи калимахо аз калима ва вохидхои лугавии забони мукоисашаванда баъзан вакт пурра ва баъзан кисман фарк мекунанд [12, с. 81]. Х,амин тавр, зери мафхуми "реалияхо" мо хамон калимаву иборахоеро мефахмем, ки чанбаи миллй-фархангй дошта, ба фарханг, таърих, тамаддун, дин ва расму оини халкияти алохида рабт дорад. Ба ин гурухи калимахо, калимаву иборахои ифодакунандаи манзил, либосворй, хурока, чашну маросимхо, анъанахо, асъор ва амсоли инхо дохил мешаванд.

Х,ангоми тарчумаи реалияхои усулухои хоси тарчума аз тарафи тарчумон исифода мегардад, ки истифодаи усули муайян аз тарчумони асари бадей вобасагй дорад. Баъзе аз тарчумонхо барои дурй чустан аз истифодаи зиёди калимахои бегона дар матни асл, реалихоро на тавассути транскрипсия ва транслитератсия, балки бо истифода аз усули тарчумаи тасвирй тарчума менамоянд. Масалан, хангоми тарчумаи яке аз навъхои хонаи точикй, хонаи дубахра, ки дар забони англисй вучуд надошта, он хамчун реалия ба шумор меравад, бо усули тарчумаи тасвирй интикол ёфта, дар поварак калимаи дубахра тавассути транслитератсия нишон дода шуда, шархи пурраи он "а house with two doors in the southern wall and two in the northen is called dubahra, "dual-purpose" i. e. suited for both summer and winter residence. - A. (Cf. the description of the two buildings facing the inner yard of Aini's house in Soktare in Chapter 1. )" оварда шудааст, чун дар манти асл шархи калимаи дубахра дар поварак оварда шудааст: Мактабхона монанди хонаи мо васеъ, дубахра (чордара), равшан ва бегалогула набуд [9, с. 194]. - The school building was not so spacious as our house, which had two doors on each side, nor was it as well-lighted and peaceful [20, с. 224].

Калимаи дубахра дар фарханги тафсири забони точикй хамчун хонаи аз цануб ва аз шимол дардошта, ки уам боби зимистон асту уам боби тобистон [14, с. 470] тафсир ёфтааст.

Вохидхои пулй низ ба катори вохидхои лугавии бемуодил дохил мешаванд, чун онхо дар забони тарчума муодил надошта, тавассути транскрипсия ва транслитератсия интикол дода мешаванд. Масалан, дар чумлаи зер калимаи farthing - пуле, ки дар Англияи истифода гардида, баробари чоряки пени аст, истифода гардидааст. Х,ангоми интиколи калимаи мазкур тарчумон аз усули трансилитератсия истифода намуда, онро хамчун фартинг тарчума намуда, дар поварак чунин шархи онро овардааст: пули сиёуи англиси камтар аз як тин [6, с. 12]. Дар фарханги англисй-точикй бошад, калимаи мазкур бо усули

трансилитератсия интикол ёфта, хамчун собицан дар Англия, чор яки пени [13, с. 314] шарх дода шудааст:

After which, he would go forth in his rags and beg a few farthings, eat his poor crust, take his customary cuffs and abuse, . . . . [18, с. 15]. - Баъд у боз бо уамон либосуои даридаи худ ба гадои мебаромад, ки шояд якчанд фартинг пул цамъ кунад, у боз нонпорауои сахтро мехоиду ва уамон шатауои муцаррариро мехурд. . . . [6, с. 12-13].

Х,ангоми тарчумаи вохиди пулй аз забони точикй ба забони англисй низ усули транслитератсия зиёд ба назар мерасад. Барои интиколи калимаи пул, ки зару нуцра ва фулузоти дигари сикка задашуда-ро мефахмонад, ки дар тицорат, харидуфуруш ва додугирифт андозаи арзишро ифода мекунад [14, с. 91] муодили онро калимаи money - пул, пули цогазй-ро истифода намудааст. Аммо дар холати дигар калимаи пул вохиди асъорро ифода намудааст, ки хангоми интиколи он тарчумон аз усули тарнслитератсия истифода намуда, онро хамчун pul интикол додааст:

Пас аз он ба хона рафта, аз падарам, ки ба чархи осиётароши даромада буд, пули бурёро талаб кардам.

- Чанд пул даркор будааст? - гуфт у.

- Х,ашт пул [9, с. 212].

. . . . then I went home and asked my father, who was working on a mill wheel, for the money. "How much is it? " he asked.

"Eightpul. " [20, с. 230]

Дар чумлаи зер калимаи пул дар таркиби ибораи пули сиёх ба назар мерасад, ки дар якчоягй он сиккауои миси, пули майдаи камциммат-ро ифода мекунад. Сикка дар забони точикй пули зарбшудаи филизи, пуле, ки ба руяш номи подшоу зарб шудааст [14, с. 236]-ро ифода мекунад. Х,ангоми интиколи ибораи пули сиёх тарчумон аз усули шархи маъной истифода намуда, онро хамчун copper coins - сиккауои мисин тарчума намудааст. Дар фарханги англисй-точикй coin хамчун сикка, танга [13, с. 169] тарчума шудааст. ^айд кардан ба мавридаст, ки дар ибораи пули сиёх сифати сиёх ифодакунандаи бекадрй ва камкимматии асъор дар он даврон дар мукоиса ба танга ва тин мебошад ва дар якчоягй сиккахои мисинро ифода мекунад:

Кисаашро кофта уашт пули сиёх шумурда ба дасти ман дод [10, с. 212]. - He searched his pockets, pulled out eight copper coins, and gave them to me [20, с. 230].

Бори дигар кайд кардан мебояд, ки асархои шоирону нависандагони точик ба забони англисй аслан тавассути забони миёнрав, русй тарчума шудааст, аз ин ру, баъзе аз калима-реалияхо дар шакли забони русй ба забони англисй интикол ёфтаанд. Масалан, калимаи точикии тин, ки ифодакунандаи вохиди асъор буда, он ба забони русй хамчун копейка тарчума мешавад [11], ки хангоми интиколи он ба забони анлисй тарчумон шакли русии онро траснлитератсия карда, калимаи пул-ро дар шакли точикй тавассути транслитератсия интикол додааст:

. . . он вацт намедонистам, уашт пул, ки баробари ду тин аст, чи цадар цурбу манзалат дошт ва ёфтани он барои камбагалон чи андоза душвор буд [10, с. 213]. -1 did not realize then how much eight pul (equivalent to two kopeks) was worth to them, and how hard it could be for a poor man to find that much money [20, с. 233].

Дар чумлаи дигар низ калимаи ифодакунандаи асъори он замон танга ба назар мерасад, ки он баробар ба 15 тин ва 64 пул мебошад. Х,ангоми тарчумаи калимаи танга низ тарчумон аз усули транслитератсия истифода намуда, онро хамчун tanga интицол додааст:

Холо дар хотир дорам, ки уамон рузуо ба хонаи мо меумон омада буд ва падарам ба ман як танга, ки 64 пул уисоб меёбад, бо як халта дода, ба уавлии Ширинбойи биринцфуруш, ки уамдеуаамон буд, фиристод [10, с. 213]. - I recall that around that time we had visitors, and my father gave me one tanga (64 pul), and a sack, and sent me to the house of Sharif-boi, the rice merchant, who lived in our village [20, с. 232].

Дар байни вохидхои лугавии бемуодил чойи махсусро калимахое ишгол намудаанд, ки дар асари тарчумавй бо сабабхои гуногун мутобикати лугавй надоранд: одатан онхо истилохоте мебошанд, ки маънои каннотативй хам надоранд [3, с. 43]. Ба акидаи Бархударов Л. С. «Вохидхои лугавй, ки мо онхоро "лакунахои тасодуфй" меномем, он вохидхои лугавие мебошанд, ки дар низоми як забон вучуд дошта, бо ягон сабаб (на хамеша мафхум аст) дар таркиби дигар забон мутобикати лугавй надоранд [2, с. 95].

Барои ифодаи холигихои лугавй дар илми тарчумашиносй, забоншиносии мукоисавй, инчунин дар бисёр илмхои дигар истилохи «лакуна» истифода мешавад, ки маънои дар низоми лугавии забоне мавчуд набудани калима барои ифодаи мафхуми мушаххасро дар назар дорад. Бояд кайд кард, ки лакунахо гуногун буда, забоншиносон навъхои гуногуни онхоро пешниход намудаанд. Забоншиносон Ж. П. Вине и Ж. Дарбелне аввалин маротиба истилохи "лакуна"-ро дар илм истифода намуда, онро хамчун "падидае, ки дар вакти мавчуд набудани муодили калимаи як забон дар забони дигар, ба вучуд меояд" шарх додаанд [17].

Лакунахои байнизабонй танхо дар доираи мукоисаи забонхо муайян карда мешавад. Дар тавсифи мукоисавй лакунахои байнизабонй хамчун холатхое чудо карда мешаванд, ки дар онхо ба вохиди забони асл дар забони дигар мувофикат ва ё муодил мукаррар кардан гайримикон аст. Лакунахо хусусиятхои ин ё он забонро дар мукоиса бо забони дигар тавсиф мекунанд. Лакунахо такрибан дар хама забонхои чахон дида мешаванд. Дар илми тарчумашиносй тарчумон бештар бо лакунахои байнизабонй ру ба ру мешавад. Зери мафхуми лакунахои байнизабонй он вохидхои лугавие фахмида мешаванд, ки барои ифодаи мафхуми мушаххас дар як забон вучуд дошта, дар забони дигар вучуд надорад. В. Г. Гак лакунахоро хамчун «холигихо, фосилахо дар низоми лугавии забон, набудани калимахое, ки бо назардошти вазифаи ифодакунии падидаи муайни вокеияти объективй бояд дар забон вучуд дошта бошанд [4, с. 261]. Аз гуфтахои В. Г. Гак бармеояд, ки лакунахо он калимахое мебошанд, ки барои ифодаи мафхуми муайян дар як забон вучуд дошта, новобаста аз мавчудияти мафхуми муайян дар тасвири чахонии халкияти муайян дар забони онхо ифодаи забонии худро наёфтааст, яъне дар низоми лугавии он халкиятхои калимаи муаяйн барои ифодаи мафхуми мавчуда вучуд надорад.

Масалан, дар чумлаи зер калимаи pageant, яъне фарогати оммави, ки аз рщпаймоии одамон дар тан либос%ои зебо ва рангоранг ё намоиши берунии са%наи таърихи иборат аст, дида мешавад, ки он дар забони точикй муодили худро надорад. Дар забони точикй калимае дида намешавад, ки маънои калимаи англисии pageant-ро дар чумлаи зер пурра ифода карда тавонад. Калимаи pageant дар фарханги дузабонаи англисй-точикй хамчун 1) намоиш, намоиши бошуку%, маросими таърихи, карнавал; 2) намоши бемаънии худнамоиши [13, с. 582] шарх дода шудааст, ки калимахои мазкур дар забони точикй наметавонанд пурра маънои калимаи англисиро интикол диханд. Чун калимаи намоиш зо%ир кардан, зу%ур, цилва, ба чашм намоён кардан (шудан); ицрои зиндаи намоишнома ва баёни риштаруйдод%ои достонгуна бар асоси завобити муайян дар баробари тамошогарон бо истифода аз гуфтор ва %аракоти че%ра ва бадан- ро ифода карда, карнавал бошад, цашнест, ки бо либоспуши, маскарад%о ва намоиш%ои рангоранг алоцаманд буда, маъмулан пеш аз огози рузаи бузург ва ё рузаи оли цашн гирифта мешавад. Аз ин чо бармеояд, ки дар забони точикй вожае барои ифодаи калимаи англисии pageant вучуд надорад ва калимаи мазкур дар тасвири забонии чахони точикзабонон лакуна ба шумор меравад. Х,ангоми тарчумаи калимаи pageant тарчумон шархи онро ба забони точикй интикол дода, онро хамчун гуру%-гуру% халоиц дар %олати шоди ва хурсанди тарчума кардааст:

London was a sight to see, with gay banners waving from every balcony and housetop, and splendid pageants marching along [18, с. 11]. - Рузона ша%ри Лондон манзараи хубе дошт. Дар %ар болохона ва дар %ар як бом байрац%ои рангоранг лаппас мезаданд, аз куча%о гурух-гурух халоиц дар холати шоди ва хурсанди мегузаштанд [6, с. 4].

Дар мисоли дигар калимаи connoisseur ба назар мерасад, ки он ифодакунандаи шахсест, ки мутахассиси сохае мебошад, ки андешаи у арзиш дорад, яъне шахсе, ки дар бораи яке аз хунархо, ё таом, ё нушокй ва гайра бисёр огох буда, аз он лаззат мебарад ва метавонад дар ин мавзуъ сифат ва махоратро казоват кунад. Дар фарханги дузабонаи англисй-точикй хамчун калимаи мазкур хамчун бохабар, доно, донишманд, донишвар, кордон, устод [13, с. 185] тарчума шудааст, ки хангоми интихоби ин мутобикатхои нишондодашуда тарчумаи мукаммали чумлаи зерро ба даст овардан мумкин нест, аз ин ру, тарчумон дар асоси контекст аз ибораи ифодакунандаи шархи калимаи мазкур истифода намудааст ва онро хамчун донандаи циммати шароб тарчума намудааст:

This, when it was brought to him, he drank slowly, like a connoisseur, lingering on the taste [19, с. 5]. - Ромро оварданд ва у ба мисли донандаи циммати шароб, телба нашуда, %ар як цултро маза карда, нгшидан гирифт [9, с. 4].

Аз тахлили чумлаи боло ва фархангхои дузабона бармеояд, ки калимаи connoisseur дар забони точикй муодили худро надошта, он дар тасвири забонии точикон холигиеро ба вучуд меорад, ки онро дар илми тарчумашиносй лакуна меноманд.

Холигихои лугавй натанхо хангоми тарчума аз забони англисй ба забони точикй, балки хангоми тарчумаи баръакс низ мушохида мешаванд, яъне на хама вохидхои лугавии забони точикй муодилхои худро хангоми тарчума ба забони англисй ёфта метавонанд. Масалан, калимаи хоца дар чумлаи зер калимаи лацабмонанд буда, нисбат ба шахси муутарам кор фармуда мешавад, ки дар забони англисй вохиди лугавие ба назар намерасад, ки дар ин холат истифода шавад. Новобаста аз оне ки миёни ангисзабонон низ ашхоси муътабари донандаи донишхои дониву дунявй мушохида мешаванд, аммо дар низоми лугавии онхо калимае барои ифодаи ин гуна ашхос мушохида намешавад. Хангоми тарчумаи лакунаи мазкур тарчумон аз усули тарнслитератсия истифода намуда, бо мутобик кардани шакли чамъи исми забони точикй ба забони англисй онро хамчун khojas интицол дода, шаруи онро esteemed for their special piety and learning оварда, як кисми чумларо "як цойи мутабаррак уисоб меёфт" сарфи назар кардааст:

Илова бар ин, азбаски деуаи мо деуаи хоцагон буда, як цойи мутабаррак уисоб меёфт, баъзе ихлосмандон аз уамсоядеуауои мо уам бачагони худро ба мактаби деуаи худ нагузошта, ба мактаби мо меоварданд [9, с. 195]. - In addition, since our village was one of khojas, esteemed for their special piety and learning, some of the more conscientious Muslims in the neighboring villages sent their boys to our school instead of their own [20, с. 6].

Хамин тавр, тарчумаи матнхои бадей аз тарчумон махорати баланди тарчумонй ва донишхои назариявиро талаб менамояд. Хангоми тарчумаи матнхои бадей тарчумон бояд гояи асосии муаллифи асарро бо нигох доштани мукаррарот ва нозукихои баён ба хонанда расонад. Гузашта аз ин, мутарчим бояд аз изофаву тавзехоти гуногун, ки матни аслиро низ то андозае тахриф мекунанд, худдорй кунад. Тарчумаи матнхои бадей он вакт мукаммал ба шумор меравад, ки дар он усулби муаллиф нигох дошта шудааст ва новобаста аз ин матни тарчумашуда барои хонанда фахмо ва возех мебошад. Инчунин, сохтору услуби матни тарчумашуда ба конуниятхои забони тарчума мувофикат мекунад.

Чун дар матнхои бадей фархангу тамаддун, урфу одат ва тарзи хаёти сохибзабонон инъикос ёфтааст, аз ин ру, ин гуна матнхо аз вохидхои лугавии бемуодил, ки хоси он миллату халкият аст, ганй мебошад. Гановати вохидхои лугавии бемуодил кори тарчумонро то андозае мушкил мегардонад, зеро дар ин холат усули тарчумаи интихоб гардида аз тарафи тарчумон хеле мухим ба шумор меравад. Чун усули тарчума на дар асоси як вохиди лугавии бемуодил ва ё як чумла, балки бо назардошти тамоми асар интихоб мегардад. Хангоми барзиёд интикол додани вохидхои лугавии бемуодил тавассвути транскрипсия ва транслитератсия асар пур аз вохидхои ношинос мегардад ва ё хангоми ёфтани аналогхои вохидхои лугавии бемуодил ва ё тарчумаи шархи онхо ба забони тарчума тобиши миллии асар пурра аз байн меравад. Аз ин ру, тарчумонро зарур аст, ки хангоми тарчумаи асархои ганй аз вохидхои лугавии бемуодил бо як нозукй ва махорати баланд асарро ба забони тарчума интикол дихад, ки хонанда тавонад аз услуби муаллиф, урфу одат ва анъанаи сохибзабонони асар бархурдор шуда, хамзамон аз ру ба ру шудан бо вохидхои ношинос дилгир нашавад.

Хамин тавр, пас аз тахлилхо ба хулосахои зерин омадан мумкин аст, ки тарчумаи матнхои бадей раванди мураккабу мушкил ва бисёрчанба мебошад. Тарчумаи матнхои бадей аз тарчумон махорату малакахои хам тарчумонй ва хам эчодиро талаб менамояд, чун дар ин раванд тарчумон хамзамон ду вазифа, тарчумонй ва нависандагиро ичро менамояд. Тарчумаи вохидхои лугавии муодил барои тарчумон хангоми тарчумаи матнхои бадей низ мушиклиро эчод менамояд, зеро онхо дар матн маънои окказионалй пайдо менамоянд, ки интиколи онхо аз тарчумон талаб менамояд, ки маънои онро аз контекст муайян карда, баъдан ба забони тарчума интикол дихад. Матнхои бадей аз вохидхои лугавии бемуодил бой мебошад, чун онхо тачассумгари хаёти мардумони даврони муайян мебошанд.

Адабиёт

1. Айни, С. Ёддоштуо / С.Айни // Куллиёт. Ц.б. - Душанбе : Нашрдавлтоцик, 1962. - К..1, 2. - 352 с.

2. Бархударов, Л. С. Язык и перевод [Вопросы общей и частной теории перевода] /Л. С. Бархударов. -М. : Международные отношения, 1975. - 240 с.

3. Влахов, С.И. Непереводимое в переводе / С. И. Влахов, С. П. Флорин. - М. : Международные отношения, 2009. - 328 c.

4. Гак, В.Г. Сравнительная типология русского и французкого языков. - М., 1983. - 245 с.

5. Комиссаров, В.Н. Теория перевода /В. Н. Комиссаров. - М. : Прогресс, 2010. - 253 c.

6. Марк, Твен. Шоузода ва гадо. (Барои бачагони миёнсол ва калонсол) / Твен Марк. - Сталинобод : Нашрдавлтоцик, 1952. - 343 с.

7. Ожегов, С.И. Толковый словарь русского языка / С. И. Ожегов, Н. Ю. Шведова. - М. : Азбуковник, 2000. - С. 671.

8. Рецкер, Я. И. Учебное пособие по переводу с английского языка на русский /Я. И. Рецкер. -

9. Роберт, Люис Стивенсон. Цазираи цавоуирот /Роберт Люис Стивенсон. - Сталинобод : Нашрдавлтоцик, 1952. - 257 с.

10. Садриддин, Айни. Одина. Мактаби кууна / С. Айни. - Душанбе, 2016. - 240 с.

11. Словари и энциклопедии на Академии [манбаи электрони]. - Рецаи дастраси: https://translate. academic.ru

12. Турсунов, Ф.М. Сопоставительное исследование безэквивалентной лексики в лингвокультурном и переводческом аспектах [на материале английского и таджикского языков/ Ф. М. Турсунов. дисс... док. филол. наук. 10. 02. 20/ Ф. М. Турсунов. - Душанбе, 2016. - 358 с.

13. Фаруанги англиси-тоцики /А. Мамадназаров. - Душанбе: Эр-граф, 2011. - 1016 с.

14. Фаруанги забони тоцики (аз асри Х то ибтидои асри ХХ). Иборат аз ду цилд / дар зери таурири М. Ш. Шукуров, В. А. Капранов, Р. Хошим, Н. А. Маъсуми. -М. : Советская энциклопедия, 1969. - 1900 с.

15. Фёдоров, А. В. Основы общей теории перевода: [лингвист. пробл. ]/А. В. Фёдоров. - 4-е изд. перераб. и доп. - М. : Высш. шк., 1983. - 303 с.

16. Швейцер, А.Д. Теория перевода: статус, проблемы, аспекты/А. Д. Швейцер. -М. : Наука, 2009. -212 c.

17. Hale К. Gaps in grammar and culture // Linguistics and anthropology: in Honor of C. F. Voegelin. - Jisse

18. Mark, Twain. The Prince and the Pauper /Mark Twain; with an introduction and Notes by Robert Tine. Barnes and Noble Classics. - New York, 2004. - 230 p.

19. Robert, Louis Stevenson. Treasure Island /Robert Louis Stevenson. - GB. : BPCC Paperbacks Ltd, 1993. -183 p.

20. Sadriddin, A. The Village School. Narrative /Sadriddin Aini. - Dushanbe: TJB —IstiqbolW, 2010. - 276p.

21. The free dictionary by Farlex [манбаи электрони]. Рецаи дастраси: https://idioms. the freedictionary. com

МУШКИЛОТИ ТАРЧУМАИ ВО^ИДХРИ ЛЕКСИКЙ ВА ФРАЗЕОЛОГЙ АЗ ЗАБОНИ ТОЧИКЙ БА ЗАБОНИ АНГЛИСЙ

Дар маколаи мазкур мушкилоти тарчумаи водиддои лексики аз забони англисй ба забони точикй ва ё баръакс нишон дода шудааст. Дар мукаддима муаллиф зикр кардааст, ки тарчумаи бадей василаи аввалиндарачаи муоширати байнифардангй ба дисоб меравад, ки он фарханги одамонро муттадид ва ганй месозад. Инчунин, муаллиф адамияти тарчума дар мубодилаи фардангдо ва хазинаи адабии мардумони чадонро нишон додааст. Бояд кайд кард, ки дар як матн усулдои хоси тарчумаи худро дошта, барои тарчумон баъзе мушкилотро ба бор меорад. Максади маколаи мазкур аз нишон додани мушкилоти тарчумаи матндои бадей аз забони англисй ба забони точикй ва ё баръакс мебошад, ки тадлил ва нишон додани роддои далли он боиси осон гардидани кори тарчумонон ва бедтар гаштани осори тарчуманамудаи ондо мегардад. Муаллиф дар макола кайд менамояд, ки водиддои лексикие, ки дар забони тарчума модили пурра ва ё кисмани худро доранд дар равади тарчума мушкиоти назарасеро эчод мекунанд, ки дар макола баррасиву тадлили гардидаанд. Инчунин, дар раванди тарчума кори тарчумонро мавчудияти водиддои лексикии бемодил мураккабу душвор мегардонад, чунки дар забони тарчума ондо муодили худро надоранд ва тарчумонро зарур аст, ки аз усулдои гуногуни мавчуда истифода намуда, ондоро интикол дидад. Муаллиф, мафжуми "водиддои лексикии бемуодил"-ро шард дода, онро бо фикру акидаи забоншиносон асоснок намудааст. Дар хулоса, муаллиф фикру акидаи худро хулосабандй намудааст.

Калидвожахо: мушкилоти тарчума, водиддои лексикй, водиддои лексикии муодил, муодили пурра, муодили кисман, водиддои лексикии бемуодил, тарчумашиносй.

ПРОБЛЕМЫ ПЕРЕВОДА ЛЕКСИЧЕСКИХ И ФРАЗЕОЛОГИЧЕСКИХ ЕДИНИЦ С ТАДЖИКСКОГО ЯЗЫКА НА АНГЛИЙСКИЙ ЯЗЫК

В данной статье показаны проблемы перевода лексических единиц с английского языка на таджикский и наоборот. Во введении автор изложил, что художественный перевод является основным средством межкультурной коммуникации, объединяющим и обогащающим культуру народов. Также автор показал значение перевода в обмене культурами и литературными сокровищами народов мира. Следует отметить, что каждый текст имеет свои способы перевода и вызывает некоторые проблемы у переводчика. Цель данной статьи - показать проблемы перевода лексических единиц художественных текстов с английского языка на таджикский и наоборот, анализ и решения которых облегчат работу переводчиков и улучшат их переводные работы. В статье автор отмечает, что лексические единицы, имеющие в переводимом языке полного или частичного эквивалента, создают существенные проблемы в процессе перевода, которые обсуждаются и

анализируются в статье. Также в процессе перевода работа переводчика усложняется и затрудняется наличием безэквивалентных лексических единиц, поскольку не имеют своего эквивалента в переводимом языке, и переводчику необходимо использовать различные существующие способы перевода для их передачи. Автор разъяснил понятие «безэквивалентные лексические единицы» и обосновал мнениями лингвистов. В заключении автор резюмировал свое мнение.

Ключевые слова: сложности перевода, лексические единицы, эквивалентные лексические единицы, полный эквивалент, частичный эквивалент, безэквивалентные лексические единицы, переводоведение.

THE PROBLEMS OF TRANSLATING LEXICAL AND PHRASEOLOGICAL UNITS FROM TAJIK INTO ENGLISH

This article shows the problems of translating lexical units from English into Tajik and vice versa. In the introduction, the author stated that literary translation is the main means of intercultural communication, uniting and enriching the culture of peoples. The author also showed the importance of translation in the exchange of cultures and literary treasures of the peoples of the world. It should be noted that each text has its own methods of translation and causes some problems for the translator. The purpose of this article is to show the problems of translating lexical units of literary texts from English into Tajik and vice versa, the analysis and solutions of which will facilitate the work of translators and improve their translation work. In the article, the author notes that lexical units that have a full or partial equivalent in the translated language create significant problems in the translation process, which are discussed and analyzed in the article. Also, in the process of translation, the translator's work becomes more complicated and hampered by the presence of non-equivalent lexical units, since they do not have their equivalent in the target language, and the translator needs to use various existing methods of translation to convey them. The author explained the concept of "non-equivalent lexical units" and justified it with the opinions of linguists. In conclusion, the author summarized his opinion.

Keywords: translation difficulties, lexical units, equivalent lexical units, full equivalent, partial equivalent, non-equivalent lexical units, translation studies.

Дар борам муаллифон

Мухаммадчонзода Олимчон Обидчон

Доктори илмхои филология, профессор Кумитаи забон ва истилохоти назди Хукумати Чумхурии Точикистон 734025, Чумхурии Точикистон, ш. Душанбе, к. Бехзод, 25

Тел.: (+992) 918 85 00 46 E-mail: m.olim@rambler.ru

Об авторах

Мухаммаджонзода Олимджон Обмджон

Доктор филологических наук, профессор

Комитет по языку и терминологии при

Правительстве Республики Таджикистан

734025, Республика Таджикистан, г. Душанбе,

ул. Бехзод, 25

Тел.: (+992) 918 85 00 46

E-mail: m. olim@rambler.ru

Зарипов ^обилчон Ашуралиевич

Мyаллими калони кафедраи филологияи англис Донишкадаи давлатии забо^ои Точикистон ба номи С. УлyF30да

734019, Чyмxyрии Точикистон, ш. ^шаибе, к. Мyxаммадиев, 17/6

Тел.: (992 37) 232 50 00; (+992) 901 06 09 90 E-mail: qobilionzaripov79@mail.ru

Зарипов Кобилджон Ашуралиевич

Ст. преподаватель кафедры английской филологии Таджикский государственный институт языков имени С. Улугзода

734019, Республика Таджикистан, г. Душанбе, ул. Мухаммадиева, 17/6 Тел.: (992 37) 232 50 00; (+992) 901 06 09 90 E-mail: qobilionzaripov79@mail.ru

About the authors

Muhammadjonzoda Olimjon Obidjon

Doctor of Philological Sciences, Professor Committee of Language and Terminology by the Government of the Republic of Tajikistan 734025, Republic of Tajikistan, Dushanbe, Behzod st., 25 Ph.: (+992) 918 85 00 46 E-mail: m.olim@rambler.ru

Zaripov Kobiljon Ashuralievich

Senior teacher of the Department of English Philology Tajik State Institute of Languages named after S. Ulugzoda

734025, Republic of Tajikistan, Dushanbe, Muhammadiev st., 17/6 Ph.: (992 37) 232 50 00; (+992) 901 06 09 90 E-mail: qobilionzaripov79@mail.ru