CC BY
27
УДК 82.+94(2) ББК83.3 (0)4
ТАРЦУМАИ ОСОРИ ТАЪРИХЙ ДАР МИСОЛИ ТАРЧУМАИ "КИТОБ АЛ-ФУТУХ,"-И ИБНИ АЪСАМ
ОСОБЕННОСТИ ПЕРЕВОДА ИСТОРИЧЕСКИХ ЛЕТОПИСЕЙ НА ПРИМЕРЕ «КНИГИ ЗАВОЕВАНИЙ»
ИБН АСАМА
THE PECULIARITIES OF TRANSLATION OF HISTORICAL CHRONICLES ON THE EXAMPLE OF «THE BOOK OF CONQUEST» DONE BY IBN ASAM
Х^амробоев Насимцон Абдуллоцонович,
н.и.филол., докторанти ДДХ, ба номи акад. Б. Гафуров (Тоцикистон, Хуцанд)
Хамробоев Насимджон Абдуллоджонович, к.ф.н., докторант ХГУ им. акад. Б.Гуфурова (Таджикистан, Худжанд)
Hamroboev Nasimjon Abdullojonovich,
candidate of philological sciences, Associate Professor, claimant for Doctors degree of KhSU named after acad. B. Gafurov (Tajikistan, Khudjand) E-MAIL: [email protected]
Калидвожа^о: "Китоб ал-футуц", Ибни Аъсам, Мухаммад Х,ирави, Мухаммад Мобижинободи, тарцума аз араби ба форси, Воциди, тарцумаи маънои
Мацола ба таццици мавзуи тарцумаи осори таърихи бахшида шуда, муаллиф пеш аз цама дар бораи тарцумаи "Китоб ал-футуц "-и Ибни Аъсам, ки яке аз таърихномацои муътабари асри XII ба шумор меравад бацс мекунад. Муаллиф фатцномацоро ба ду навъ цудо намуда, аз он сабаб, ки муаллифи "Китоб ал-Футуц" цузъиёти цодисоти адворро нисбат ба фатцномацои дигар муфассалтар нацл намудааст, онро аз зумраи китобцои таърихи умуми медонад. Таърихномаи мазкур бо номцои "Китоб ал-Футуц", "Тарцумаи Таърихи Аъсами Куфи", "Футуцоти Шом", "Футуци Аъсам", "Таърихи Фу-туц" маъруфият дошта, фарогири цодисоту воцеоти солцои 630-808 мебошад. Дар мацола зиндагинома ва фаъолияти илмии Ибни Аъсам ва мутарцим -Муцаммади Х^иравй мухтасар баён гашта, шеваи нигориши асар ва навъу равиши тарцума бо мисолцо тавзец ёфтаанд.
Ключевые слова: «Книга завоеваний», Ибн А%сам, Мухаммад Хирави, Мухаммад Мобиджнободи, перевод с арабского на персидский, Вокиди, смысловой перевод
Анализируются проблемы перевода исторических трактатов с арабского языка на персидский на примере одной из авторитетных летописей XII века - «Китоб ал-футух» («Книга завоеваний») Ибн Алсама. Книгу завоеваний автор делит на две части: в первую часть входят летописи, где излагаются сведения о завоевании всех исламских стран, такие как «Футух ал-булдон» («Завоевание стран») Ахмада ибн Яхья Балозури. Вторая часть объединяет летописи, посвященные завоеванию отдельных городов и регионов. «Книгу завоеваний» Ибн Ассама, известную также под названиями «Тард-жумаи «Таърихи Аъсами Куфи» («Перевод «Истории Ассама Куфи»), «Футухоти Шом» (Завоевание Сирии), «Футухи А^сам» («Книга завоеваний Ассама»), «Таърихи
футух» («История завоеваний») и описывающую события 30-80 годов, автор статьи относит ко второй группе. Также подвергнуты анализу жизнь и научная деятельность Ибн Ассама, переводчика летописи Мухаммада Хирави, и сопоставляются стиль изложения оригинала и манера слога персидского перевода.
Key words: «The Book of Conquest», Ibn Asam, Muhammad Khiravi, Muhammad Mobidge
nobady, translation from Arabic into Persian, Vokidi, meaningful translation
The article dwells on the problem of translation of historical treatises from Arabic into Persian on the example of one of the most authoritative chronicles of the Xll-th century - «Kitob al-Futuh» (The Book of Conquests» done by Ibn Asam. The author divides the book into two parts: the first part unites the chronicles in which the data about all Islamic countries is expounded, such as «Futuh al-Buldon» (The Conquest of Countires) by Ahmad ibn Yakhya Balozuri. The second part unites the chronicles devoted to the conquest of certain cities and regions. To the second group the author appertains «The Book of Conquest» by Ibn Asam known also under the titles «Tarjumai «Tarikhi Asami Kufi» (The Translation of «Asam Kufi's Story»), «Futuhoti Shom» (The Conquest of Syria), «Futuhi Asam» (The Book of Asam's Conquests), «Tarikhi Futuh» (The History of Conquests) and describing the events of the 30-ies - the 80-ies. The author analyzes also the lives and scientific activities of Ibn Asam and Muhammad Khiravi; the latter being the translator of the chronicle; he correlates the style and manner of reproduction of both the original and the Persian translation.
Маълум аст, ки улуми таърихнигорй ба чанд шохахои гуногун ва равишхои мухта-лиф, аз чумла таърихи умумй, таърихи марбут ба пайдоиши ислом, таърихи хонадонй ё худ сулолавй, сиранигорй, газавотнависй, футухотнависй ва гайра та;сим мешавад. Яке аз шохахои пурбори он футухотнависй буда, муха;;и;он ин шохаро идомаи анъанаи газавотнависй ва огози онро ;арни 1Х-милодй донистаанд (1, 1, с. 292).
Дар баробари тадвин ва таълифи фатхномахо бо кушиш ва химмати муаррихони ;арни сеюми хичрй инчунин маълумоти зиёде дар боби вазъи фархангиву и;тисодии сарзаминхои истилоёфта низ чамъоварй шудааст. Осори таълифшудаи ин навъи улуми таърихнигориро метавон ба ду даста та;сим кард. Якум сарчашмахое, ки дар батни худ ахбори фатхи хамаи сарзаминхои исломиро фаро гирифтаанд, ба монанди таърихномаи муътабари "Футух, ул-булдон"-и Ахмад ибни Яхёи Балозурй. Дуюм, сарчашмахое, ки дорои маълумот ё худ таърихи фатхи шахру нохияхои хос буда, танхо гузоришхои марбут ба хамон сарзаминро фаро гирифтаанд, ба монанди таърихномаи "Футух уш-Шом"-и Мухаммад ибни Абдуллохи Аздй ва "Футух-уш-Шом"-и Мухаммади Во;идй ва гайра.
Фатхномахое, ки дар нимаи аввали ;арни чоруми хичрй аз чониби муаррих ва мухаддиси маъруф Абумухаммад Ахмад ибни Аъсами Куфии Киндй (ваф.314/926) навишта шуда, дар ;арни шашум аз забони арабй ба забони точикй тарчума шудааст, "Китоб ал-Футух" мебошад. Дар бораи масири зиндагй ва таърихи таваллуди Ибни Аъсам, мутаассифона, дар манобеи таърихй маълумоти кофй дар даст нест, танхо соли вафоти у дар китоби "Муъчам-ул-удабо"-и Ё;ути Хдмавй соли 314/926 сабт шуда, дар баъзе донишномаву лугатномахо (2) сахван 214/829 дарч ёфтааст. Номи муаллиф низ дар маъхазхо ба гунахои мухталиф, чое Абумухаммад Ахмад ибни Аъсам (3, 1, с.319; 4, 2, с. 235) ва чое Ахмад ибни Мухаммад ибни Алй ибни Аъсам (5,
1, с. 206) зикр шyдааст. "Муъчам-ул-удабо" аз ;адимтарин сарчашмахоест, ки дар бораи Ибни Аъсам гузориш медихад. Аз ин ру, Ё;ути Хдмавй танхо ду китоб -"Krn^-y^yryx," ва "Kитоб ут-таърих"-ро (4, 2, с.235) сарехан аз муаллафоти Ибни Аъсам дониста, таърихи вафоти уро низ бо гузориши зерин таъйид менамояд: "...Ибни Аъсам Fайр аз «Kитоб-yл-фyтyх» китоби дигаре бо номи «Kитоб-yт-таърих» дар шархи ва;оеи таърихй аз замони Маъмун (218/833) то ал-Му;тадирбиллох (ваф.320/932) ба риштаи тахрир даровардааст..."(4, 2, с. 235). Аз ;авли Ё;ут бармеояд, ки Ибни Аъсам ходисоти солхои 833-932-ро дар "Kитоб-yт-таърих"-и худ ворид намудааст ва Ё;ут он китобро дидааст. Аз ин чо вафоти Ибни Аъсамро соли 214/829 пиндоштан амрест бемантик, зеро чигуна сохиби "ал-Футух" метавонист во;еахои сад соли ояндаро дар китобаш ;айд намояд.
Таърихномаи Ибни Аъсам дар байни манобеи таърихй бо номхои "Krn^ ал-Футух", "Тарчумаи Таърихи Аъсами ^фй", "Футухоти Шом"(3,ч.1,317), "Футухи Аъсам", "Таърихи Футух" маъруфият дошта, бино бар ;авли аксари муаррихону му-ха;;и;он, аз муътабартарин ва муътамадтарин таърихномахо махсуб меёбад.
"Kитоб-ал-фyтyх"дар батни худ ходисоту во;еоти солхои баъд аз вафоти ПаЙFOмбар то давраи хилофати Х^орунаррашид (ваф.193/808), хоссатан таърихи фатху истилои Иро;у Хуросон, Арманистону Озарбойчон ва густаришу нуфузи дини ислому забони арабй дар Эронзамин ва мамолики дигарро фаро гирифтааст.
Хдрчанд китоби "ал-Футух"-и Ибни Аъсам унвони "Фатхнома"-ро дорад ва ба хайси "фатхнома" шинохта шудааст, аммо аз мухтавои он аён мегардад, ки ахбор ва иттилооти дар он дарчёфта ба гузоришоти "Таърихи Табарй", "Ахбор-ут-тивол", "Таърихи комил"-и Ибни Асир монандй дорад. Аз ин лихоз, ин китоб аз зумраи таърихномахои умумй махсуб меёбад, зеро муаллиф чузъиёти ходисоти адворро нисбат ба фатхномахои дигар муфассалтар на;л намудааст.
Таъкиди як нукта ин чо зарур аст, ки харчанд муаллиф ходисоту во;еоти шунидаву дидаашро муфассал бозгу намудааст, вале дар на;ли он равиши таркибиро интихоб намуда, аз зикри ривоёти мухталиф ва санадхои зиёди як во;еа худдорй кардааст. Муаллиф шеваи интихобкардаашро дар тарчума чунин баён доштааст:
«. j^lj^luià ^ЗЬ 'IJAI J A^JITSLÖ-J".¿уъ.Ii л'-л^. °Jâ'j>
(6, 2, с.369,490)
Ин матлаб дар тарчумаи Х^иравй чунин бозгу мешавад: "Чунин гуяд Ахмад ибни Аъсами ^фй, рахматуллохи алайх, ки ин ахбор аз си;оти муътамадон ва чамоате, ки ба сид;и лахча ва хусни сират маъруфу мазкур буданд, сирран ва ало нийатан шунидам ва ривоёти эшон агарчи ба лyFOти мухталиф буд, чун ба маънй тафовут надошт, онхоро дар як силк кашидам"(7, с. 442).
Хдмчунин муаллиф на хама ва;т аз зикри манобеъ ё ровиёни хикоёт имтиноъ варзидааст, балки аксаран силсилаи ровиёнро со;ит намуда, танхо бо ибороти "Во;идй гуфта..." ё "Мадоинй мегуяд...", хикоётро OFOЗ намудааст. Хдрчанд муаллиф таъкид менамояд, ки аходиси ровиёнро омехта ва бо дигар ривоятхо му;оиса намуда, аз мачмуи онхо гузоришоти мукаммали таърихй омода сохтааст, аммо аз матни асар маълум мегардад, ки манобеи хикоёти Ибни Аъсам бештар аз ривоёти Мадоинй гирифта шуда, дар баробари ин аз аходиси китоби "Ахбор ар-русул ва-л-мулук" ва гуфтахои Абумухнафу Во;идй ва Зухриву Kалбй зиёд истифода намудааст.
^aM3aM0H a3 amtopu Ma3Kyp gap "KHTo6-a.-$yryx" 60 capxaTH ".h Mya..H$", atHe "a3 Mya..H$" Ba a3 a6eTH gap "Myt^aM y.-yga6o" 60 3HKpu "...a3 amtopu H6hh AtcaM..."(4, 2, c. 236) TatKugramTa Mat.yM Merapgag, kh coxh6h "KHTo6-a.-$yryx" Ta6tu moupH hh3 gomTa, TaBaccyru capnamMaxou gurap hk MHKgop metpxou y to HMpy3 pacugaaHg.
"KHTo6-a.-$yryx"-H H6hh AtcaM co.H 596/1199 60 gacrypy cynopumu aKe a3 6y3yproHH XypocoH, kh Myraaccu^oHa a3 H0My Haca6u y xa6ape HecT, 6a 3a6oHH $opcH ;ucMaH Tap^yMa mygaacT. Eo cynopumu KagoMe a3 aMupoH e Ba3upoH Tap^yMa mygaHH acap hh3 to HMpy3 aHH; MyanaH HaramTaacT. TaHxo th6;h umopau xygu Myrap^HM, rye y Kopu xempo 60 gacrypH aKe a3 coxu6gaB.aTOH, kh "u^THxopu aKo6upu Xopa3My XypocoH"(7, c. 22) 6yga, 60 xHMMaTH y 6hhoh Mac^ugy Magpaca Ba xoHa;oxy KHTo6xoHau Tou6og gap aBBa.xou co.H 596/1199 coxTa mygaacT, 6a aH^OM pacoHHgaacr. HmyHHH Myrap^HM xomhh Kopu xempo 60 a.;o6u H^THxopuu "Myamug y.-My.K", "khbom yg-gaB.a Ba-g-gHH", "To^ y.-uc.0M Ba-.-Myc.HMHH", '^xe a.-My.K Ba-c-ca.oTHH", "3ue-y.-MH..aT", "Coxu6-yc-caH$ Ba-.-;a.aM" (7, c. 26) egoBap myga, a3 myxpaT Ba Ma;oMH bo.oh y gap Tap^yMa xa6ap gogaacr.
Ea aHgemau MyxaMMag Ka3BHHH aKe a3 xoguMOHH By3apou Xopa3MmoxueH -MyxaMMagu X^upaBH Myrap^HMH acap Me6omag. HyH Tatpuxu 596/1199 gap ge6onau Tap^yMa gap^ e^Taacr, moag Myrap^HM 60 gacTypy cynopumu TeKumu Xopa3MmoxH (Ba^.596) e nucapam A.oyggHHH Xopa3MmoxH "a.-Oyryx"-po Tap^yMa Kapga 6omag.
A3 ax6opu capnamMaxo, nem a3 xaMa a3 ;aB.H xygu Myrap^HMH acap, kh 6a yHBOHH My;aggHMa 6aeH gomTaacT, nyHHH hcthh6ot Merapgag, kh Myrap^HMH "Khto6 a.-Oyryx" "...MyxaMMag h6hh AxMag a.-MycraB$H a.-X^HpaBH..." (7;12) Me6omag. Homh MyTap^HMH acap hh3 gap MaHo6eu Tax;H;H 6a ryHaxou MyxTa.H$ ca6T myga, ca6a6u hxth.o$h Ha3apu Myxa;;H;oH ramTaacT. Xygu Myrap^HM gap My;aggHMa xygpo MyxaMMag h6hh AxMagu MycTaB^H Myappu^H MeHaMoag Ba Mycaxxexu Tap^yMau "a.-Oyryx" hh3 a3 homh gurapu Myrap^HM gap Tax;H;oTH xyg ^oe umopa HaKapgaacT. ^aMHyHHH xoBapmuHoc ^epMOH Этe hh3 Myrap^HMH "a.-Oyryx"-po MyxaMMag h6hh AxMag nuHgomTaacr, aMMO gap "Kam$ y3-3yHyH"-H X^h Xa.H$a, "HyraTH0Ma"-H ^exxygo Ba "Tatpuxu aga6ueT"-u Ca$o 6omag homh Myrap^HM AxMag h6hh MyxaMMag ;ang mygaacT, kh 6a htth$o;h Myxa;;H;oH (8, c. 25) ra.aT Me6omag.
"KuTo6-a.-$yTyx"-po 6a ^y3 a3 MyxaMMag h6hh AxMagu X^upaBH Ha^apu gurape, kh xaMHoMH ^upaBH 6ygaacT Ba TaHxo 6o Huc6au xyg a3 MyTap^HMH aBBa. Ta^oByT gomTaacT, atHe MyxaMMag h6hh AxMag h6hh A6y6aKpu Mo6uxHo6ogH hh3 Tap^yMa KapgaacT. (7;26) Ba.e a3 ^ohh6h gy Ha^ap Tap^yMa mygaHH "KuTo6-a.-OyTyx" MaBpugu maKKy my6xau 6at3e a3 Myxa;;u;oH ramTaacT. Ammo htth$o;h Myxa;;u;oH (9,^.3,26;10,248) gap oh acr, kh MyTap^HMH aBBa., atHe MyxaMMag h6hh AxMag h6hh A6y6aKpu MycTaB^HH ^upaBH Bo;eoTH to 3aMoHH xu.o^aT A6y6aKppo Tap^yMa HaMyga, yMpu y 6a noeH pacugaacT Ba ;hcmh 6o;HMoHgau oHpo MyxaMMag h6hh AxMag h6hh A6y6aKpu Mo6uxHo6ogH th6;h xaMoH gacType, kh a3 Tapa^u aMupu Xopa3M Ba XypocoH 6apou MyTap^HMH aBBa. cogup myga 6yg, Tap^yMa KapgaacT. (7, c. 12).
MaTHH HHTH;oguH Tap^yMau "Oyryx" a3 ^ohh6h goHumMaHgu muHoxTau эpoнн Fy.oMpu3ou Ta6oTa6ouH Ma^g Tacxex myga, co.H 1372 gap TexpoH, gap xa^MH 924 caxu^a a3 non 6apoMagaacT. Fy.oMpu3ou Ta6oTa6ouu Ma^g HaTH^au Tax;u;u xempo gap My;aggHMau khto6 My^acca. 6aeH HaMyga, Ky..H MaTo.u6u Tap^yMapo, 6epyH a3
матн, ба шаш фасл та;сим менамояд ва таъли;оти хар як фаслро дар охири китоб замима намyдааст, ки ин му;аддимаю дастабандии фаслро ва таъли;оту тавзехоти пурмухтаво арзиши асарро боз хам боло бyрдааст.
Мусаххехи тарчумаи "Футух" дар асоси хашт нyсхаи дар даст доштааш таъкид менамояд, ки дар му;аддимаи ин нyсхахо ба тарчумони дуюм, яъне Мобижнободй ишорае намеравад ва танхо дар ду нyсхаи Дабири Сиё;й, ки нусхахои мyътабар ва мyтааххир (солхои 1615-1624) шинохта шудаанд, ба мутарчими дуюм чунин ишора шудааст: "Мухаммад ибни Ахмад ибни Абубакр ал-Мосарнободй (мутарчими дувум) баъд аз даргузашти олими ахас мухтарам разиуддин, сайидулкуттоб, амирушшуаро Мухаммад ибни Ахмад ал-Муставфй аз-Зовй ивдом ба ин тарчума ва идомаи кори y намудааст" (7, с. 21).
Ховаршинос Х^ермон Эте низ зимни навди сабку услуби тарчумаи "ал-Футух" назари хешро оид ба мутарчимони асар чунин иброз менамояд: "Ин китоб низ монан-ди "Таърихи Балъамй" бо сабки сода, ки барои умум мафхум аст, навишта шудааст, ки аз ин лихоз хусусан мадюни мутарчими дувум хастем. Вай бахши тарчумаи мутарчими аввалро, ки шархи давраи хилофати Абубакр мебошад, тачдиди назар ва содатар намудааст» (10, с. 284). Аз ин чо маълум мегардад, ки Можинободй дар тахрири тарчумаи Х^иравй низ даст дошта, ба он таFЙирy иловахо ворид намудааст.
Бо вучуди аз чониби ду нафар тарчума шудани "^тоб ул-футух" матни аслй ба пуррагй кисвати тарчумаро ба бар накардааст. Ба эхтимоли пажухишгарон шояд нусхаи дастраси мутарчим дорои хамин мивдор матолиб буда бошад, ё бо сабабхои дигар, ки то хол муайян нашудаанд, ;исми бо;имондаи асар аз ;алами тарчума берун мондааст.
Дар бораи сабку услуби тарчумаи "ал-Футух" хаминро гуфтан мумкин аст, ки тарчумаи мазкур дар айёми ривочу густариши забон ва адабиёти форсй руи кор омадааст. Маълум аст, ки дар ;арни чахорум ва аввалхои ;арни панчуми хичрй насри порсй рохи такомулро паймуда, дар нимаи дуюми ;арни панчум ба давраи авчи ташаккул ва дар ;арни шашум ва аввалхои ;арни хафтум бошад ба холи пухтагиву равонй мерасад, (11, с. 1154) дар холе, ки асри шашум ;арни насри фаннй шинохта шудааст. Насри он давра монанди шеър бо истифодаи санъатхои адабй, такаллуфоти суварй ва сачъхои мукаррару овардани чумлахои мутародифулмаънй ва мухталифуллафз мутавассил гардида, (12, с. 330) муаллифону мутарчимон барои изхори фазлу исботи арабидонии хеш лафзхо ва калимоти тозй ва шавохиди шеърии арабию форсиро дар осори мансури худ фаровон истифода мекардаанд. Аммо, тарчумаи "Футух", ки дар ин мархила тадвин гаштааст, ба шарофати мутарчимон аз ин вежагихо орй буда, пухтагиву равонй ва холй аз такаллуф будани матни тарчума ин гуфтахоро таъйид месозад. Барои мудаллал гаштани ин андешахо, тасмим гирифтем якчанд вижагихои тарчумаро, ки хангоми му;оисаи матни арабии Ибни Аъсам бо тарчумаи форсии мансуб ба Х^иравй ба назар расиданд, ин чо бо чанд нукта баён созем.
Якум, мутарчим баробари тарчума намудани асар, бо истифода аз сарчашмахои дигар, дар ислох ва муайян намудани баъзе номхои мубхаммондаи ашхос кушидааст, ки ин амр шоистаи тахсин мебошад. Ба хукми мисол, Ибни Аъсам хангоми на;ли ;иссаи асхоби Муовия, ба марди номуайян ишора намуда, мегуяд:
(6, с. m^^üVj
Myrap^HM 6omag, hh Maraa6po nyHHH Tap^yMa MeKyHag: "MyoBHH h6hh 3axx0K h6hh Cy^eH...., kh gap gra aMHpa™yMHHHHpo gycT MegomT...K;HTtae metp ry$T...."(7,172). .HtHe, Myrap^HM hh ^o homh "Mapg"-H My6xaMM0Hga"My0BHH h6hh 3axx0K h6hh Cy^eH" 6ygaHampo MyaHHH KapgaacT, kh HHryHa mhco^xo gap Tap^yMa 3ueg 6a Ha3ap MepacaHg.
^yroM, a3 My^OHcau MaTH 60 Tap^yMa MamyM Merapgag, kh Myrap^HM 6apo6apu xa3$y Ta^xuc HaMygaHH ry3opumxou Mya.raH$ 603 MaT0^u6u 3uegepo 6a Tap^yMa HiOBa HaMyga, a3 Huroxgopuu aMOHaTH MaTH gacT KamugaacT, kh mhco^h ohpo MeTaBOH gap ^ac^xou MyxTa^u^ gape^T HaMyg. Myrap^HM HiOBaxOH xygpo 6emTap a3 capnamMaxou gurapu TatpuxH, 6a MOHaHgu, "Tatpux-yp-pycyi Ba-^-My^yK"-u Ta6apH, "Bo^eau Ca$$HH"-u Hacpu h6hh My30xaMH MyHKupH (Ba$.212), "KHTo6-yp-pagga"-H BoKHgH (Ba^.207) Ba FaHpa ax3 HaMygaacT. HyHOHKH, gap Tap^yMau 6axmu xrao^aTH A6y6aKp, MyTap^HM 60 u^OBa HaMygaHH MaT0^u6u 6epyH a3 MaTH, to xagge a3 Tap^yMa gyp pa^Taacr, kh gap HaTH^a, 6a HBa3H oh kh Tap^yMa 60 MaTHH "a^-Oyryx" hk HaBt 6omag, 6aptaKc 6emTapu oh 60 MaTHH "KHTo6-yp-pagga"-H BoKHgH xaMoxaHr ramTaacT. Maca^aH, xaHroMH Ha^H B0K;eax0H gaBpau xrao^aTH A6y6aKp, Myrap^HM x,amT 6aHT a3 amtopu A6y^xaHcaM h6hh TaHxoHpo 60 Tap^yMaam HiOBa HaMygaacT, kh gap MaTHH ac^H hh amtop guga HaMemaBag, aMMO gap "KuTo6-yp-pagga"-u BoKHgH aHHaH OMagaacT. (7, c. 4;6, 1, c.54; 13, c. 30) .
^ap ^oh gurap, xhhh Ha^u «uccau MamBapaT KapgaHH A6y6aKp 60 acxo6 gap 6o6aTH ^amKapKamH 6a PyM u^OBau xaHpaTOBapu Myrap^HM 6a Ha3ap Mepacag, kh nyH A6y6aKp aHgemau A^upo gap hh MaB3yt MemyHaBag, MeryHg: "Mapo mog KapgH, Xygo Typo mog KyHag"(7, c. 55) hh Maraa6 aHHaH gap MaTHH apa6H OMagaacT. Ammo Myrap^HM hh ^0 MaB3ytpo ugoMa goga, Maraa6u 3epuHH 6epyH a3 MaTHpo nyHHH HiOBa MeKyHag: "«...nac, pyH 6a epoH OBapg (A6y6aKp - H.^.)Ba ry^T: эн MycyiMOHOH, hh Mapg (Am) Bopucu naHraM6ap acT, xap kh gap cug^H y 6a ryMOH 6apag, 6eryM0H MyHO^H^ 6omag..." (7, c. 55). Hh Maraa6 a3 HiOBaxOH Myrap^HM 6yga, gap MaTHH apa6H guga HaMemaBag.
^ap Tap^yMa 6apo6apu TarHupy raoBaxoH 3ueg xa3$u 6ucep hh3 6a Ha3ap Mepacag. HyHOHe kh MyTap^HM gap My^aggHMa TatKug MeHaMOHg, kh "...hh Tap^yMapo TaMOM 6oHg Kapg Ba ohpo 6a u6opaTH cax^, kh gap 3a6oHxo MyragoBra acT Ba amtopu to3h Ba My^aTTaoTy pa^a3xoe, kh gap acHOH Myxopu6a Mery^TaHg 6ury30mT, to xa^MH khto6 a3 xaggu эгтнgо^ Har3apag"(7, c. 22-23). .HtHe ca6a6u Max3y$0TH xempo Myrap^HM a3 xaggu эtтнgо^ Hary3amTaHH xa^MH khto6 myMopuga, MaT0^u6u xa3$mygapo TaHxo a3 ^acugaBy amtopu apa6H goHucTaacT. Ammo, xaHroMH My^ouca aeH Merapgag, kh Myrap^HM 6a ^y3 a3 amtopy ^acugaxo, HHnyHHH gap aKcapu MaBpug acoMHH poBueH Ba acHogu xHKoeT, axogucu Ha6aBH, htth^ooth H^xo^rapguga Ba 6epyH a3 6axcu MaB3yt, xy^ocaryuxoH 6eMaBpugpo xa3$ Ba a3 Tap^yMa 6epyH HaMygaacT.
Ea yHBOHH mhco^ MeTaBOH a3 xa3^H acoMHH poBueH, kh H6hh AtcaM gap KHTo6am aKcapaH a3 эmон phboht KapgaacT Ba gap 6apo6apu hh MaHo6eu aamu ry30pum0TH Mya^^H^ Maxcy6 mygaaHg egoBap MemaBag. Mya^^H^ gap ^H^gu nopyMH "a^-OyTyx" gap ofo3h xHKoeTH ^ueMH ^ycaHH h6hh A^h Ba ^3ug h6hh MyoBHH (6, 4, c. 322) komhmh hk caxu^apo 6a 6aeHH homh hh poBueH Ba MaHo6eu ry30pum0TH xyg ^ygo HaMygaacT. Ammo Myrap^HM MyxTaBOH hk caxu^apo 60 u6opau "...nyHHH ryHHg"(7, c. 758) Ta^xuc HaMyga, acoMHH Kymu poBueHH hh ^uccapo xa3$ HaMygaacT.
Дар чилди дуюми "ал-Футух" Ибни Аъсам хангоми на;ли вафоти халифа Умар хабари аз чониби Алй шуста кафан карда шудани Умарро аз Чдъфар ибни Мухаммад ривоят кардааст. (7, с. 4;6,1, с. 54;13, с. 30) Аммо дар тарчумаи Хиравй ин хабар коми-лан хазф гардида, ба ивази он мутарчим на;ли бесанаду бешохидро ба тари;и зайл илова намудааст: "Ривоят кунанд, ки Алй ибни Абутолиб шустани амиралмуъминин Умарро ба Афлах фармуд, уро бишуст, ханут кард ва кафан пушонид» (7, с. 274).
Гузашта аз ин, мутарчим хангоми тарчума пайдархамии ходисоту во;еотро таFЙир дода, онхоро аз нигохи хеш танзим намудааст. Яъне мутарчим баробари мухтавои китобро аз нигохи хеш дастабандй намудан сохтори матн ва тартиби хронологии онро низ дигаргун сохтааст, ки ин амр аз каму костихои тарчума ба хисоб мервад ва аз риоя нашудани амонати муаллиф хабар медихад.
Хдмчунин дар тарчума ашъори зиёд аз ;алами тарчума бидуни шарху тавзех берун мондаанд, (7, с. 494, 519, 551, 552...) дар холе, ки мутарчим дар му;аддимаи хеш саба-би тарчумаи китобро чунин тавзех медихад: "...Аммо мебоястй, ки касе ин китобро аз ибороти арабй ба порсй овардй то ачамй чун арабй дарёфтй ва балхй чун кархй во;иф шудй, тарозй чун хичозй бидонистй ва розй чун тозй мутталеъ гаштй..." (7, с. 55).
Ногуфта намонад, ки аксари ашъори тарчуманашуда ба бахши дуюми тарчумаи "ал-Футух"мутаалли; буда, то давраи хилофати Алй танхо дар ду маврид ва OFOЗ аз замони хилофати Алй зиёда аз 12 маврид ашъори мухталиф аз тарчума бозмондааст. Дар ин хол, агар мутарчими "ал-Футух"-ро ду нафар пиндорем ва мутарчими бахши дуюмро Мухаммад ибни Ахмад ибни Абубакри Мобижнободй хисобем, шояд матолиби мазкур аз ;алами тарчумаи Мобижнободй берун мондааст. Аз чониби дигар, шояд хангоми нусхабардорй аз чониби котибон ин махзуфот ба амал омада бошад. Чун аз ;авли мусаххехи китоб бармеояд, ки котибони ин нусхахо низ мисли котибони осори дигар ба сахву хатохо рох дода, ба матни аслй таъFЙиротy иловахои чузъиеро ворид намудаанд. Мутаассифона, аз ному насаби котибон дар нусхахо ишора нарафтааст ва танхо бо зикри "камтарин бандае аз бандагони Мухаммад ибни Ахмад ибни Абубакр"(7, с. 21) кифоят шудааст.
Аз тахлилхои фавкуззикр аён мегардад, ки харчанд тарчумаи "ал-Футух" дар му;оиса бо таърихномахои дигари исломй аз сарчашмахои дастаи аввал махсуб намеёбад, аммо аз чанд чихат дорои ахамият ва арзиши босазо мебошад, ки метавон онро бо чанд нукта тавзех намуд:
1.Асари мазкур, пеш аз хама, тарчумаи яке аз маъхазхои асрхои аввали ислом буда, мутарчим бо истифода аз сарчашмахо ва манобеи дигари садри ислом баъзе аз маълумотро такмил ва гохе матлабхои нодирро ба он илова намудааст.
2. Арзиши адабии асар яке аз мухтассоти тарчума ба хисоб меравад, ки мутарчим бо истифода аз санъатхои адабй ва шарху тавзехи ашъору абёти арабию форсй, истифодаи таркиботу таъбироти зебову дилнишини забони форсй матни тарчумаро зебу зиннат додааст. Мутарчим гохе матлабро бо овардани ашъори худаш ва гохе аз сурудахои дигарон, бо замима намудани мисрахо, мудаллал месозад. Шеваи тарчумаи ашъор дар ин таърихнома чунон аст, ки мутарчим ;аблан маънои байтхоро дар дохили наср шарху тарчума мекунад ва баъдан худи байтро барои Fановати маъно ва тасди;и фикр дар охир замима мекунад. Гохо ба ивази тарчумаи ашъор абёти хаммаъноро аз гуяндагони дигар меоварад, ки ин равишро наметавон тарчумаи сахех номид.
3. ^aM3aM0H Myrap^HM 6apo6apu hhthxo6 HaMygaHH paBHmu Tap^yMau MatHOH Ba 6a Kop 6ypgaHH meBau cogaBy paBOH Ba 6a maKju gocTOH 6aeH KapgaHH xogucoTy BO^eoTH TatpuxH MaTHH acappo ^0^u6y pofh6 Ba 3a6oHH ohpo ca^ucy 6eo^oum rapgo-HugaacT.
4. ffleBau HaBHmTop Ba Huropumu MaTHH Tap^yMa 6a ;apHH mamyMH xu^pH MaHcy6 6ygaHH acappo Tacgu; MeHaMOHg. 3epo, gap Tap^yMa Tap3H HaBumTH 6at3e Ka^HMaxou gap ;apHH mamyM pou^, gap aKcapu ocopu hh gaBp Mymoxuga MemaBaHg Ba th6;h ;aB0Hgu HaBHmTopu HMpy3, kh oh maKj HogypycT Ba MaHcyx xuco6uga mygaacT, gap MaTHH Tap^yMa 3ueg 6a namM MepacaHg.
5. Tap^yMau "a^-OyTyx"-H MaHcy6 6a X^upaBH 60 ycym Tap^yMau 030g Tap^yMa myga, roxo a3 ;o^a6u Tap^yMa KymaH 6epyH pa^Taacr. HyHOHKH ;aHg rapgug, Hurox gomTaHH aMOHaTH Mya.mH$, kh HKe a3 mapTxou acocuu hjmh Tap^yMa Maxcy6 MemaBag, gap Tap^yMau Ma3Kyp phoh HamygaacT.
H,oh Ta3aKKyp acT, kh a3 MaTHH ac^H, HtHe "a^-OyTyx"-H apa6H to HMpy3 gap TaMOMH ^axOH TaHxo hk Hycxa gape^T mygaacT, kh ^ragu aBBa^H oh xaM gap Ma^Myau khto6xoh apa6uH KHTo6xoHau TeTeu o^moh Ba ^ragxoH gyroMy ceroMH oh 6omag gap KHTo6xoHau Ty6;onucapoH TypKHH MaB^yg acT. Hycxau apa6uu "a^-Oyryx" TaBaccyTH a^hh fflHpH(6) co^h 1991 gap EeHpyr Tax;u; Ba Tacxex rapguga, gap 9 My^a.raag Hamp mygaacT.
Tap^yMau ^opcuu "a^-Oyryx" 6omag, 6hho 6ap ;aB^H Myxa;;u;0H Ba ^expucr-HuropoH (14,6, c. 4435;15,2, c. 884) gap KHTo6xoHaxou ^axOH 3uega a3 55 Hycxa MaB^yg acT. Mycaxxexu Tap^yMau ^opcuu "a^-Oyryx" FyroMpu30H Ta6oTa6ouu Ma^g(7) xamT Hycxau Tap^yMau ^opcuu ohpo gap gacT gomTa, Hycxau xygampo acocaH a3 pyu Hycxau OgeH6ypr Ba 6apou MyKaMMa^ coxTaHH 6at3e MaT0^u6u H0X0H0By Fa^aTgop Ba xa3$mygaBy co;HTramTa a3 pyu xa$T Hycxaxou gurap ucTH^oga HaMygaacT.
^ap oxup 6a TaBpu xyroca MeTaBOH ry^T, kh Tap^yMau "a^-Oyryx" 60 ca6KH cogaBy paBOH, 60 paBHmu Tap^yMau 030g, 60 ucTH^ogau Tat6upoTy TapKu6oth Hogup, 3ap6y^Maca^x0H ^acexu $opcH Ba amtopu ho6h ^opcuro apa6H TagBHH myga, a3 yMMaxOTH ocopu MaHcypu 3a6oHH $opcH 6a myMop MepaBag Ba gap 6aHHH Kyry6u TatpuxHH cagpu hotom Ha3upu oh aHrymTmyMop Me6omag.
nauHaeuwm:
1. OmaeaHd, Coduy. HnMu mabpux dap ¿ycmypau maMaddym ucnoMu. - TeypoH: nawyyuwsoyu ynyMu uhcohu ea Mymonuomu $apyaH2u, 1377.-712 cay.
2. AnuaK6apu flexyydo. flysamwMa. (CD-ROM), Pueonmu dyeeyM, 2002.
3. Xoyu Xanu^a. Kaw$ ys-syHyH aH acoMuan Kymy6 ea-n-^yHyH. Tayyuy MyyaMMad IUapa^ydduH Enmayoe 1-2. - Eeupym-Hy6HOH: flop эye am-myppoc an-apa6u, 1360/1941. -2056c.
4. Eyym, XaMaeu. Myb^aM yn-yda6o. TapyyMau A6dynMyyaMMadu Onmu. - TeypoH: Cypyw, 1381. %.1-2. -1392 cay.
5. 3upaKnu, XaupudduH. an-AmoM. 1-8. Eeupym, flop yn-unM nun MannouuH. - 1989. -%1. -340 cay.
6. A6yMyyaMMad, AyMad u6h AbcaM an-Ry^u. Kumo6 an-fyymyy. %1-9. Tayyuy Anu IHupu. Eeupym, flop yn-a3eo,1411/1991.
7. Ибни Аъсами Куфи. ал-Футуц. Тарцумаи Муцаммад ибни Ацмади Муставфии Хирави. Таццици Гуломризои Таботабоии Мацд. Тецрон: Интишорот ва омузиши ищилоби исломи, 1372. - 1052 с.
8. Али Гуломи Дацаци. Тарцумаи "ал-Футуц "-и Ибни Аъсам./Мацмуаи мацолоти цаф-тумин мацмаи устодони забон ва адаби форсии цацон. - Тецрон, 1431. - Сац.22-31.
9. Дабири Сиёци. Аъсам. Доират ул-маорифи бузурги исломи. - Ц. 3, с 26.
10. Хермон Эте. Таърихи адабиёти форси. Тарцумаи Содиц Ризозода Шафац. -Тецрон: Бунгоци тарцума ва нашри китоб, 1356. -361 сац.
11. Сафо, Забецулло. Таърихи адабиёт дар Эрон. Цилди 3, бахши 2. - Тецрон: Фирдавс, 1373/1953.
12. Маликушшуаро Бацор. Сабкшиноси ё таърихи татаввури насри форси. - Душанбе: Бухоро, 2012. - 570сац.
13. Воциди, Муцаммад ибни Умар. Кито ур-радда маъа набза мин футуц ал-Ироц ва зикр ил-Мусно ибн Хориса ашгШайбони. Тацциц Яцё ал-Цабури. - Бейрут, дор ул-гарб ул-исломи, 1410/1990. - 231 сац.
14. Фецриствораи китобцои форси. Ба кушиши Ацмади Мунзави. Ц.3, бахши цаштум: Таърихи паёмбарону имомон. Тецрон, 1382/2003. -1041 сац.
15. Стори, Чарлз Амброуз. Персидская литература. Био-библиографический обзор (в трёх частях). Перевод с английского, переработаль и дополнил Ю.Э.Брегель. - Ч.1 .- Москва, Восточной литературы, 1972. -694 стр.
Reference Literature:
1. Oinavid, Sodik. Historical Science in the Development of Islam. - Tehran: Institute of humanitarian-cultural sciences, 1377hijra. - 712 pp.
2. Aliakbari Dehkhudo. Dictionary (CD-ROM format), the second edition, 2002.
3. Hoji Khalifa. Kashf uz-zunun an asomial kutub va-l-funun (Discovery and Examples of Books and Subjects). Under the editorship of Muhammad Sharafuddin Yotaqoyo. - V.V. 1-2. - Beirut - Lebanon: Arabic Heritage publishing-house, 1360hijra/1941. - 2056pp.
4. Yoqut, Hamavi. Mu'jam ul-Ydabo (Crowd of Scholars). Translated by Abdulmuhammadi Oyati. - Tehran: Surush, 1381hijra. - V.V. 1 - 2. - 1392pp.
5. Zirakli, Khayriddin. Al-A4om. - V.V. 1 - 8. - Beirut: Scientific publishing-house, 1989. -V.1. - 340 pp.
6. Abdumuhammad, Ahmad ibn A'sam al-Kufi. The Book of Conquests. - V.V. 1 - 9. Under the editorship of Ali Shiri. - Beirut: Dor ul-azvo, 1411/1991.
7. Ibni A'sami Kufi. Conquests. Translated by Muhammad ibni Ahmadi Mustavfii Hiravi. Under the editorship of Ghulomrizoi Tabotaboii Majd. - Tehran: Publications and the Study of Islamic Revolution, 1372hijra. - 1052pp.
8. Ali Ghulomi Dahaki. Translation of «The Book of Conquests» Done by Ibni A 'sam./ Materials of articles of the seventh collection of the teachers of Persian language and world literature. - Tehran, 1431hijra. - pp. 22 - 31.
9. Dabiri Siyoki. A"sam. A Big Islamic Encyclopedia. - V.3. - p.26.
10. Hermon Ete. The History of Persian Literature. Translated by Sodiq Rizozoda Shafaq. -Tehran: The Institute of Translation and Publishing of Books, 1356hijra. - 361 pp.
11. Safo, Zabehullo. The History of Iran Literature. - V.3. The second part. - Tehran: Firdaws, 1373hijra/1953.
12. Malikushshuaro Bahor. Stylistics or the History of Persian Prose Development. - Dushanbe: Bukhara, 2012. - 570 pp.
13. Voqidi, Muhammad ibni Umar. Kit our-Radda ma'a nabza min futuh al-Iraq va zikr il-Musno ibn Horisa ash-Shaybani. Under the editorship of Yahyo al-Jaburi. - Beirut: Dor ul-Gharb ul-Islami, 1410hijra/1990. - 231 pp.
14. Literature of Persian Books. Compiled by Ahamdi Munzavi. - V.3. The eighth part: The History of Prophets and Imams. - Tehran, 1382hijra/2003. - 1041 pp.
15. Story, Charlz Ambrouz. Persian Literature. Bibliographical Survey (in three parts). Translation from English, revised and enlarged by Yu. E. Bertels. - V.1. - Moscow: Oriental Literature, 1972. - 694 pp.
