CC BY
142
УДК 4(0) Н.А. ХДМРОБОЕВ
ББК 63,3
НАСИРУДДИНИ ТУСЙ ВА ТАР^УМАИ "АЛ-АДАБ АЛ-ВА^ИЗ ЛИ-Л-ВАЛАД АС-САГИР"
Вожа^ои калидй: "ал-Адаб ал-еациз ли-л-валад ас-сагир", тарцума аз арабй ба форсй, Ибни Муцаффаъ, Насируддини Тусй, панду андарз, "Ал-Адаб ал-сагир", "Ахлоци носирй", тарцумаимаъной, "Калила ваДимна"
Рисолаи "ал-Адаб ал-вачиз ли-л-валад ас-сагир" ба калами нависанда ва мутарчими маъруфи эронинажод Абудуллох ибни Мукаффаъ мансуб буда, мутаассифона, матни арабии он чун дигар осори пурарзиши асрхои 8-9, мисли "Сияр ул-мулук ил-фурс", нобуд гаштааст. Хушбахтона, тарчумаи форсии ин ганчина, бо сабки шевову гуворо аз чониби Насируддини Тусй аз арабй ба форсй тарчума шуда, ба ин васила аз боди фано эмин мондааст. Тарчумаи мазкур соли 1894 бори аввал ба эхтимоми Сайид Абудррахими Халхолй ва бо мукаддимаи Аббос Икболи Оштиёнй чоп гардидааст, Мухаммадтакии Донишпажух баъдтар низ якчанд расоили дигари Ибни Мукаффаъро дар як мучаллад бо замимаи "Ахлоки Мухташамй"-и Хоча Насируддини Тусй якчоя намуда, ба табъ расонид. Соли 1921 рисолаи мазбур бори сеюм бо саъю кушиш ва тасхеху тахшияи мухаккики шинохта Гуломхусайни Оханй, бо мукаддимаи нисбатан муфассал интишор ёфт. Баъдан мутарчимон ва устодони сухан бо такя ва дар асоси сабку услуби ду асари маъруфи Ибни Мукаффаъ, яъне "ал-Адаб ул-кабир" ва "ал-Адаб ус-сагир", асли форсии онро, аз руи нусхаи охирин, ба забони арабй тарчума намуда, дар ^охира ба чоп расониданд.
Рисолаи «ал-Адаб ал-вачиз» шомили панду андарзхое аз боби хикмати амалй буда, аз чониби падар ба фарзандаш, чихати рахнамоии у дар зиндагй, гуфта шудааст. Х,ар банди рисола бо хитобаи «Эй писар» огоз мешавад ва дар он яке аз мавзуъе аз мавзуъоти маъмули ахлокй матрах мегардад. Хддафи таълифи рисоларо дар огози асар мутарчим аз забони Ибни Мукаффаъ чунин баён доштааст: «Эй писар, чун Худои таоло маро ба вучуди ту мустабшир гардонид ва ба атои ту бар ман миннат ниход, ба ин синну дарача ва хадду мартаба расонид, ки мустаидди кабули адаб ва кобили иддати хунар гаштй, бар ман вочиб аст, ки шукри Офаридгори азза ва ало, бар ин мухаббати ханй ва атиййати санй бигузорам ва бар казияи каломи раббонй, ки «лаин шакартум, лаазиданнакум» ба адои шукри мазид истимтоъ ва интифоъ ба бакои ту талаб кунам ва назаре шофиъ ва фикре кофй намоям дар ичтиход бо нафси хеш ва базли мачхуд чихати ту, ки ба анвори одоби ман ваъзе ёбй ва хаззе касб кунй, ки бо он мунтафеъ ва мутаматтеъ тавонй буд» (8,4-5).
Оид ба Ибни Мукафаъ нисбат ёфтани "ал-Адаб ал-вачиз ли-л-валад ас-сагир" ихтилофи назар мавчуд мебошад (5, 321). Х,арчанд дар доирахои адабй бидуни бахс аз муаллафоти Ибни Мукаффаъ будани он таъйид гаштааст, аммо баъзе аз мухаккикон андешаи каблан иброздоштаи Аббос Икбол (8,"сод") ё худ тардиди уро ба назар гирифта, дар сиххатии интисоби асари мазкур шубха доранд. Аммо имруз аз сабаби дастрас будани сарчашмахои адабиву таърихй ва маводи зиёди тахкикй масъалаи мазкурро метавон баррасй намуд.
Зохиран, сабаби тардиди мухаккики маъруф Аббос Икболро метавон бо се нукта хулоса намуд. Аввал он, ки сарчашма ё худ доиратумаорифе, ки дар бораи муаллафоти Ибни Мукаффаъ беш аз хама хабар додааст, "ал-Фехрист"-и Ибни Надим мебошад (9). Сохиби "ал-Фехрист" хангоми зикри осори Ибни Мукаффаъ аз «ал-Адаб ал-вачиз ли-л-валад ас-сагир" чое ишора накардааст, аз ин ру, тазаккур наёфтани исми ин китоб яке аз сабабхои тардиди мухаккикон гаштааст. Вале бояд кайд кард, ки ишора нашудани номи "ал-Адаб ал-вачиз" аз тарафи Ибни Надим, ин маънои онро надорад, ки он нигоштаи нафари дигар буда, ба Ибни Мукаффаъ рабте надорад. Зеро номи рисолаи дигари Ибни Мукаффаъ бо исми "Рисолат ус-сахоба" низ дар руйхати овардаи сохиби "ал-Фехрист" дида намешавад. Х,арчанд ки "Рисолат ус-сахоба" яке расоили мухими сиёсии Ибни Мукаффаъ мебошад ва
хануз як карн пеш аз Ибни Надим, яъне тахминан соли 280/893 дар китоби "ал-Мансур ва-л-манзум"-и Ибни Тайфур (8,16) ба тафсил аз он ёд шудааст.
Дуюм, номи рисола, аниктараш ибораи охири унвони китоб, яъне "...ли-л-валад ас-сагир" низ то андозае мавриди шубха ва сабаби тардиди Аббос Икбол карор гирифтааст. Ба андешаи у бовар нокарданй аст, ки Ибни Мукаффаъ бо ин кадар заковату фасохат барои фарзанди кудакаш ин навъ китоби баландмазмунро, ки хатто пирони рузгордида ва хирадмандони комил низ аз мутолеаи он бениёз нестанд, таълиф намуда бошад. Зеро, пеш аз хама, чунин номгузорй дар он айём чандон маъмул набуда ва дигар баид аст, ки Ибни Мукаффаъ ба он чунин номе, яъне "...ли-л-валад ас-сагир" гузорад, ки танхо хоси кудакону хурдсолон бошад. Аммо бояд кайд намуд, ки манзур аз "...ли-л-валад ас-сагир" кудак ё хурдсол ба синну сол набуда, балки максад фарзандону чавонони камтачриба хастанд, ки ба ин панду андарзхои хирадмандона ниёзманд мебошанд. Чун аз назари андарзнома ё васоёнависй ин навъи осор чанбаи хитобаи куллй доранд, монанди васоёи бузургон чун Лукмони хдким, Алй ибни Абутолиб, Абуханифа Нуъмон ибни Собит ба фарзандонашон. Х,амчунин, "ал-Адаб ал-вачиз" низ дар пайравй аз пандномахои маъмул дар насри пахлавй, ки аз номи падар ба фарзанд, таълиф шуда, ба адабиёти баъдиисломй бетаъсир намондааст. Аз карни Х1 сар карда, осоре дар заминаи тарбияти фарзанд руи кор омаданд, ки ба кавли Аббос Икбол хатто пирони чахондида ва сохдбтачриба низ аз мазомини баланди онхо бениёз набуданд (8,9). Аз чумлаи ин осор метавон аз рисолаи "Аййухо ал-валад"-и Газолй (4) ва "^обуснома"-и Унсурулмаолии Кайковус (16) ба фарзандаш Гелоншох ёдовар шуд.
Х,амчунин Аббос Икбол таъкид дорад, ки чунин номгузорй дар он айём маъмул набудааст (8,9), аммо ин амр мудаллал бар он нест, ки номи он аз фехрасти муаллафоти Ибни Мукаффаъ хазф карда шавад. Шояд чузъи охири номи рисола, яъне"...ли-л-валад ас-сагир" аз тарафи носихон изофа шуда бошад, зеро рисолахое, ки аз чониби Ибни Мукаффаъ дар мавзуи адаб, ойин ва ахлок навишта шудаанд, танхо унвони "ал-адаб" ё "ал-одоб"-ро дошта, сифатхои "ал-кабир", "ас-сагир" "ал-вачиз" бо чанд далел аз афзудахои худи носихон мебошад. Масалан, Ибни ^утайба дар "Уйун ул-ахбор" (6), Ибни Мискавайхи Розй дар "ал-Х,икмат ул-холида" (11), Насируддини Тусй дар "Ахлоки носирй"(15) аз "ал-Одоб"-и Ибни Мукаффаъ бисёр ривоят кардаанд, вале айни замон ин иктибосхо айнан дар "ал-Адаб ал-кабир" низ ба чашм мерасанд.
Дар баробари ин, аз кавли Мухаммад Гуфронй бармеояд, ки дар "Дорулкутуб"-и Миср тахти №119 муштамаил аз чанд рисолаи Ибни Мукаффаъ мачмуае бо унвони "Китоб -ул-адаб"мавчуд аст. Мавзуъ ва мухтавои он матолиби ахлокй ва калимоти кисори хикамй буда, онро ба калами Ибни Мукаффаъ нисбат додаанд. Мачмуаи мазкур шомили 8 баргаи пасу пеш, яъне 16 сахифа буда, аз чониби Мухаммад Курдалй ду маротиба- бори аввал дар мачаллаи "ал-Муктабис" дар Димишк ва бори дуюм соли 1326 дар китоби "Расоил -ул-булаго" ба табъ расидааст (13,84). Нуктае, ки моро ба тахмин намудан нисбат ба тахзибу тахрифи асомии рисолахо водор менамояд, матлаби зерин мебошад, ки дар хотимаи рисолаи мазкур чунин омадааст:
Лл^.1 ^J Je 4j|jüJ ^-ä.JÄ.1 J ЛЬЪс. jääl ^Лк.^алИяЛ i—j ЛлаЛ J jji^all "
(13,84).".»884 ^kJl
Яъне, дар огози рисола номи он "Китоб - ул-адаб" нигошта шуда, дар интихои рисола бошад аз чониби котиби нусха "ба итмом расид "Китоб ал-адаб ас-сагир"... аз чониби бандаи факир Алй ибни Ахмади Х,алабй дар соли 884 хичрй" китобат шудааст. Яъне, дар охири номи рисола калимаи "ас-сагир" ба "ал-адаб" илова карда шудааст.
Сеюм, дур аз зехн менамояд, ки Ибни Мукаффаъ хар ду рисолаашро, яъне "ал-Адаб ас-сагир" ва "ал-Адаб ал-вачиз"-ро бо як ном хонда бошад. Зеро максуд аз "ал-Адаб ас-сагир" китоби хурду мухтасар дар бораи адабу ахлок аст ва гараз аз "ал-Адаб ал-вачиз" бошад суханони муъчазу мухтасар дар бораи адаб аст.
Х,амчунин аз шавохиди овардаи дуктур Мухаммад Гуфронй бармеояд, ки у дар яке аз китобхонахои давлати араб, нусхаи мунхасир ба фардро бо унвони "ал-Адаб -ул-чомеъ" таълифи Абдуллох ибн ал-Мукаффаъ"-ро дарёфт мекунад. Нусхаи мазкур соли 1137 нусхабардорй шуда, мухаккик дар натичаи мутолиа ва мукоиса котеона мегуяд, ки ин нусха нусхабадали китоби "ал-Адаб ул-кабир"-и Ибни Мукаффаъ мебошад (13,85).
Дар ин холат равшан мегардад, ки котиб ва носихи ин нусха калимаи "ал-чомеъ"-ро ба "ал-Адаб" афзудааст. Дар мачмуъ, ин амал мудаллал бар он аст, ки зохиран таъбирхои "ал-кабир", "ас-сагир", "ал-вачиз" ва "ал-чомеъ" аз изофоти носихону пасомадон буда, онхо хостаанд бо изофа намудани ин навъ сифатхо, пеш аз хама аз хачми рисолахо тавассути "ал-кабир", "ас-сагир" ва ё аз мавзуву мухтавои он бо истифодаи "ал-вачиз ли-л-валад ас-сагир" ва "ал-чомеъ" бо як навъ имтиёз хабар диханд.
Чун матни арабии "ал-Адаб ул-вачиз ли-л-валад ас-сагир"-и Ибни Мукаффаъ мавчуд нест, аз ин ру, мо барои муайян намудани сабку услуб ва навъу равиши тарчума ва мукоисаи он ба рисолахои то имрузрасидаи Ибни Мукаффаъ руй овардем. Баъд аз мутолиа ва мукоисаи тарчумаи "ал-Адаб ул-вачиз ли-л-валад ас-сагир" ва "ал-Адаб ас-сагир" ва рисолахои дигари Ибни Мукаффаъ метавон пай бурд, ки муаллифи «ал-Адаб ал-вачиз ли-л-валад ас-сагир" Ибни Мукаффаъ мебошад. Ва ин иддаоро метавон, дар мукобили се нуктаи тардидии Аббос Икбол, бо се нуктаи дигар мудаллал намуд: 1) Пеш аз хама аз матолиб ва мазомини рисола комилан пайдост, ки муаллиф дорои фикру андешаи эронй мебошад; 2) Як навъ умумият ва хамбастагиву тачнисхо байни «ал-Адаб ал-вачиз ли-л-валад ас-сагир" ва рисолахои дигари Ибни Мукаффаъ мушохида мешаванд; 3) Матолиб ва бахшхое ба чашм мерасанд, ки аз "ал-Адаб ас-сагир" ва "Калила ва Димна" бидуни зикри манбаъ айнан ба тарчумаи "ал-Адаб ал-вачиз ли-л-валад ас-сагир" тавассути тарчума накл гаштаанд.
Ба хукми мисол метавон ин иборати «ал-Адаб ал-вачиз ли-л-валад ас-сагир"-ро ба матни "ал-Адаб ас-сагир"мукоиса намуд: "Эй писар - бидон, ки хар кй дарвеш шавад, носехон уро муттахам кунанд ва дустонро зан(н) дар хакки у бад шавад ва гуноху чаримати у мастур ва махфй надоранд, ки дарвеш махалли тухмату суизан(н) бошад. Ва мардумон шучоати дарвешро ба хамокат ном баранд ва саховати уро бар исрофи вай хамл кунанд ва хилми уро заъф пиндоранд ва викору суботи уро балодат шуморанд ва фасохати уро хузру хазён хонанд ва хомушии уро гунгй ва бастазабонй донанд...".(8,54)
Айни ин матлаб дар "ал-Адаб ас-сагир" чунин омадааст:
ejwi j Ал^лй ^lS j sjiL ¡>JJ¿ <_üil lili ' Uih^ 4J ^^J ^lS ^л AJ fljl j ' li^jj^ Al ^lS ^л jíiil lili..."
^l j ' I Лщдл ^лл l^lj^ jlS ^l j '^jAÍ ^лл -v ■ jlS ^li '', jjiijl ^AjVl ^Лл AIä. ^л j ' 1 - ■ л ^^ll
(7,69) ^л^ Ijj^^ ^l j ' Ijli^-л ^лл lijj ^l j |л.Ъ ^л^ Ijj j ^lS ^l j 1 g.1- . .о ^л^ 1 л.1^
Аз мукоиса маълум мегарад, ки мутарчим матлабе аз китоби "ал-Адаб ас-сагир"-ро бо равиши накл ба маъно тарчума намудааст, зеро матлаби мазкур дар нусхахои мухталифи "Калила ва Димна", ки тарчумаи арабии он ба Ибни Мукаффаъ мансуб аст, низ бо тафовути чузъй, яъне танхо бо изофаи ибораи"....^! lil J*j1l "^»j j"( 1,144) овардашуда, идомаи матлаб айнан накл гардидааст, ки ин амр низ аз шавохид ва тасдики андешаи сохиби «ал-Адаб ал-вачиз ли-л-валад ас-сагир" будани Ибни Мукаффаъ мебошад.
Гузашта аз ин, чун матлаби арабии фавкуззикр, ки хам дар "ал-Адаб ус-сагир" ва хам дар "Калила ва Димна" кариб як навъ омадааст, тарчумаи форсии он дар «ал-Адаб ал-вачиз ли-л-валад ас-сагир" ва дар тарчумаи форсии "Калила ва Димна"-и Абулмаолй низ ба хам наздик ва дар пайравии як сабк тарчума шудааст. Матлаби фавкуззикр дар "Калила ва Димна" - Абулмаолй чунин тарчума шудааст: "...Ва хар кй уро (дарвеш) амин шумурдй дар маърази тухмат орад ва гумонхои неки дустон дар вай маъкус гардад ва ба гунохи дигарон маъхуз бошад ва хар калимоте ва ибороте, ки тавонгареро мадх аст, дарвешеро накухиш аст: агар дарвеш далер бошад бар хумки хамл афтад ва агар саховат варзад ба исрофу табзир мансуб шавад ва агар дар изхори хилм кушад онро заиф шумуранд ва агар ба викор гирояд кохил намояд ва агар забоноварй ва фасохат намояд, бисёргуй ном кунанд ва гар ба маъмани хомушй гурезад, мафхам хонанд" (2,175).
Бар замми ин, санади бешубха ва раднопазири дигар, кавли мутарчими «ал-Адаб ал-вачиз ли-л-валад ас-сагир" аст, ки мегуяд: "Рисолаи «ал-Адаб ал-вачиз ли-л-валад ас-сагир" чузъе аз мачмуаи расоили арабй будааст, мунтасиб ба муншии балеги эронй Дозбех писари Дозчушнас, яъне Абдуллох ибни Мукаффаи форсй, ки аз булагои дарачаи аввали рузгор ва мукаддами асотиди иншои забони тозй аст. Ва тарчумахое, ки аз забони пахлавй ба лисони арабй ба калами у пардохта шуда ва расоиле, ки у ба ин забон нигошта, ба иттифоки наккодони сухан аз гаронбахотарин чавохире аст, ки зеби пайкари адабиёти арабй гардидааст" (8, 9).
Х,амчунин дар чои дигар, мутарчим аз муаллафоти Абдуллох ибни Мукаффаъ будани «ал-Адаб ал-вачиз ли-л-валад ас-сагир"-ро бори дигар таъкид намуда, сабаби тарчумаи онро чунин баён сохтааст: "...иттифок афтод, ки яке аз хидам ба расму исми хидмати он мачлиси олй, ки маъдани мачд ва маолй аст, мучалладе китоб ба махалли арз расонид, муштамил бар чанд рисола аз каломи Абдуллох ибни Мукаффаъ, рахматуллохи таоло... чун дар назари мачлиси олй марзй омад, суи ин дуогуй ба тарчумаи он расоил аз лугати арабй ба забони форсй ишорате рафт, ки магар мутааммилон ва баъзе ахли асрро аз мутолиаи форсй тафаххуми маъонй ва иктибос гараз осонтар бошад.... Ва чун рисолаи аввал аз он мучаллад, ки Ибни Мукаффаъ онро дар таъдибу таълими писари худ сохтааст ва "ал-Адаб ул-вачиз ли-л-валад ас-сагир" ном нихода, тамомат тарчумат карда...мабдаи калом ва нисбати тартиби Ибн ал-Мукаффаъ дар ин рисола ин аст..." (8,12-13).
Ин ва дигар матлабхо дар катори аснод ва шавохиди дигар аз муаллафоти Ибни Мукаффаъ будани «ал-Адаб ал-вачиз ли-л-валад ас-сагир"-ро таъйид мекунанд.
Х,амчунин то андозае ихтилофи андешахо дар бораи мутарчими асари мазкур низ вучуд дорад, ки дар матни тарчума зикр нагаштани номи тарчумон ба ин амр сабаб гардидааст. Мутарчим харчанд исми хешро дар матн ишора накардааст, вале хангоми мукоиса бо мукаддимаи "Ахлоки носирй" ва аз пажухишоти мухаккикон маълум мегардад, ки хар ду асар ба калами Хоча Насируддини Тусй тааллук дорад.
Абучаъфар Насируддин Мухаммад ибни Хдсани Тусй соли 1200 дар Тус таваллуд ёфта, дар натичаи саъю кушиш ва ранчу захмати беандоза, маком ва чойгохи хешро, ба хайси олим ва донандаи мутабаххири улуми адабию хикамй ва риёзиву нучумшиносй дар тамаддуни исломй ишгол намудааст.
Насируддини Тусй кабл аз хучуми мугулхо дар хидмати умарои исмоилй буда, баъдан аз надимону ходимони мукарраби Х,алокухон гардид. Аз кавли муаллиф равшан мегардад, ки у дар сафархои мухим хамрохи Х,алокухон буда, на факат Х,алокухон, балки аксари умарои мугул аз иршоду маърифати у бахравар гаштаанд. Хоса махорате, ки Тусй дар улуми нучумшиносй дошт, умарои даврро водор намуд, ки дар Марога зери назари у расадхонаи бузургеро таъсис диханд, дар натича Хоча Насируддин дар он чо "Зичи Элхонй"-ро тартиб дод. Гузашта аз ин, аз Шайх Насируддини Тусй осори зиёди гаронбахои адабиву ахлокй, риёзиву нучумшиносй ва диниву мазхабиро ба мерос мондааст, ки бахше аз онро шарху тахрир ва бахши дигарро таълифу тарчума ташкил медиханд. Тахрири "Мичастй" ва "Тазкираи Насириййа"дар илми хайъат, тахрири "Маколоти Уклидус" дар хандаса, шархи "Ишорот"-и Сино ва "Асос -ул-иктибос"дар мантик, "Ахлоки носирй" дар хикмат, тарчумаи "ал-Адаб -ал-вачиз" дар адаб, "Меъёр -ул-ашъор" дар аруз ва кофия, рисолаи "Авсоф -ул-ашроф" дар ирфон, "Сй фасл" дар нучум ва тарчумаву шархи "Шихоб -ул-ахбор"(14,8) дар улуми диниву мазхабй аз чумлаи нигоштахои Хоча Насируддин мебошанд.
Маликушшуаро Бахор рисолаи тарчумаи "ал-Адаб ал-вачиз ли-л-валад ас-сагир"-ро аз зумраи китобхое мехисобад, ки Тусй барои Носируддини Мухташам эхдо намудааст (10,157159). Муаллифи мукаддимаи нусхаи Халхолй Аббос Икболи Оштиёнй дар бораи мутарчими асари мазкур мегуяд: "^атъан наметавон гуфт, ки мутарчими ин рисола Хоча аст, вале пас аз тачдиди мурочиа ва мутолиаи "Ахлоки носирй" нисбати иншои онро ба Хоча баид намебинам" (8,12).
Инчунин дар чои дигар Аббос Икбол мегуяд: "Ба хар хол рисолаи "ал-Адаб ал-вачиз ли-л-валад ас-сагир", ки холо аз паси никоби ихтифо берун меояд ва адабиёту забони шевои форсиро бо эълони вучуди худ зиннат мебахшад, рисолаест дар нихояти салосати иборот ва чазолати калом ва аз намунахои бисёр хуби насри форсй дар карни хафтум аст, агар интисоби асли он ба Ибни Мукаффаъ ва тарчумаи он ба Хоча Насируддин, чунонки занн меравад, мусаллам шавад, маонии он ёдгори яке аз бузургтарин фарзандони халафи Эрон ва колаби ибороти он асари калами яке аз аозими донишмандони мо хохад буд ва чои он дорад, ки онро чихати таълими дакоики олияи марбут ба маошу муошират ва омухтани иншои солими матин дар радифи "Калила ва Димна"-и Бахромшохй ва "Гулистон"-и Саъдй ва "Ч,ахонкушои Ч,увайнй" дар мадорис ташвик кунад ва онро, ки то ин таърих гумном монда буд, бар макому шухрате, ки сазовори он аст биншонанд" (8,12).
Дар вокеъ, мутарчим кушиш намудааст, ки «ал-Адаб ал-вачиз ли-л-валад ас-сагир"-ро дар колаби сабки "Калила ва Димна"-и Бахромшохй ва дар пайравии нигориши Абулмаолй
104
Насруллохи Муншй аз арабй ба форсй тарчума намуда, тавассути оёту аходис ва ашъори форсию арабй ва хикаму амсол тарчумаро зебу зиннат дихад. То чое, ки маълум аст, мутарчим ба ин максад ноил гаштааст, зеро тазйину тазмин ёфтан ва бо сабки равону чаззоб тарчума шудани «ал-Адаб ал-вачиз ли-л-валад ас-сагир" сабаб гаштааст, ки он аз шохкорихои насри фаннии форсии карни XII хисобида шавад. Аз ин ру, мухаккики маъруф Мучтабо Минавй дар мукаддимаи китоби "Калила ва Димна"-и Бахромшохй «ал-Адаб ал-вачиз ли-л-валад ас-сагир"-ро дар фехрасти чил асари барчастаи форсй, ки то карни XIV дар пайравй аз сабку шеваи насри Абулмаолй Насруллох нигориш ёфтаанд, шомил намудааст (2,18).
Ин чо барои асоснок шудани ин гуфтахо мукаддимаи мутарчими "ал-Адаб ал-вачиз", ки дар боло зимни зикри сабаби тарчумаи китоб иктибос оварда шуд, бо мукаддимаи "Ахлоки носирй" мукоиса менамоем. Дар мукаддимаи "Ахлоки носирй" омадааст: "Ба вукуфи макоми ^ухдстон дар хидмати хокими он букъа мачлиси олии Носируддин Абулфатх Абдуррахим Абимансур, тагаммадахуллоху би рахматихи дар аснои зикре, ки мерафт аз китоби "ат-Тахорат", ки устоди фозил ва хакими комил Абуалй Ахмад ибни Мухаммад ибни Яъкуб ибни Мискавайхи Хозини Розй, сафийаллоху сароху ва разийаллоху анху ва арзох, дар тахзиби ахлок сохтааст ва сакати он бар эроди балегтарин ишороте ва фасехтарин ибороте пардохта. Чунонки се чахор байт, ки пеш аз ин дар китъае гуфта омадааст, ба васфи ин китоб нотик аст...(ин чо ду байт шеъри арабй хаст - Н.Х,.). Ба мухаррири ин аврок фармуд, ки ин китоби нафисро ба табдили кисвати алфоз ва накл аз забони тозй ба забони порсй тачдиди зикр мебояд кард ва чи аксари ахли ин рузгор, ки бештар аз хилаи адаб холиянд аз мутолиаи чавохири маонии чунон таълифе ба зинати фазилате холй шаванд, эхёи хайре буд харчи тамомтар. Мухаррири ин аврок хост, ки ин ишораро ба инкиёд талаккй намояд, муовадати фикр сурати бикр бар хаёл арза кард ва гуфт маонй бад-он шарифй аз алфоз бад-он латифй, ки гуё кабоест бар болои он духта, салх кардан, ва дар либос ибороте вохй насх кардан айни масх кардан бошад ва хар сохибтабъ, ки бар он вукуф ёбад аз айбчуй ва гайбгуй мусавван намонад. Ва дигар он ки харчанд ин китоб муштамил бар шарифтарин бобеаст аз абвоби хикмати амалй, аммо аз ду кисми дигар холист, яъне хикмати маданй ва хикмати манзилй ва тачдиди маросими ду рукн низ, ки ба имтидоди рузгор андар ос ёфтааст, мухим аст ва бар муктазои казияи гузашта вочиб ва лозим. Пас аввал он, ки зиммат ба ухдаи тарчумаи он китоб мархун набошад ва такаллуди тоатро ба кадри иститоат мухтасаре дар шархи тамомии аксоми хикмати амалй бар сабили ибтидо на бар шеваи мулозимату иктидо..."(15,4).
Дар вокеъ, хини мутолиа ва мукоисаи "ал-Адаб ал-вачиз" ва "Ахлоки носирй" равшан мегардад, ки осори мазкур дорои умумият ва монандихои зиёде буда, аз як су барои баррасй ва муайян намудани баъзе пахлухои ношинохтаи матниву сохторй истифода шаванд, аз суи дигар барои шинохти хусусиятхои адабиву забонй ва сабку услубии давраи муайяни таърихи забон ва адабиёти форсу точик хидмат мекунанд. Арзиш ва ахамияти мутакобилаи ин осорро метавон аз чанд чониб пай бурд.
Якум, "Ахлоки носирй" бо мавчудият ва иттилооти худ барои муайян намудани мутарчими "ал-Адаб ал-вачиз"сахми арзишманд дорад.
Дуюм, гарчанде "Ахлоки носирй" асари илмй аст ва "ал-Адаб ал-вачиз" китоби адабй, аммо устухонбандй ва сабки таълифи хар ду асар хеле ба хамдигар монанд буда, бе шакку шубха гуё рехтаи як калам бошанд.
Сеюм, аз нигоштахои Ибни Мукаффаъ истинбот мешавад, ки у дар навиштахояш ба оёту аходис ва ашъор истинод намекард ва кушиш менамуд суннату ойини нигориши пахлавиро хатталимкон махфуз дорад. Аммо Хоча Насируддини Тусй, чуноне ки каблан гуфта омад, бо оёту аходис ва ашъору амсоли арабиву форсй тарчумаро музайян гардонидааст, аз ин чо, метавон хадс зад, ки мутарчими форсии «ал-Адаб ал-вачиз» матолиберо ба асли арабии он афзудааст.
Чорум, монандии услубиву сохторй ва таъсирпазирй аз "Калила ва Димна"-и Абулмаолй хам дар колаби наср ва хам дар колаби назм ба мушохида мерасанд. Ин амр нишони он аст, ки Насируддини Тусй дар таълиф ва тарчумаи ин ду асар аз равиши Абулмаолй дар тарчумаи "Калила ва Димна" истифода намуда, барои он ки нигоштаи худро ба забони
адабии форсй-точикй иншо кунад, матлаби аслии китобро гирифта, бо равиши тарчумаи озод дар колаби ибороти форсй рехтааст.
Далели боризи ин матлаб он аст, ки мутарчими "ал-Адаб -ал-вачиз" як идда абёти дар "Калила ва Димна"-и Бахромшохй омадаро бо камтарин изофа ё талхис дар тарчума чой намудааст. Ба хукми намуна баъзе аз онхоро ин чо метавон зикр намуд: Абёти зерини Мутанаббй дар тарчумаи "ал-Адаб ал-вачиз" чунин омадааст:
fJLlill ¿liß' jf J ^ i fi '^f ^ (jjj
fjfÜl ¿jjj IAI ^JUÜJ ^jj^ —-jii cjali Iii
Ин абёти бо тагйири андак ё худ чойивазкунии мисраъхо дар "Калила ва Димна"-Абулмаолй ба тарики зайл омадааст:
^jf^l ijj.} IAI fjj1 j^l ^i ' " '''^l ^ l^i
fjp jf-Л <ji fljjfJl cjjp
jijâP. j^ii ^i cjJll fî
Маълум аст, ки абёти фавкуззикр, аз ашъори шоири маъруфи араб Мутанаббй буда, у кариб ду карн баъд аз Абдуллох ибни Мукаффаъ ба дунё омадааст. Аз ин чо аён мегардад, ки ин абётро Абулмаолй, яъне мутарчими "Калила ва Димна" ба тарчума илова намуда, сипас Насируддини Тусй аз он накл намудааст.
Х,амчунин байти маъруфи зерин, ки дар тарчумаи "Калила ва Димна"-и Абулмаолй чунин омадааст:
Аз даноит шумар каноатро, Х,иммататро кй ном кардаст оз?(2,63) Мутарчими "ал-Адаб ал-вачиз" бо овардани мисраи дуюми он, яъне "химмататро, кй ном кардаст оз?" (8,29) кифоят кардааст.
Х,амчунин байти зерин, аз касидаи машхури Мутанаббй:
(2,81; 8,38) <^1 ¿Ml ¿Jjî j | jU^ll Яъиз J! ^îjll
дар тарчумаи "Калила ва Димна"-и Абулмаолй илова ва илхок шудааст, ки сохиби тарчумаи "ал-Адаб ал-вачиз" баробари пайравй намудан, онро айнан ба тарчума чойгир намудааст. Насируддини Тусй мухотаби хеш, яъне фарзандашро ба нигох доштани сирри худ хангоми набард бо душманон, умуман ба аклу хирад такя намуданро насихат намуда, аз ашъори Мутанаббй байти фавкузикрро ба хукми шохид овардааст.
Ч,ои дигар Насируддини Тусй мисраъхои зерини Мухаммад ибни Башир, ки абёти илхокии "Калила ва Димна"-и Абулмаолй мебошад, айнан накл намудааст:
(2,237; 8,57) j ср ^ ù^à | jL^ll Ja j^a
Мисли байти фавк, сохиби тарчумаи "ал-Адаб ал-вачиз" мисраъхои дигареро меорад, ки он дар "Калила ва Димна"-и Абулмаолй танхо бо хазфи як харф, яъне "фа" дар калимаи "факайфа" чунин омадааст:
(2,260; 8,75) ji^^ll n'àl^ s^jlj* j jl ^jîi j^Vl j ^LJÜ
Гузашта аз ин, Насируддини Тусй дар тарчумаи "ал-Адаб ал-вачиз" аз санооти адабй ба нудрат истифода менамояд, ки ин равишро низ метавон яке нишонахои таклиди мутарчим аз сабки муаллифи "Калила ва Димна" донист. Мутарчим аз санооти адабй, аз чумла, мувозанаву каринасозй, сачъ, мутародифоту мурооти назир, киноёту истиора, итнобу ташбех ва тамсилу чамъу тафрик зиёд корбарй намудааст.
Ба хукми мисол: "... ибтидои фитрат аз уст ва интихои нашъат бо у, на вахм ба гояти чалоли у расад ва на фахм нихояти камоли уро дарёбад"(8,1), ки дар ин чо мутарчим аз мувозинаву сачъ, чои дигар, аз санъати мутародиф: "манбаи карам ва мачмаи махосини шиям" (8,2), "тафаххуми маонй ва иктибоси гараз" (8,3), аз санъати мурооти назир: "...ки ранчи имруз ба сабаби рохати фардо андак бошад ва машаккати очил дар талаби осоиш ба наздики арбоби хирад кадре надорад" (8, 8), аз санъати итноб "аз зачрату тангдилй ва киллату сабр дар корхо ва ахлоки замима хазар кун ва ичтиноб намой, ки ба ин хисолу одати
мучанниб хеч дуст туро мустакиму пойдор набошад ва хама мардум аз ту нуфур гарданд ва аз мухолатат бо ту мучонабат намоянд" (8, 22-23) истифода намудааст.
Дар баробари ин, мутарчим аз огоз то охири китоб, яъне бештар аз хама, аз санъати мусовоту таодил ва таносуби алфозу маонй мустафид гаштааст, чунончй мегуяд: "Эй писар! Агар вакте дар умури дунёвй маглуб гардй, бояд, ки ба хеч хол дар кори охират маглуб ва магбун набошй ва бидонй, ки он чи рузии туст, касе онро аз ту сарф натавонад кард ва такдире, ки аз хукми азал ба ту хохад расид хеч офаридаро дафъи он аз ту мумкин нагардад" (8,15).
Х,амин тавр, абёти зиёди арабию форсй дар тарчумаи "ал-Адаб ал-вачиз" ба чашм мерасанд, ки он абёт айнан ва лафзан аз "Калила ва Димна"-и Абулмаолй интикол ёфта, истифодаи зиёди анвои санооти адабй аз сабку услуби Абулмаолй мутаассир гаштани мутарчими асарро далолат мекунад.
Дар охир, ба унвони хулоса, метавон гуфт, ки Ибни Мукаффаъ чун аз суннатхои пандноманависии насри пахлавй пайравй менамуд ва дар хифозати онхо мекушид, пасомадон низ аз китобхои адабй ё худ "ал-Одоб"-хои у истикбол намуданд, ки дар натича дар пайравии он дар насри арабизабони асрхои VIII-IX таълифи китобхои «адаб» ё «одоб» ба хукми анъана даромад. Дар таъйиди ин нукта метавон аз китобхои «ал-Адаб ас-сагир» ва «ал-Одоб ал-кабир» Ч,аъфар ибни Ахмади Марвазй, «Китоб Яхё ибн Холид фй-л-одоб»-и Мухаммад ибни Лайси Хатиб (5,321) ва гайра ёдовар шуд, ки Ибни Надим дар "ал-Фехрист" аз унвони зиёди ин навъи китобхо, ки дар куруни мазкур ба риштаи тахрир кашида шудаанд, иттилоъ додааст. Мутарчими "ал-Адаб ал-вачиз ли-л-валад ас-сагир" Насируддини Тусй гарчанде дар тарчума луготи арабй ва масодири мучарраду мазидро бисёр истифода намудааст, аммо аз аввал то охири рисола як лугати вазнину гушхароше, ки табиати хонандаро вайрон намуда, бар забон гаронй намояд, дарёфт намешавад. Яъне мутарчим тарчумаро дар колаби услуби нигориши давр, бо сабки хеле равону чаззоб ба анчом расонидааст, ки ин амр сабаби аз намунахои хуби насри форсй-точикии карни хафтуми хичрй шинохта шудани он гаштааст.
ТАВЗЕХОТ:
1. Мардуми тарсу нотавониро хирад мепиндоранд ва ин пиндори найрангниходи фурумоя аст. Х,ар гох дар шарофате, ки касд гардида шудааст фуру рафтй, (яъне дар пайи шарофате шитофтй) ба поинтар аз ситорагон конеъ мабош. Пас, мазаи марг дар кори кучак ба монанди мазаи марг дар кори бузург аст.
2. Андеша пеш аз шучоату далерй аст, андеша дар мартабаи аввал ва шучоат дар мартабаи сонй.
3. Пеш аз гом бардоштан чои поятро андоза гир, зеро касе, ки аз лаFзиш рахой ёфт, аз гурур мелаFжад.
4. Бипархез аз коре, ки агар роххои вурудаш фарох бошад ва роххои хуручаш танг гардад.
ПАЙНАВИШТ:
1. Абдуллох ибн ал-Мукаффаъ. Калила ва Димна. Тасхих Умар Абуннаср. Бейрут, Дор ул-калам,1966. -144 с.
2. Абдуллох ибни Мукаффаъ. Калила ва Димна. Тарчумаи Абулмаоли Насруллохи Муншй. Тасхехи Мучтабо Минавй. Техрон: Амири кабир, 1383.-17 с5.
3. Алиакбар Деххудо. Лугатнома.(CD-ROM), Ривояти дуввум, 2002.
4. Газолй, Абухомид. Аййуха-л-валад. Такдим ва тахкик ва фехристи Ч,амил Иброхим Х,абиб. Доруссадр (т.д.)
5. Зохидов, Н. Насри арабизабони адабиёти форсу точик дар асрхои VШ-IX / Н. Зохидов. -Хучанд: Нури маърифат, 2004. -402 с.
6. Ибн ^утайба, ад-Динаварй. Уйун ал-ахбор. Тасхих Юсуф Алй Тавил. Бейрут, Дор ул-кутуб ал-илмиййа, 1998.
7. Ибн ал-Мукаффаъ, Абдуллох. Ал-Адаб ас-сагир, ал-Адаб ал-кабир, рисолат ас-сахоба. Бейрут, Мактабат Дор ул-баён, муассаса "аз-Зайн" (д.т.). -224 с.
8. Ибни Мукаффаъ, Абдуллох. "ал-Адаб ал-вачиз ли-л-валад ас-сагир". Тарчумаи Хоча Насируддини Тусй. Ба тасхех ва эхтимоми Гуломхусайни Оханй. Интишороти донишкадаи адабиёти Исфахон, 1340. -С.4-5.
9. Ибни Надим. Мухдммад ибни Исхок. Китоб ал-Фехрист. Ба тасхехи Ризо Тачаддуд. Техрон, 1973. - 630с.
10.Маликушшуаро Бахор. Сабкшиносй ё таърихи татаввури насри форсй. - Душанбе: Бухоро, 2012.- 570 с.
11.Мискавайх, Абуалй. Ч,овидон хирад. Тарчумаи Такиюддин Мухаммади Шуштарй. Бо эхтимоми Бехруз Сарватиён. Техрон, 1976. - 440 с.
12.Мутанаббй. Шархи гузидаи девони Мутанаббй. Ба эхтимоми Гулом Аббос Ризоии Х,акдорй. Техрон: Донишгохи Техрон, 1386.
13.Мухаммад Гуфронй. Таъриби "ал-Адаб ал-вачиз ли-л-валад ас-сагир". Маорифи исломй. -84 с.
14.Туси, Насируддин. Насирова этика. Перевод с персидского, предисловие и комментарии Гафаровой У.А. - Душанбе: Андалеб Р, 2015. -404с.
15.Тусй, Насируддин.Ахлоки носирй. Техрон: Илмияи исломй, 1413.
16.Унсуралмаолй, Кайковус ибни Вушмгир. ^обуснома. Ба тасхехи Гуломхусайни Юсуфй. Техрон: интишороти илмиву фархангй, 1383. - 609 с.
17.Шафак, Ризозода. Таърихи адабиёти Эрон. Техрон: Ормон,1369. - 423 с.
REFERENCES:
1. Abdulloh ibn al-Muqaffa". Kalila and Dimna. Edited by Umar Abunnasr. - Beirut, Dor-ul-qalam, 1966. - 144 р.
2. Abdulloh ibn al-Muqaffa". Kalila and Dimna. Translated by Abulmaoli Nasrulloh-i Munshi. Edited by Mujtabo Minavi. - Tehran: Amir-i kabir, 1383 hijra. - 175 .
3. Aliakbari Dehkhudo. Dictionary (CD-ROM), the second edition, 2002.
4. Ghazoli, Abyhomid. Ayeyuha-l-valad. Introduction, commented and literature by Jamil Ibrohim Habib. Dorussadr.
5. Zohidov, N. The Pose of Arabic Literature Written in Persian and Tajik Language in the VIII-th/ N. Zohidov. - X-th centuries. - Khujand: Light of Education, 2004. - 402 p.
6. Ibn Qutayba, ad-Dinavari. Uyun al-akhbor. Edited by Yusuf Ali Tavil. - Beirut, Dor ul-kutub al-ilmiya, 1998.
7. Ibn al-Muqaffa", Abdulloh. Al-Adab as-saqhir, al-Adab al-kabir, risolat as-sahoba. - Beirut: az-Zayn. - 224 pp.
8. Ibn-i Muqaffa", Abdulloh. «al-Adab al-vajiz li-valad as-saghir». Translated by Hoja Nasiruddin-i Tusi. Edited and revised by Ghulomhusayn-i Ohani. - Isfahan: publishing-house of the institute of Literature, 1340 hijra. - P.4 - 5.
9. Ibni Nadim. Al-Fekhrast. / Translated by Rizo Tajaddud. - Tehran, 1393/1973 hijra.- 630p.
10.Bakhor, Mukhammadtaki. Style and History of the Persian Prose. -Tehran: Zavvor, 1381. -570 p.
11.Miskavayh, Abuali. Eternal Wisdom. Translated by Taqiyuddin Muhammad-i Shushtari. Prepared by Behruz Sarvatiyon. - Tehran, 1976. - 440 p.
12.Mutanabbi. Selected Interpretation of Mutanabbi"s Collection of Compositions. Prepared by Ghulom Abbos Rizoi-i Haqdori. - Tehran: publishing house of the University of Tehran, 1386 hijra.
13.Muhammad Ghufroni. The Interpretation «al-Adab al-vajiz li-l-valad as-saghir». Islamic Eduction. - 84 p.
14.Tusi, Nasiruddin. Akhloq-i Nosiri (Nosirfs Ethics). Translated from Persian, introduction and commentary by Ghaforova U.A. - Dushanbe: Andaleb, 2015. - 404 pp.
15.Tusi, Nasiruddin. Akhloq-i Nosiri (Nosiri"s Ethics). - Tehran: Islamic science, 1413 hijra.
16.Unsuralmaoli Kaykovus ibn-i Vushmgir. Qobusnoma. Edited by Ghulomhusayn-i Yusufi. -Tehran: scientific-cultural publishinf-house, 1383 hijra. - 609 p.
17.Shafaq, Rizozoda. The History of Iran Literature. - Tehran: Ormon, 1369. - 423 p.
Насируддин Туси и его перевод книги «ал-Адаб ал-ваджиз ли-л-валад ас-сагир»
Ключевые слова: «ал-Адаб ал-ваджиз ли-л-валад ас-сагир», перевод, Ибн Мукаффа\ Насируддин Туси, дидактическая проза, «ал-Адаб ас-сагир», «Ахлоки Носири», смысловой перевод, «Калила и Димна»
В статье рассмотрена проблема принадлежности перу Ибн МукаффъГ одного из образцов дидактических и назидательных сочинений первых столетий ислама - книги «ал-Адаб ал-ваджиз ли-л-валад ас-сагир». На основе сопоставительного анализа перевода «ал-Адаб ал-ваджиз» с трактатами Ибн Мукаффы убедительно и аргументированно доказывается, что книга является творением Ибн Мукаффы и в седьмом веке хиджры была переведена с арабского языка на персидско-таджикский известным ученым-энциклопедистом Ходжой Насируддином Туси.
В статье также предпринята попытка сравнительного анализа книги «ал-Адаб ал-Ваджиз» с сочинением Туси «Ахлоки Носири». Утверждается, что трактат «ал-Адаб ал-вачиз» включает назидания и наставления из раздела практической мудрости, и каждая глава начинается с обращения отца, наставляющего сына на жизненный путь: «Сын мой!».
Плавный и притягательный стиль перевода «ал-Адаб ал-ваджиз» обусловил превращение этого произведения в один из лучших образцов персидско-таджикской прозы седьмого столетия.
Nasiruddin Tusi and Translation of the Book «Al-adab al-vajiz li-l-valad as-saghir»
Keywords: «Al-adab al-vajiz li-l-valad as-saghir», translation from Arabic into Persian, Ibn Mukaffa, Nasiruddin Tusi, didactical prose, «al-Adab as-saghir», «Akhliqi Nosiri», semantic translation, «Kalila and Dimna»
The article dwells on the problem belongings the pen of Ibn Muqaffaл one of paragons of didactical and edifying compositions referring to the first centuries of Islam being the book «Al-adab al-vajiz li-l-valad as-saghir». Proceeding from comparative analysis of «al-Adab al-vajiz» with Ibn Muqaffa^s treatise the author of the article proves convincingly that the book is Ibn Muqaffa^s creation and it was translated from Arabic into Persian-Tajik by an outstanding scholar and encyclopedist, Khoji Nasiruddin Tusi in the seventh hijra century. In addition, the author makes an andeavour to canvass the comparative analysis of the book «al-Adab al- Vajiz» with the composition «Akhloq-i Nosiri» by Tusi. It is asserted the fact that the treatise «al-Adab al-vajiz» included edification into division of practical wisdom and each chapters begin with fathers treatment teaching son on course of life: «My son!».
Smooth and attractive style of the translation «al-Adab al-vajiz» preconditioned a conversion of the literary work in question into one of the best paragons related to Persian-Tajik prose of the seventh century.
Маълумот дар бораи муаллиф:
Хрмробоев Насимцон Абдуллоцонович, номзади илмуои филологи, дотсент, докторанти кафедраи забон ва адабиети форсии факултаи забощои шарци Донишгоуи давлатии Хуцанд ба номи академик Б.Г.Гафуров(Чумуурии Тоцикистон, ш.Хуцанд), E-mail: knasim@mail.ru
Сведения об авторе:
Хамробоев Насимджон Абдуллоджонович, кандидат филологических наук, доцент, докторант кафедры персидского языка и литературы факультета восточных языков Худжандского государственного университета имени академика Б.Г.Гафурова (Республика Таджикистан, г. Худжанд), E-mail: knasim@mail.ru
Information about the author:
Hamroboyev Nasimjon Abdullojonovich, Candidate of Philological Sciences, Associate Professor, Doctorate Student of Khudjand State University named after academician B.G.Gafurov (Republic of Tajikistan, Khujand), E-mail: knasim@mail.ru
