CC BY
15
УДК 82,09 ББК 83,3(0)4
НИГО^Е БА ЗИНДАГИНОМА ВА ОСОРИ ХОЧА НАСИРУДДИНИ ТУСИ
ВЗГЛЯД
НА ЖИЗНЬ И ТВОРЧЕСКОЕ НАСЛЕДИЕ ХАДЖА НАСИРУДДИНА ТУСИ OUTLOOKS CONCERNED WITH KHOJA NASIRUDDIN TUSIS LIFE AND CREATIVE HERITAGE
Холматова Мусабеъхон Муродцоновна,
докторант (Phd)-u кафедраи филологияи араби МДТ "ДДХ ба номи акад.Б.Гафуров» (Тоцикистон, Хуцанд)
Холматова Мусабехон Муроджоновна,
докторант(Phd) кафедры арабской филологии ГОУ «ХГУ имени акад.Б.Гафурова» (Таджикистан, Худжанд )
Kholmatova Musabekhon Murodjonovna, doctoral (PhD) student of the department of Arabic philology under the SEI "KhSU named after acad. B. Gafurov, (Tajikistan, Khujand), E-mail: Kholmatova.musabekhon@mail.ru.
Вожа^ои калиди: шоирони арабисарой, зуллисонайн, адабиёти арабизабони форсу тоцик , Насируддини Тут, улуми адаби
Мацола, доир ба зиндагинома ва эцодиёти яке аз адибони барцастаи форсу тоцик дар асри сездау Хоца Насируддини Туси бахшида шуда, он аз руи сарчашмауои дасти аввал ба цалам омадааст. Дар мацола доир ба уаёти адиб маълумоти мушаххас цамъовари шуда, муаллиф тавонистааст, ки маводи мазкурро аз лиуози илмиву таърихи ба риштаи тауциц бикашад.
Хамчунин, муаллифи мацола доир ба осори мондагори Хоца Насириддини Туси маълумот дода, уро аз цумлаи адибони зуллисонайни адабиёти форсу тоцик уисоб мекунад ва таъкид месозад, ки осори манзум ва мансури у то ба замони мо уам бо забони тоцики ва уам бо забони араби омада расидааст. Муаллифи мацола мавзуъуои асосии осори уро, ки аз фалсафа, сиёсат, ахлоц, адабиёт, грамматикаи забони араби ва дигар улум иборат мебошанд, тауциц намуда, доир ба ощо маълумоти мухтасар додааст. %амчунин, доир ба сауми Хоца Насируддини Туси дар ташакули улуми адаби ва адабиёти баъдинаи даврауои гуногуни арабиёти араб ва арабизабони форсу оварда маълумот дода шудааст.
Ключевые слова: арабские поэты, двуязычие, персидская и таджикская арабская литература, Насируддин Туси, наука о литературе
Статья посвящена биографии и творчеству одного из выдающихся персидских и таджикских писателей XIII века Хаджи Насируддина Туси. Стоит отметить, что статья была основана на источниках первой команды, содержит подробную информацию о жизни писателя, и автор смог изучить этот материал с научной и исторической точки зрения.
Также автор предоставляет информацию о сохранившихся произведениях Хаджа Насируддина Туси, считает его одним из самых влиятельных писателей персидской и таджикской литературы и подчеркивает, что его стихи и мансуры сохранились как на персидско-таджикском, так и на арабском языках. Автор вникает в глубину творчества автора, исследует основные темы его творчества, включая философию, политику, этику, литературу, грамматику арабского языка и другие науки, и дает краткую информацию о них.
В статье также представлена информация о вкладе Хаджа Насируддина Туси в формирование литературной науки, а затем и литературы разных периодов на арабском и персидско-таджикском языках.
Key words: Arabian poets, bilingualism, Persian and Tajik-Arabic literature, Nasiruddin Tusi The article under consideration dwells on the biography and creation of one of the outstanding Persian-Tajik writers who lived in the Xlll-th century Khojа Nasiruddin Tusi. It's necessary to state that the given article was grounded on the initial sources, upon the whole. The article contains detailed information concerned with the writer^s life and the author managed to study the relevant material under the angle of scientifico-historical one. Into the bargain, the author of the article adduces the information related to Khojа Nasiriddin TusVs preserved literary productions and she considers him one of the most influential
writers of Persian-Tajik literature and lays an emphasis upon the idea that his poems and mansurs have been kept in both Persian-Tajik and Arabic languages.
Designing on the premise of a profound analysis beset with the writers creation, the author canvasses the principal themes of his creation, including philosophy, politics, ethics, literature, Arabic grammar and other sciences; she adduces brief information dealing with them. The article provides information concerning Khoja Nasiruddin Tusis contribution into the formation of literary science, and literature of different periods written in Arabic and Persian-Tajik languages as well.
Хоча Насируддини Тусй яке аз донишмандони маъруфи адабиёт ва фарханги форсй махсуб гардида, бо анчом додани ибтикороти беназир дар густариши илму маориф, фалсафаву хикмат ва таълифи осори гаронмоя макоми волоро сохиб гаштааст. Дар рушди улуми дакик, такомули оини кишвардорй ва бунёди расадхонаи Марога хидматхои шоистаи у назаррас мебошанд.
Ба фикри муаррихон номи пурраи у Мухдммад ибни Мухдммад ибни Хдсани Тусй ва лакабаш Насируддин мебошад. Сониян ба алкоби Хочаи Тус, Мухаккики Тус, Акли Х,одй, Устодулбашар, Муаллими солис машхур гаштааст. Чи тавре ки худ иттилоъ додааст, Хоча Насируддин соли 597/1201 чашм ба олами хастй боз намудааст. Дар бораи чои таваллуди Хоча байни муаррихону мухаккикон бахсу мунозирахо вучуд дорад. Бархе аз муаррихон чунин андеша доранд, ки Хоча Насируддин дар яке аз шахракхои маъруф бо номи Ч,ахруди Сова ба дунё омадааст. Дар бораи муайян намудани чои таваллуди Хоча Икболи Ягмой навиштааст, ки у дар Ч,ахруд, яке аз шахрхои ^ум мутаваллид гаштааст. Дар айёми хурдсолй хамрохи падараш ба Тус рафта, бештари хаёти худро дар ончо гузаронидааст (3,3).
Аммо бархе аз муаррихин такя бар муаллафоти Хоча намуда, инро рад кардаанд ва бо эътирофи он, ки гузаштагони вай аз Ч,ахруди ^ум буданд, чои таваллуди уро Тус мукаррар кардаанд. Чунонки худи у дар мукаддимаи "Зичи Элхонй" менависад: "... ман бандаи камтарин Насирро, ки аз Тусам...". Ин сухани Насируддини Тусиро бархе аз муаррихин ва пажухишгарон асоси бурхони возехи таваллуди вай хисобидаанд. Аз чумла, Х,амдуллохи Муставфй дар
"Таърихи гузида" мегуяд: ".....Асли вай аз Сова буда ва ачдоди у ба Тус рафта мутаваттин
гардидаанд ва Хоча дар он чо мутаваллид шуда ва ба Тусй шухрат ёфтааст" (6,3).
Падари Хоча Мухдммад ибни Х,асан яке аз фукало ва мухаддисини Тус буда, Хоча дар назди чунин падари донишманд тарбият ёфтааст. Х,амоно дар айёми хурдсолй ^уръони мачидро азбар намуда, сарфу нахв, аходиси набавй, осори бузургон ва улуми адабиро бо тамоми кисмхояш омухтааст. Дар назди падари бузургвораш ба тахсили илми фикху усул ва ахзи хадис пардохт. Ба гуфтаи баъзе аз муаррихин му^аддамоти мантик ва хикматро дар назди тагояш ёд гирифтааст. Инчунин, улуми риёзиро аз хисобу хандасаву чабр ва мусикй бодиккат омухт, сипас дар ибтидои чавонй барои такмили маълумоти хеш аз Машхади Тус ба Нишопур рафт. Хоча чанд муддат дар ин чо бокй монд ва аз махзари бисёре аз донишмандон истифода намуд.
Дар хамон айём, ки Хоча дар Нишопур ба такмили тахсилоти хеш машгул буд, хоки Хуросон мавриди хучуми Чингизиён ва тоифаи мугул вокеъ гардид, тахминан баъди солхои 619-624/1222-1227 Раис Носируддин Абдуррахим ибни Абумансури Мухташам, ки сарфармондехи калъаи Исмолия буда, аз фузалои замон ба шумор мерафт ва ба фузало ва уламо таваччухи хоса дошт. Чун аз оворагихову саргардонихои Насируддини Тусй огахй пайдо кард, уро ба дарбори худ хонд. Хднгоме ки Хоча ба ^ахистон рафт, Носируддини Мухташам макдами уро ганимат шуморида, ба эхтирому икроми вай пардохт ва аз мазхари у пайваста истифода кард (7,6).
Дар хамин вактхо Хоча бино бар хохиши Носируддини Мухташам китоби "ат-Тахора"-и Абуалй Мискавайхро мухтасар ба форсй тарчума карда, бар он матолибе афзуд ва онро "Ахлоки Носирй" ба номи Носируддин номгузорй кард. Ин китоб дар худуди солхои 630632/1232-1234 таълиф гардидааст. Хоча муддати зиёде назди Носируддин бокй монда, иззату эхтироми хоса дошт ва авкотро ба мутолиаи кутуб ва таълифу тасниф мегузаронд. Китоби "Ахлоки Носирй" ва "Рисолаи муиния" дар илми хайъат ва шархи он ба порсй ба номи Муинуддин писари Носируддини Мухташам, тарчумаи "Ахлоки Мухташамй" ва "Асосу-л-иктибос" ва чанд кутуби дигар дар хамин вакт таълиф гардидаанд. Вакте ки Алоуддин Мухаммад подшохи Исмоилия фахмид, ки Хоча муддатхои дароз назди Мухташами ^ахдстон икомат дорад, аз Носируддини Мухташам талаби Хоча намуд ва аз мушовирону мукаррабони худ гардонид. Ин сиёсатмарди даврони Тусй, ки ба хайси шахси донишвар ва хирадпарвар эътироф гардида, дар калъаи Маймандиз икомат дошт, барои пешрафти фаъолиятхои илмии Насируддин замина ва имконоти хуберо фарохам овард. Китобхонаи бузург дар Маймандиз дар тахаввули донишу фазилати Хоча муассир омад ва у бо истифода аз ин шароити хуб пайваста дар мутолиаи осори мавчуд дар ин ганчина буд.
Бино ба кавли муаррихон дар он замон дар хорич аз сархади Эрон, хусусан дар миёни мугулхое, ки бо Эрон иртибот доштанд, Хоча Насируддини Тусй шухрате хосил карда буд. Хони мугул Манку ^оон низ чун марди закй ва хаводори илму фунун мехост Хочаро ба даргохи худ бибарад, то дар он шахр расадхонае бисозад ва битавонад ба мурокабати ахволи кавокиб ва таълифи кутуби нучумй машгул шавад. Хангоме ки бародари худ Хулокуро барои забти Эрон ва калъахои Исмоилиён маъмур намуд, то Хоча Насируддини Тусиро ба назди у фиристад. Аммо Хулоку, чунонки таърих гувох аст, Насируддини Тусиро назди худ нигох дошт ва он расадхона, ки манзури Манку ^оон буд, дар Марога ба номи Хулоку бино шуд. Аз он бино имруз харобае ба ёдгор мондааст (7,8).
Идомаи хаёти Хоча боз хам ба густариши мухити илмии замони хеш пайванди кавй мегирад. Харчанд нуфузи салтанати мугулон дар Хуросони бузург нихоятан барои бартамом аз миён бурдани хонаводахои хокими махаллй ва мазхабй таъсири амик дошт, аммо ин амр натавонист, ки садди рохи тарвичи улум гардад. Баръакс бо эътирофи макоми илмии Насируддини Тусй элхониёни мугул мачбур шуданд, ки дар баробари арч гузоштан ба хидматхои Хочаи Тус барои вай дар нашру таргиби улум шароит фарохам оваранд. Аз чумла, дар пайи заволи салтанати хонадони Исмоилиён ва ба ихтиёри Хулокуи мугул гузаштани Маймандиз Хоча Насируддин хамчун расули Хуршох ба назди Хулоку омад ва сухбату фазилатхои олии инсонии Хоча мучиби он гардид, ки Хулоку Тусиро аз мукаррабони дарбори худ гардонад ва умури идории худро бо маслихату машварати вай пеш барад.
Хамнишинии Тусй бо Хулоку аз як чихат, барои таквияти адлу дод ва тахкими умури кишвардорй муассир омад, аз тарафи дигар, барои ривочу равнаки соири улуми роичи замон рохро хамвор намуд, ки мухимтарин дастоварди он бунёд кардани расадхонаи Марога мебошад. Ин расадхона бо супориши Хулоку ва поймардихои беназири Хоча сохта шуд.
Натичаи мутолиоти уламо ва муначчимини ин расадхона дар китоби бузург ва муфассалу муътабаре бо номи "Зичи элхонй" ба забони форсй корбаст шудааст, ки онро чузъи таълифоти Хоча Насируддини Тусй шумурдаанд. Нусхае аз ин китоб дар Китобхонаи миллии Париж махфуз аст, ки онро Асилуддини Хасан писари Хоча Насируддини Тусй ба хатти худ истинсох намудааст. Ин китобро баъдхо ба забони арабй тарчума кардаанд ва шарххои мутааддиде бар он навиштаанд.
Аз мутолиаи асархои Хоча Насируддин бармеояд, ки у дар охири хаёти хеш мисли бисёре аз уламову фузало ва адибони замони худ окибат орифулмаслак ва суфиюлмашраб гардид. Охирхои умри худро Хоча Насируддини Тусй дар Багдод гузаронидааст. Мегуянд, ки пеш аз фавт, расидани марг барояш аён гардид ва дустони хешро гуфт, уро дар чавори Мазори имом Мусо Козим ба хок супоранд. Хамин тавр, соли вафоти Хоча ба соли 672/1274 мелодй рост омад (6,60).
Дар робита ба таърихи вафоти Тусй чандин моддаи таърих низ мавчуд аст, ки гурухе онро "Наввараллоху маркадаху" гуфтаанд. Мударриси Разавй дар такя ба кутуби мазбур чунин оварда:
%ажда%ум аз мо%и зул%ицца, душанбе вацти шом, Соли %ицрат шашсаду %афтоду ду нощс, на том. Хоцаи олам, Насири дини Тусй аз цазо Накд кард аз хиттаи Багдод то Доруссалом (6,61).
Ч,оизи кайд аст, ки Хоча Насируддини Тусй дар хаёти худ сохиби се писар, Садруддин Алй, Асилуддин Хасан ва Фахруддин Ахмад гаштааст. Садруддин Алй, ки писари калонии Хоча мебошад, марди донишманд ва дар замони хаёти падараш мутаваллии умури расадхона буд. Пас аз марги Хоча бештари корхо ва мансабхои падарро ба даст даровард. Асилуддин Абумухаммади Хасан писари дуюми Хоча монанди падараш дар сиёсат ва идораи умури хукумат мутасаддии ашголи мухимма буд. У марде буд адибу донишманд, мухандису хаким. У низ мисли бародараш Садруддин дар расади Марога фаъолият бурда, пас аз марги падар муддате дар расадхона бокй монд.
Рочеъ ба мухтасари зиндагонии Хоча Насируддини Тусй мо хулосахои худро дар чанд нукта иброз мекунем:
1. Хоча Насируддини Тусй аз олимон, файласуфон, шоирон ва акдибони номвари карни сездахуми мелодй буда, дар пешрафти улуми динй ва мантику фалсафаи исломй-шаркй сахми назаррас дорад.
2. Бо вучуди он ки гузаштагони у аз шахристони Ч,ахруди ^ум будаанду асли у аз шахри Сова мебошад, ба сабаби таваттуни у дар шахри Тус бо нисбаи Тусй иштихор пайдо кардааст.
3. У бо дарбори султон Носируддини Мухташами ^ахистонй иртибот дошта, бо дигар султонону хокимони давраш низ рафту омад мекардааст. Зимни ин иртиботот у барои
пешрафти илму дониш аз сарпарастии хокимон бахравар гардида, ба сохтани расадхона низ даст ёфтааст.
Ба калами Хоча Насируддини Тусй асархои бисёре аз тарчума ва таълиф мансубанд, ки хар яке аз онхо дар макоми худ ба унвони китобхо ва рисолахои арзишманд дар сохоти мухталиф маъруф гаштаанд. Аксар эчодиёти Хоча Насируддини Тусй ба забони арабй навишта шудаанд, зеро дар он давра забони арабй барои мусалмонони Ховарзамин забони илм ба шумор мерафт (7,13). Аммо Хоча ба забони форсй низ якчанд кутуби бонуфуз таълиф намудааст.
Таълифоти Хочаро ба се бахш метавон таксим намуд:
1. Дар хикмати назарй: "Рисолаи исботи вочиб", "Ч,абр ва кадр", "Рисола фи-н-нафйи ва-л-
исбот" ...
2. Дар хдкмати илмй: "Ахлоки Носирй", "Насихатнома", "Ахлоки Мухташамй".
3. Дар риёзиёт ва нучум ва табииёт ва масоили динй хам осоре дорад.
Ба баъзе аз таълифоти у шарху хошия, хошия бар хошия он кадар навиштаанд, ки шумораи ин машрух ва хавоши аз 30 адад зиёд мебошад. Аксари кутуби у ба забони арабй буда, теъдоди кутуби форсии у хам шояд аз 30 адад гузарад. Аммо расоили Хоча шомили 16 рисола аст, ки дар ду чилд дар чопхонаи маорифи Усмонй дар Хдйдаробод ба чоп расидааст.
Хоча доир ба улуми мухталиф таълифоти бисёр дорад, ки дар зер бо дастабандии ин илмхо ироа мегардад:
Асархои фалсафию ицтимои ва ахлокци Хоца:
1. "Шаруу-л-ишорот". Мавсум ба "Х,алли мушкилоту-т-ишорот" буда, матни он ба номи "Ишорот ва танбехот" аз хакими донишманд ва файласуфи бузург Абуалй ибни Синост, ки иддаи бисёре аз уламо ба шарх ва тавзехи он пардохтаанд, ки аз чумлаи он яке Имом Фахри Розист. Дар ин шарх Имом эътирозот ва эродоти бисёре бар шайх намуда ва бештар матолиби онро тазйиф намудааст. Ва пас аз Имом Хочаи Тусй "Ишорот"-ро шархи неку карда ва куллияи эътирозоти Имомро чавоб гуфтааст. Тавзехот ва поваракахое бар ишороти Ибни Сино аст. Масоили ин китоб дар заминаи фалсафа ва мантик аст ва дар муддати 20 сол таълиф намудааст.
2. "Кавоиду-л-ацойид". Дар илми калом навишта шуда, он низ аз кутуби гаронкадри калом махсуб мегардад. Нусхаи кадимаи ин китоб душанбе, 19 мухаррами соли 687/1288. навишта шуда, дар китобхонаи Остони ^удси Разавй, шумораи 217 мавчуд аст. Ду нусхаи дигари ин китоб низ дар шуморахои 923 ва 823 дар хамин китобхона мебошад.
3. "Ахлоци Носирй". Аз мухимтарин осори мансури ахлокй махсуб мешавад, ки анъанахои бехтарини сабки таълифи насри кудамо, аз чумла "Калила ва Димна"-ро идома бахшидааст. Ба андешаи мусаххехи нашри эронии китоб Мучтабо Минуй, ин асар ягона китобе аст, ки аз хайси сабки тахрир ба "Калила ва Димна" наздик буда, дар сабки он осори тасаннуъ ва таклид чандон намоён нест. Ин китобро Хоча дар соли 633/1236. дар замони икоматаш дар ^ахистон ба номи Носируддин Абдурахим ибни Абумансури Мухташами ^ахистон дар синни 36 солагй таълиф кард. Мучтабо Минуй дар пешгуфтори нусхаи тахиянамудаи худ менависад, ки нахуст хадафи Тусй тарчумаи китоби "ат-Тахора"-и Мискавайх буд. Вале баъдан мукаррар шуд, ки ки юояд китобе мустакиман иншо намояд дар хикмати амалй, ки иборат бошад аз ислохи ахлок ва тадбири манзилу мамлакат (9,17).
4. Авсофу-л-ашроф. Рисолаи мухтасари форсй буда, Хоча онро пас аз Ахлоки Носирй таълиф кардааст. Дар он ахлоки ахли сайру сулук ва кавоиди эшонро бо хохиши Хоча Шамсуддин Мухаммади Ч,увайнй вазир сохт. Ин рисола аз шаш боб ва хар боб аз шаш фасл (чуз боби охир, ки панч фасл аст) иборат мебошад. Нусхаи "Авсоф-ул-ашроф" бисёр буда, дар аглаби китобхонахо нусхахое аз он вучуд дорад. Дар китобхонаи остони ^удси Разавй ду нусхаи ин китоб дар шуморахои 96 ва 98 вучуд дорад, ки таърихи тахрири нусхаи аввал ба соли 969/1561 ва нусхаи дуюм ба соли 1055/1645 рост меояд.
5. "Ахлоци Мууташами". Носируддин ибни Абумансур Мухташами ^ахистон, ки Хоча солиёни дароз назди у буд ва китобе дар макорими ахлоки муштамил бар оёти куръонй ва ахбори набавй ва осори улувви ва баъзе аиммаи дин ва калимоте аз доиёни исмоилй ва суханони хукамо ва донишмандон чамъоварй кард ва ба воситаи тарокими ашгол фурсат наёфт, ки онро такмил ва тарчума намояд. Аз ин ру Хочаи Тусй хост, ки онро ба итмом расонад.
Доир ба илми Аруз:
6. "Меъёру-л-Ашъор". Ин китоб дар соли 649/1251. таълиф гардида, яке аз сарчашмахои хеле мухим барои омухтани илми аруз аст. Нусхаи кирилии ин китоб бо кушиши М.Абдуллоев, У.Тоир, Р.Чдлол соли 1992 мелодй аз чоп баромадааст. Ба андешаи Урватуллои Тоир муаллифи сарсухани "Меъёру-л-ашъор" ин китоби Хоча дар ташаккул ва тахаввули илми арузи точик ахамияти мухим дошта, мушкилоти таълимоти системаи арузи Халил ибни Ахмадро, то андозае
рахо намудааст. Дар "Меъёру-л-ашъор" гузориши мавзуъ аз он чихат чолиби диккат аст, ки дар "Меъёру-л-ашъор" хусусиятхои арузй ва лугавии ашъори арабй ва форсиву точикй ба таври мутавозеъ дар заминаи ихтилофи вазнхои мустаъмали шеърй дар ин забонхо баён гардидааст (8,4).
Дар илми табиатшиноси:
7. "Таурири Уцлидус" ё "Таурири усули уандаса". Дар усули хандаса ва хисоб навишта шуда, ховии 16 маврид барои казия аст, ки таълифи он дар 22 шаъбони соли 664/1266. анчом гирифт. Ин китоб дар асри Аббосй бо тасаддии чанд нафар аз мутарчимон аз юнонй ба арабй накл ва тарчума шудааст. Аз чумлаи нокилони он Хаччоч ибни Юсуф ибни Матари Куфй мебошад, ки ин китобро ду бор ба забони арабй тарчума намуд. Ин тарчумахо бо номхои "Тарчумаи Хорунй" ва "Тарчумаи Маъмунй" машхур шуд. Тарчумаи Маъмунй махалли эътимод ва асли тахрири Хоча будааст. Сортан дар таърихи улум чунин мегуяд: "Гарчй ин тахрир аз чумлаи корхои умдаи Хочаи Тусй ба шумор намеравад, вале дар байни риёзидонон чандин карн ба воситаи пайравии вай аз Уклидус машхур буда....."(6, 321).
Асар%ои нуцумии Хоца:
8. Таурири "ал-Мацастй". Асли китоб аз он Батлимус аст, ки дар хайат, илми фалак ва харакати нучум пардохтааст. Хоча ин китобро барои Хисомуддин Хасан ибни Хамди Суютй тахрир кард, ки дар таърихи 5 шавволи соли 646х. онро тамом кардааст.
9. "Зици Элхони". Дар мавриди тахкикот дар расадхонаи Марога дар соли 670/1271. таълиф гардида, аз чахор макола иборат мебошад:
Маколаи аввал: Дар маърифати таворих;
Маколаи дуюм: Дар маърифати равиши кавокиб ва мазеъхои онхо дар тул, арз ва тавобеи
он;
Маколаи сеюм: Дар маърифати авкот ва толеъхои харвактй;
Маколаи чахорум: Дар бакияи аъмоли нучумй.
Ду нусхаи ин китоб дар шуморахои 5332 ва 5331 дар китобхонаи Остони ^удс мавчуд буда, нусхаи шумораи аввал соли 872/1467 ва нусхаи шумораи дуюм дар соли 907/1501 навишта шудааст. Нусхаи кадимтарини китоб дар китобхонаи миллии порис, дар фехрасти нусахи фосии китобхонаи мазбур вучуд дорад.
10."Тазкираи Насирия". Китоби мухтасарест ба забони арабй, ки чамъи масоили ин фан бо эроди баъзе адла ва муштамил бар чахор боб аст. Таълиф ин китобро Хоча дар Марога ба дархости Иззуддини Занчонй, дар аввалхои зулкаъдаи соли 659/1261 ба охир расидааст.
11. "Бист боб дар Устурлоб". Рисолаи хурдест, ки ба забони форсй дар маърифати Устурлоб навишта шудааст. Ду нусхаи ин рисола, ки солхои 1041/1631 ва 981/1573 навишта шудаанд дар китобхонаи Остона дар шумораи 5242 ва 5246, инчунин, нусхаи дигар дар шумораи 156 дар китобхонаи Мачлиси Шурои Миллй мавчуд аст.
12."Зубдату-л-уайъат". Китоби мухтасарест, ки дар илми хайъат навишта шуда, аз сй фасл иборат мебошад. Нусхаи он дар китобхонаи Миллии малик ва китобхонаи Остони ^удси Разавй дар шумораи 5553 мавчуд аст.
Дар китоби "Ахвол ва осори Хоча Насируддини Тусй"- и Мухаммади Разавй беш аз 186 асар аз таълифоти Хоча Насируддини Тусй зикр гардидааст.
Ба фикри мухаккикон зиндагй ва мероси илмии Хоча Насируддини Тусй микдори умумии расоил ва муаллафоту тарчимахои вай беш аз дусад адад мебошад, ки дар фанхои риёзй, мантик, фалсафа, хикмат, хадис, тафсир, хайъат, нучум, тиб, фикх, калом ва гайра навишташудаанд. Ба кавли донишманди Эронй Мустафо Бодкубаи Хазовай, Хоча Насируддини Тусй бо таълифи ин мероси гаронмоя аз чумлаи волотарин чехрахои илмии точику форс ва чахон дар асри худ гардид (7, 17).
Таълимоти ахлокии Хоча чунин нуктахои асосй дорад:
1. Ахлок амри фитрию модарзодй нест, балки бо таъсири мухит ва тарбия ташаккул меёбад.
2. Ахлок тагйирпазир буда, онро вобаста ба шароити тарбиятакмил додан ва ислох кардан мумкин аст
3. Инсон дар рафтору кирдор сохибихтиёру озод ва бар он масъул аст.
Назариёти ахлокй ва ичтимоии Хоча дар "Ахлоки мухташамй", "Авсофу-л-ашроф", "Насихатнома ба Обокохон", "Ахлоки Носирй" ва гайра баён гардидааст (7,19).
Аз тазкираву маъхазхои дигар аён мешавад, ки ба чуз ин хама асархои шевои мансур аз Хоча Насируддини Тусй микдори муайяни ашъор низ бокй мондааст. Ба фикри И.Ягмой теъдоди ин шеърхо кам мебошад ва дар нихояти шевой ва баланбиву расой суруда шудааст. Дар тазкирахо,
баёзхо ва баъзе сафинахо ашъоре ба номи у ба ду забон сабт шудаанд, арабй ва форсй, ки хама мутавассит аст ва голибан чанбаи таърихи ва фалсафию панду мавъиза дорад (3,121).
Зикри намунае аз ашъори Хоча Насируддини Тусй дар ин радиф бозгуи хакикати хол ва баёни таваччухи махсуси вай ба сурудани шеър хохад буд. Чунончи:
Набувад ме%тари, чу даст ди%ад Руз то шаб шароб нушидан. Ё гизое лазизро хурдан, Ё либоси латиф пушидан. Ман бигуям, ки ме%тари чи бувад, Гар тавони зи ман ниюшидан. Гамгинонро зи гам ра%онидан, Дар мурооти халц кушидан. У касида, китъаи арабй ва форсй ва шеъри бисёре эчод кардааст, аммо гирдоварй нашуда, аксари он аз байн рафт. Х,оло чуз чанд китъа ва чанд рубоию маснавии кутохе чизи дигаре аз ашъораш бокй нест. Ин китъа дар ахкоми илми кироат навишта шуда, ба калами у мансубаст:
Танвину нуну сокина %укмаш бидон, эй %ушёр, К-аз %укми вай зинат бувад андар каломи Кирдугор. Из%ор кун дар %арфи халц, идгом кун дар "ярмалун" Мацлуб кун дар %арфи "бо", дар мо бакц ихфо биёр.
Ё ки:
Гуфтам, ки дилам зи илм ма%рум нашуд, Кам монд зи асрор, ки маф%ум нашуд. Акнун, ки ба чашми ацл дарменигарам, Маълумам шуд, ки %ец маълум нашуд. Рубоии зеринро Хоча дар чавоб ба Хайём гуфтааст: Ин нукта нагуяд он ки у а%л бувад, Зеро ки цавоби шуб%ааш са%л бувад. Илми азали иллати исён гаштан, Назди уцало зи гояти ца%л бувад (6, 580). Хулоса дар баробари он ки Хоча Насируддини Тусй аз олимони илми дакик буда, дар улуми ситорашиносй ва хисоб дасти тавоное дошта ва улуми мантику хайъатро дар замони худ ба куллахои баланд расонидааст, дар илми калом, бадоеъи саноеъ, балогат, фикху шариат низ истеъдоди комил доштааст.
У бо ин хама аз шарху тавзех навиштан бар китоби пешиниён даст накашидааст ва сахми уро дар илми шархнигории илмхои дакику чомеашиносй нодида гирифтан мумкин нест.
Бо ин гавру огохй дар улуми мухталиф Хоча Насируддин шоир хам буда, ба мавзуъхои гуногун ашъор сурудааст, ки мавзуоти фалсафаи хастй, ичтимоиёт, илмхои гуногун, ки муаллиф бар он даст дошта, аз ин шуморанд.
ПАЙНАВИШТ:
1. Диноршоев,М.Философия Насируддина Туси/М.Диноршоев.-Душанбе:Дониш,2012.-189 с.
2. Зехнй, Т. Санъати сухан/Т.Зехнй.-Душанбе: Ирфон, 1967.-302 с.
3. Икбол,Ягмой.Худованди донишу сиёсат Хоча Насируддини Тусй/Я.И^бол.-Техрон.Бидуни соли нашр.
4. Мустафо, Бодкубаи Хдзовай. Хоча Насируддини Тусй/М.БДазовай.-Техрон, 1374. - 291 с.
5. Мусулмониён, Р.Назарияи адабиёт/Р.Мусулмониён.-Душанбе: Маориф, 1990. — 336 с.
6. Мухаммади, Разавй. Ахвол ва осори Хоча Насируддини Тусй/Р.Му^аммадй.-Техрон: Интишороти Асотир, 1354/1935. - 722 с.
7. Насируддин, Тусй. Ахлоки Носирй. Бо кушиши У.Гаффорова, Н.Салимов/М.Тусй.-Душанбе: Шучоиён 2009. - 388с.
8. Тусй, Насируддин. Меъёр-ул-ашъор. Тахияи У.Тоир, М.Абдуллоев, Р.Ч,алол/М.Тусй.-Душанбе: Ориёно, 1992.-152с.
9. Хоча, Насируддини Тусй. Ахлоки Носирй. Ба танкех ва тасхехи Мучтабои Минуй. Алиризо Хдйдарй/Н.Тусй.-Техрон, 1373. - 619 с.
10.Х,одизода, Р.Фарханги истилохоти адабиётшиносй/Р.Х,одизода,М.Шукуров, Т.Абдучабборов. - Душанбе:Ирфон, 1966. - 188с.
REFERENCES:
1. Dinorshoev, M. Nasiruddin Tusi's Philosophy. - Dushanbe: Knowledge, 2012. - 189 p.
2. Zehni, T. Encyclopaedia of Belles-Letters Devices. - Dushanbe: Cognition, 1967. - 302 p.
3. Iqbol, Yghmoi. God of Science and Politics Nasiruddini Tusi. - Tehran: non-dated.
4. Mustafo, Bodkubai Hazovai. KhojaNasiruddini Tusi. - Tehran, 1374hijra. - 291 p.
5. Musulmoniyon, R., Hodizoda Rasul, Shukurov Muhammadjon. Theory of Literature. - Dushanbe: Enlightenment, 1990. - 336 p.
6. Muhammadi,Razavi.Khoja Nasiruddini Tusi's Life and Creations.-Tehran:Asotir,1354/1935.-722 p.
7. Nasiruddin, Tusi. Ethics of Nosiri. Under the editorship of U.Gafforova, N.Salimov/N.Tusi.-Dushanbe: Shujoiyon, 2009. - 388 p.
8. Tusi, Nasiruddin. Me'yor-ul-ash'or. Prepared by U. Toir, M. Abdulloev, R. Jalol/N.Tusi.-Dushanbe: Orieno, 1992. - 152 p.
9. Khoja, Nasiruddini Tusi. Ethics of Nosiri. Under the editorship of Mujtaboi Minui. Alirizo Haidari. - Tehran, 1373hijra. - 619 p.
10. Hodizoda, R., Shukurov M., Abdukabborov T. The Dictionary of Literary Terms - Dushanbe: Cognition, 1966. - 188 p.
