CC BY
9ПЕРОМУНИ НАХУСТИН ТА^ИЯ ВА НАШРИ
ДУ АСАРИ НОДИР ВА ЦАЛАМИИ ХО^А НАСИРИДДИНИ ТУСЙ ДАР ИЛМИ НУ^УМ
Х.МАЦСАДОВ
ходими илмии Институти таърих, бостоншиносй ва мардyмшиносии ба номи A.Дониши Aкадемияи илмхои Чумхурии Точикистон
Тел.: 221 37 42
Aбyчаъфар Мухаммад ибни Мухаммад ал-Х,асан ат-Тyсй, му-лаккаб ба Насириддини Тусй (l201-1274) яке аз симохои бузурги илми чахонй ва ифтихори халки точик буда, саромади мутафаккиро-ни садаи ХШ ба хисоб меравад.
Таваллуди y дар рузи шанбеи 19 марти l20l (ll чамодулаввал соли 597 х) дар Машхади Тус иттифок афтодааст. Хоча дар овони кудакй хамаи илмхои замонаашро аз бар менамояд. Падари у, ки марди окилу ориф буд, дар авввал худ уро аз илми калом бахраманд месозад. Баъдан у барои идомаи тахсил ба шахри Нишопур, ки яке аз марокизи фархангии он замон махсуб мешуд, меравад. Хоча Насириддини Тусй аз бисёр донишмандони замони худ бахрабардории илм намуд, ки яке аз устодони донишманди бузурги у Камолиддин ибни Юнус (1156-1242) будааст. Дар ин айём овозаи фазлу дониши у ба дуру наздик мерасад.
Дар он замоне, ки Хоча дар Нишопур фарогири тахсил буд, Хуро-сонро лашкариёни мyFyл ишFOл ва ба хок яксон карданд. Куштору Fорати азимтарини он дар ин замон сурат гирифта, ки мислашро таърих ёд надорад. Дар хамин айём буд, ки Хочаро вазири халифаи исмоилиён Носириддин Aбдyрахими Мухташам, ки марди дониш-манд ва илмдуст буд, ба ^ахистон даъват кард. Баъдтар Хоча асари худ «^хлоки Носирй»-ро ба номи у иншо мекунад. Баъди як чанд муддат пешвои исмоилиён Aлоyддини Мухаммад уро ба калъаи Aламyт ба назди хеш мехонад ва то забти Х,алокухон ин мавзеьро дар он чой мемонад. Соли 1256 калъаи Aламyт аз тарафи Х,алоку забт карда мешавад ва яке аз Fаноими ин чанг Хочаи Тусй буд, ки хони мyFyл каблан овозаи бузургии уро шунида буд. Х,алоку уро муначчими дарбор ва хамчунин мушовири худ таьйин мекунад. Дар бисёр корхои мухимми давлатию дарборй Х,алоку ба масилхатхои Хоча Насириддин гуш мефармуд. Соли 1258 Насириддини Тусй дар фатхи хилофати БаFдод иштироки бевосита дошт. У дар барканории охирин халифаи Aббосиён накши умда доштааст.
Соли 1259 дар пойтахти Х,алоку шахри МароFа Насириддини Тусй бо як гурух донишмандону муначчимон ба сохтани расадхона OFOЗ
кард. Насириддини Тусй дар шахри Марога калонтарин расадхонаи то давраи худро барпо кард, ки дар асоси он академияи байналмила-лии олимон ташкил шуд ва дар он зиёда аз 100 олимони милали гу-ногун бо рохбарии y таснифу таълиф менамуданд. Дар ин чо зиёда аз 10 намуд асбобхои дакиксанчи рамлу зич сохта шуд. Инчунин дар назди расадхона китобхонаи бузурге гирдоварй шуд, ки зиёда аз 400 хазор китобро дарбар мегарифт.
Дар ин хавзаи илмй бо рохбарии Хоча як гурух олимони забар-даст аз кабили Aлй ибни Умари ^азвинй, Мувайиддини Урдй, Фахриддини Марогй, Мухийиддини Магрибй, ^утбуддини Шерозй, Aсириддини Aбхарй гирд омада буданд.
Гуфтан мумкин аст, ки дастовардхои хавзаи илмии Марога ба та-шаккул ва ривочи илми баъдинаи чахонй, алахусус аврупой таъсири бузурге расонидааст. Дастовардхои техникию илмии он хавзаи илмй сабаби барпо шудани расадхонахо дар Хитой, Самарканд ва Х,инд шуданд. Насириддини Тусй 18 июни соли 1274 (18 зулхиччаи 672 х) дар Багдод вафот кард.
Aз у осори гаронбахое бокй мондааст, ки хушбахтона аксарияти онхо то ба рузгори мо омада расиданд. Осори уро мухаккикин ба зиёда аз 150 номгуй дар риштахои гуногуни илм нисбат додаанд, ки мухимтарини онхо дар риёзиёт, нучум, физик, мантик, фалсафа, ахлок, сиёсат, молиёт, илохиёт, маъдан ва гайрахо мебошанд. Бешта-ри осори илмии худро у дар шахри Марога иншо намудааст, ки аксарияти онхо ба илми риёзй ва нучум ихтисос доранд. Ч,олиб он аст, ки аксарияти осори мухимми илмии худро мухаккики Тусй ба забони модарии худ форсй-точикй иншо кардааст. Aсархои «Зичи Элхонй», «^хлоки Носирй», «Рисола дар илми хайат», «Тансукномаи Элхонй», «Бист боб дар маърифати устурлоб» аз шумори онхо мебошанд.
Дар бораи мероси илмии Хоча Насириддини Тусй бисёр мухаккико-ни таърихи илм, чун Г.Зутер, Чорч Саратон, Хоча Халифа, Г.Д. Ма-медбейли, Б.A.Резенфельд, Г.П.Матвивеская, Ф.Сезгин, М. Диноршоев, Мударриси Разавй ва дигарон хабар дода, таткикот бурдаанд.
Махсусан дар риштахои риёзй ва нучуми осори у пажухишхои гу-стурда ба ичро расидааст.
Насириддини Тусй бори аввал дар таърихи илми риёзй ададхои мусбату манфиро дар асари худ «Шакл-ул-^ита» пешниход кард, ки аврупоиён онро баъди 400 сол кашф карданд. У аввалин касест, ки назарияи курравии хамвории чортарафа ва секунчаи куравии кутби-ро пешниход кардааст. Хизмати Тусй оид ба хатхои мусовй триго-нометрияро ба илми мустакил табдил дод ва барои геометряи гайри-эвклидй замина фарохам овард. Хизмати у дар илми нучум ва хайат (астрономия) боарзиш ва кобили такдир аст.
Асархои у «Зичи Элхонй», «Рисола дар илми хайат», «Бист боб дар маърифати устурлоб», «Рисолаи муиния» ва шарху рисолахои дигар дар такомул ва пешрафати ин сохаи илм дар асрхои миёна ва баъдй бузург ва назаррас аст.
Тусй албатта, давомдихандаи назарияи геосентрикии олам, ки Батлимус (Потоломей асри II - мелодй) асос гузошта буд, мебошад. Вале баъзе конуниятхои онро такмил додааст. Махсусан назарияи кусуфу хусуф (гирифтан)-и Офтобу Мохтобро бо далелхои илмй исбот кардааст, ки ин ходисаи соф табиист. Дастовардхои олими бузург, шаклу андозахои Замин, хисобу китоби нуктаи эътидоли бахорй ва тирамохй, чен кардани кунчи моили эклиптика ва экватор барои илм тахкурсй ва шароити мусоид фарохам овардааст.
Ин дастоварди илмии уро Христофор Колумб барои кашфи кораи Амрико истифода кардааст. Олимони расадхонаи Марога бо рохбарии Насириддини Тусй модели Батлимусро тасхех дода, так-мил намуданд, ки барои низоми гелиосентрикии Николай Коперник замина шудааст.
Ба мероси гаронбахои Хоча Насиридини Тусй дар Точикистон ахамияти махсус дода мешавад. Дар бисёр риштахои таълифоти у тадкикотхо анчом шудааст. Олимони точик М. Осимй, М. Динор-шоев, Ф. Абдуллозода, Г.Собиров, И. Х,очиев, Х. Максадов ва дига-рон пахлухои мухталифи осори уро баррасй намудаанд. Аммо таълифоти дар риштаи нучуму хайати у ба таври назаррас омухта нашудааст. Дастхатхои дар ин ришта будаи у, ки дар кигобхонахои ба номи Фирдавсй, осори хаттии ба номи А. Мирзоев ва китобхонаи Пажухишгохи забон ва адабиёш ба номи Рудакй нигохдорй меша-ванд, усулан омухта нашудаанд.
Аз осори хаттии Хоча дар илми нучум дар Точикистон асосан як рисолае ба номи «Бист боб дар маърифати устурлоб» бо раками тар-тибии 877: 471/2 дар китобхонаи миллй, рисолаи «Сй фасл дар маърифати таквим», раками тартибиаш 384/2 дар китобхонаи ном-бурда ва ду нусхаи дигари «Сй фасл» дар китобхонаи мероси хаттй ва дигаре дар китобхонаи Пажухишгохи забон ва адабиёт ба номи Рудакй нигохдорй мешаванд. Рисолаи мавриди назари мо нусхаи хаттии китобхонаи миллй мебошад, ки бори аввал онро баррасй ва манзури хонадагон кардем. Нусхахои хаттии он дар бисёр китобхо-нахои мамолики дигар ба кайд гирифта шуда ва нигохдорй мешавад.
Нусхаи хаттие, ки мо онро баррасй мекунем дар китобхонаи мил-лии ба номи Фирдавсй зери раками 384/2 хифз мешавад. Ин рисола соли 658 х. (1259 м.) дар Багдод бо забони форсй-точикй навишта шудааст. Хаттоте, ки онро хаттотй кардааст, исмаш номаълум, такрибан дар асри XVI бо хатти насх навишта шуда, аз 79 сахифа
иборат аст. Бори аввал дар бораи ин нусхаи хаттй Илхомчон Хрчиев-мухаккики таърихи илм маълумот додааст.
Таълифи «Сй фасл» чунончи худи мусаниф дар фасли бисту дув-вум хабар дода, дар соли 1259 м. (658 х), яъне наздик як сол баъд аз шуруи фаъолияти расадхонаи МароFа ба амал омадааст.
Нусхаи хатгие, ки нигорандаи ин сатрхо омода кардааст, хеле чо-либ ва нодир аст, зеро дар як чилд хам ба наср хам ба назм таквим бастаанд. Гумон меравад, ки ин ду асар ду рисолаи чудогонаанд, шояд котибон бо сабаби ягонагии мавзуъ онхоро дар як чилд овар-даанд ва кисми назмиро пас аз «Сй фасл»-и насрй чой додаанд.
«Сй фасл» ибтидо мешавад бо «Бисмиллохир рахмонир рахим. Ин мухтасарест дар маърифати таквим муштамил бар сй фасл». Мунда-ричаи «Сй фасл» иборат аст аз солшуморихои арабй, румй, форсй ва форсй-маликшохй, ситорагони хафтгона, бурчхо ва ачзои он, микдо-ри равиши ситорахо, чойгиршавии онхо, Мох, Офтоб, дар нахсу найири ситорагон, толеи ситорагон ва Fайра иборат аст. Забони ин-шои он равону сода аст. Х,аде зада мешавад, ки онро Хоча барои оммаи васеъи мардум иншо карда аст. Ба ин рисолаи Хоча иддае аз уламо шарх навиштаанд, аз кабили Бадриддини Табарй, Мухаммади КошFарй, Мирзо Ризо ва Fайра. Aз он ки нусхахои хаттии рисола дар олам, махсусан дар Осиёи Миёна ва Эрон зиёд аст, он дар байни хаводорони ин илм махбубияти хосе доштааст. Х,амчуноне, ки арз намудем, аз сахифаи 46 то 75-и ин нусхаи хаттй манзумаи нучумй, ё ин ки ба гуфти муаллиф мадхали манзум мебошад. Aз мундаричаи он бар меояд, ки он дар асл рисолаи чудогонае будааст дар мадхали нучум ба форсй-точикй, ки дар ин риштаи илм нодир ва комил аст.
Дар мукаддима омадааст:
Нест аз дониши нучумй бех, К-андару ганчи хикмат аст фарех. Кардам OFOз мадхали манзум, Ёд кардам дар у басе з-анчум.
Х,амчунин аз ин мукаддима маълум мешавад, ки Хоча Насирид-дини Тусй ин асарашро дар замони дар дарбори исмоилиён буданаш, барои Чалолуддини Хуршох - пешвои исмоилиёни Aлламyт иншо кардааст, зеро дар мукаддима аз Чалолуддини Мухаммад ном бурда шудааст:
Бахри ташрифи хеш аввал ин, Кардам аз мидхади Чалолиддин. Бумухомид Мухаммаду Aхмад, Ки ба кадр аст бартар аз Фаркад.
Ин чо бояд тазакур дод, ки баъд аз он ки Хоча ба дарбори Х,алоку омад, шояд аз ин хотир таснифоташро, ки ба Хуршох, бахшида буд, баъдан замимаи «Сй фасл» карда бошад, ё ин ки котибон аз нигохи як будани баъзе мундаричоташ ба он зам карда бошанд. Ба хар сурат дар ин бора таткикоти минбаъда равшанй хохад андохт. Вале то он чое, ки камина ба осори илмии Хоча ва ашъори у назар доштам, фикр мекунам, ки ин рисолаи алохида аст аз худи у дар мадхали ил-ми нучум. Донишманди Эронй Мударриси Разавй низ ба ин ишора карда аст.
Ин манзума вазнаш дар бахри хафифи мусаддаси солими махбуну аслам гуфта шудааст, ки тактеашон чунин аст: Фоилотун, мафоилун,
фаълун (фаълан), -V —У-У---(—) ва забонаш равону сода баён
ёфтааст, ки дар назми форсй чумалоти нучумиро бо ин равонию устодй иброз кардан нодир аст.
Адабиёт
1. М. М. Рожанская, Г. П. Матвиевская, И.О. Лютер. Насир-ад-дин ат-Туси и его труды по математике и астрономии. М. 1999.-С 33.
2. Г. П.Матвиевская, Б. А. Розенфельд. Математики и астрономы мусульманского средневековья и их труды (УШ -XVII вв.) М. 1983.
3. М. М. Рожанская, Г. П. Матвиевская, И.О. Лютер. Насир-ад-дин ат-Туси и его труды по математике и астрономии. М. 1999 Г. С 33.
4. Мамадбейли Г. Д. Основатель Марагинской обсерватории Мухаммед Насиреддин Туси. - Баку. 1961.
5. Х,амончо.
6. Веселовский И. Н. Коперник и Насир ад-Дин ат-Туси. Николай Коперник, М. 1973, с. 171-174.:
7. Матвиевская Г. П., Розенфельд Б. А. Математики и астрономы мусульманского средневековья и их труды (У11-ХУ11) т. 1-2, М. 1983.
8. М. Разавй. Шархи ахвол ва осори Хоча Носир. Техрон, 1356. Сах 397.
О ПОДГОТОВКЕ К ИЗДАНИЮ ДВУХ РЕДКИХ РУКОПИСЕЙ ПО АСТРОНОМИИ НАСИРИДДИНА AT-ТУСИ
Х. МАКСАДОВ научный сотрудник Института истории, археологии и этнографии им. А.Дониша АН РТ.
Адрес: Республика Таджикистан, г.Душанбе, пр. Рудаки, 33.
Телефон: 2213742.
В статье приведены факты о жизни и научной деятельности великого ученого Средневекового Востока, основателя и руководителя Марагинской Астрономической обсерватории Насириддина ат-Туси. Дана информация о подготовке и публикации редких рукописей астрономических сочинений ат-Туси «Тридцать глав о познании календаря».
Ключевые слова: астрономия, осерватория, рукопись, наследие, ученый.
ON THE PREPARATION AND PUBLICATION OF TWO RARE MANUSCRIPTS OF WORKS OF THE NASIRIDDIN AT-TUSI ON ASTRONOMY
KHABIBULLO MAKSADOV Research associate A. Donish Institute of History, archeology and ethnography Academy of Sciences of the Republic of Tajikistan Tel.: 221 37 42
The article describes the life and scientific works of the great scholar of Medieval East, founder and head of the Marogha Astronomical Observatory - Nasiriddin at-Tusi. There is information on preparation and publication of rare manuscripts of astronomical writings at-Tusi «Thirty chapters of calendar cognition.»
