CC BY
29
УДК 821.21/22.0 ББК 83.3 (Т)
"МАЧ,МАЪ-УЛ-АМСОЛ"-И Xамробоев Насимцон Абдуллоцонович,
МАИДОНИ ВА ТАРЧУМАВУ ТАЛХИСХ^ОИ ФОРСИИ ОН
н.и.филол., докторанти ДДХ ба номи акад. Б. Гафуров (Тоцикистон, Хуцанд)
"МАДЖМАЪ АЛ-АМСОЛ" Хамробоев Насимджон Абдуллоджонович, МАЙДАНИ ЕГО ПЕРСИДСКИЙ кф.н.> джт^нт ХГу им. атд. ПЕРЕВОД И КРАТКОЕ ИЗЛОЖЕНИЕ БГафурова (Таджикистан, Худжанд)
«MAJMA" AL-AMSOL» BY Hamroboev Nasimjon Abdullojonovich, MAYDANI ITS PERSIAN candidate of philological sciences, Associate
Professor, doctoral student of KhSU named after acad. B. Gafurov (Tajikistan, Khudjand) E-MAIL: knasim@mail.ru
TRANSLATION AND BRIEF REPRODUCTION
Калидвожа: амсолу цикам, "Мацмаъ-ул-амсол"-и Майдони, "Латоиф-ул-амсол"-и
Рашидуддини Ватвот, "Нафоис-ул-фунун"-и Омули, Мацмаъ-ул-амсол"-и
Дамониси, тарцумаи тацтуллафзи
Мацола ба тарцума ва шарцу тафсири яке аз фарцангномацои цомеътарини амсолу циками араби, ки сарчашма ва решаи он аз цикмату зарбулмасалцои ниёгони мо маншаъ мегирад, бо унвони "Мацмаъ-ул-амсол "-и Майдони бахшида шудааст.
Муаллифи мацола бо баррасии аниц ва пора-пора тацлилу муцоиса намудани мавзуву мундарицаи китоби "Мацмаъ-ул-амсол"-и Майдони бо "Латоиф-ул-амсол"-и Рашудуддини Ватвот муайян мекунад, ки нигоштаи Ватвот пеш аз цама тарцума ва талхиси китоби "Мацмаъ-ул-амсол"-и Майдони буда, дар оянда дар асоси тарцумаи Ватвот цам социби "Нафоис-ул-фунун " ва цам социби "Муцмал-ул-ацвол " бахши амсолу циками форсии китоби хешро тация намудаанд. Х,арчанд дар ягон мавцеи ин китобцо аз тарцума будани асар хабар ё ишорае нарафтааст, аммо муаллифи мацола бо асноду шавоциди устувор собит намудааст, ки "Латоиф-ул-амсол "-и Рашидуддини Ватвот ва бахши амсолу циками "Нафоис-ул-фунун"и Омули ва цам "Муцмал-ул-ацвол"-и Дамониси бешакку шубца цамон тарцума ва талхиси китоби "Мацмаъ-ул-амсол"-и Майдони мебошанд. Хамчунин муаллиф цини муцоиса сабки муаллифон, шеваи тарцума, истифодаи анвои адаби ва бурду бохти тарцумаро муайян намуда, мухтасари онро дар мацола бо нишондицандацои рацами зоцир кардааст.
Ключевые слова: пословицы и изречения, "Маджмаъ ал-амсол" Майдани, "Латоиф ал-амсол"Рашидаддин Ватвот, "Нафоис ал-фунун" Омули, "Муджмал ал-ахвол" Дамониси, подстрочный перевод
Статья посвящена анализу перевода и изложения известной работы Майдани "Маджмаъ ал-амсол" - свода арабских пословиц и изречений. Автор сравнивает данную работу с известным произведением Рашидаддина Ватвота "Латоиф ал-амсол".
Высказано мнение, что произведение Ватвота представляет собой перевод и краткое изложение названной работы Майдани. Более того, авторы двух поздних работ -"Нафоис ал-фунун " и "Муцмал ал-а^вол " главы о пословицах и изречениях написали на основе перевода Ватвота. Хотя авторы этих работ нигде не упоминают, что эти труды являются переводными, автор статьи на основе собранных им материалов и их сопоставительного изучения доказывает, что "Латоиф ал-амсол" Ватвота и главы о пословицах и изречений из "Нафоис ал-фунун" Омули и "Муджмал ал-ахвол"Дамониси, без сомнений, являются переводом и кратким изложением "Маджмаъ ал-амсол" Майдани. Наряду с этим в сопоставительном плане рассматриваются стиль изложения авторов, стиль сделанных ими переводов и использованных литературных жанров, раскрываются положительные и отрицательные стороны переводов.
Key words: proverbs and sayings, «Majma' al-Amsol» by Maydani, «Latoif Al-amsol» by
Rashidaddin Vatvot, «Nafois al-Funun» by Omuli, «Mujmal al-Ahvol» by Damonisi, literal
translation
The article dwells on the analysis of the translation and reproduction of the outstanding work of Maydani, that of «Majma' al-Amsol» - the collection of Arabic sayings and locutions. The author compares the work under consideration with the outstanding literary production of Rashidaddin Vatvot called «Latoif al-Amsol». The author expresses his own opinion running to the effect that Vatvot's literary production presents the translation and brief reproduction of the mentioned work belonging to Maydani. Moreover, proceeding from Vatvot's translation, the authors of the two later works, those of «Latoif al-Amsol» and «Mujmal al-Ahvol» wrote the section on proverbs and sayings. Though the authors of the relevant works don't mention that fact these works are not considered to be the translated ones, but designing on the premise of the collected materials and comparative study the author of the article proves that «Latoif al-Amsol» by Vatvot and the section on proverbs and sayings out of «Nafois al-Funun» by Omuli and «Mujmal al-ahvol» by Damonisi undoubtingly should be looked upon as translations and brief reproductions of«Majma' al-Amsol» by Maydani.
Alongside with this, in comparative plane the author canvasses style of the authors' reproduction, style of translations done by them, literary genres resorted to revealing both positive and negative sides of the translation as well.
Маълум аст, ки амсолу дикам низ яке аз шохадои осори адабй ба шумор рафта, тарчумаи ин навъи китобдо аз ;арни XII сар карда таваччуди адибону мутарчимонро ба худ чалб намуд.
Аз осори бо;имондаи мардалаи аввали даракати тарчума, яъне тарчума аз забондои мухталиф ба забони арабй, бармеояд, ки амсолу дикам ва аддномаву васоёи форсй бузургтарин сарчашмаи амсолу пиками арабй буда, бахши аъзами ин навъи осори Эрони ;адим то зудури ислом ба хазинаи мероси исломй зам шудааст. Амсолу диками мардуми эронинажод, ки дамагй бар матну батни сарчашмадои адабиву таърихии арабй ворид шуда буд, одиста-одиста ба шаклдои чудогонаву умумй ба забони форсй-точикй то имруз тарчума шуда истодааст.
Назару андешадои мубаллигону донишмандони ватаниву хоричй рочеъ ба мафдуми амсолу дикам, маънои лугавию истилодии он, фар;и масал аз дикмат ва падлудои дигари ин масъала зиёд аст (3,ч.1, с.11; 8, с. 22-35). Маълум аст, ки "дикам"
чамъи "дикмат" бyдa, маънои лyFaвии он "донишу хирад" ва истилодии он калимоти кутоди панду андарзист. Аз ин чо, фар; байни масал ва дикматро метавон бо чанд нукта равшан намуд: 1. Масал дар лyFaт монанд, назир, дамто, достон, ;исса, афсона буда, дар истилод чумлаи мухтасари дорои ташбед ё мазмуни дакимона мебошад. 2. Масал зерсохти ташбедй дорад, дикмат бар пояи исобати маъно устувор аст, то ва;те, ки ба масал табдил гардад. 3. Масал FOлибaн мучазу мухтасар аст, дикмат -тулонитар ва баъзан мубдам. 4. Ма;сад аз масал далолат ва исботи ;авлу афъол аст, вале дадафи дикмат насидату иршод ва огодиву иттилоърасонй мебошад. 5. Масал аз фикру тачрибаи намояндагони дамаи ;ишри чомеъа сарчашма мегирад, аммо дикмат аз диду дониши файласуф ё дакиму монанди ондо.
Аз ин чо, аввал ба тадлилу баррасии тарчумаи китобдои амсол мепардозем, зеро дар истилоди маъруфи "Амсолу дикам" вожаи амсол дар пеш аст.
Маълум гардид, ки масал худ фишурдаи як достон аст, аз ин ру, адли фан ба чустучуи зодгод ва далелу сабаби пайдоиши амсол баромада, бештар ба ду нукта таваччуд намуданд: яке макони зудури дар масал кучост ва дигаре гуяндаи фалон дикмат чй кас ва ба чй ;авм мутаалли; аст. Бо ин ма;сад, таълифу тадвини китобу фардангдои амсолу дикам дар тамаддуни исломй аз даврадои садри ислом OFOЗ гардид, ки асардои "Амсол-ул-араб"-и Муфаззал ибни Мудаммади Заббй, "Китоб-ул-амсол"-и Саломи ^иравй, "Дуррату-ул-фохира"-и Хдмзаи Исфадонй, "Китоб-ул-фохир"-и Муфаззали Куфй, "Ч,амдарат-ул-амсол"-и Абудилоли Аскарй ва "Мачмаъ-ул-амсол"-и Майдонии Нишопурй аз зумраи ин навъи осор ба забони арабй то ;арндои XII буда, ин сарчашмадо аз чониби мутарчимону шоредони зуллисонайн мавриди шарду тарчума ;арор гирифтаанд.
Аз чумлаи мутарчимони амсолу диками арабй ба форсй шоири зуллисонайни маъруфи дарбори Хоразмшодиён - Paшидyддини Baтвот (ваф.573/1177) мебошад. Paшидyддини Baтвот аз аввалин нафаронест, ки 281 амсоли арабиро дар китоби "Латоиф-ул-амсол ва тароиф-ул-а;вол"-и худ чамъ карда, онро тарчума ва шарду тафсир намудааст. Матни "Латоиф-ул-амсол"-и Baтвот то имруз бо;й монда, аз чониби муда;;и;они номии Эрон ду маротиба тасдед ва чоп гаштааст. Хушбахтона охирин тасдед ва баргардони матни ин асар соли 2016 аз чониби "Маркази илмии Камоли Хучандй" дар шадри Хучанд низ интишор гардид (9).
Аз баррасй ва пажудишоти мусаддедони "Латоиф-ул-амсол", инчунин аз му;аддимаи худи муаллиф равшан мегардад, ки Paшидyддини Baтвот асари хешро дар ягон маврид тарчума, шард ё талхиси китоби "Мачмаъ-ул-амсол"-и Майдонй нагуфтааст, дарчанд ки сарчашмаи асосии китоби Baтвот асари гарон;адри Майдонй мебошад. Чун аз 281 масале, ки дар "Латоиф-ул-амсол" омадааст, 212 адади он комилан бо "Мачмаъ-ул-амсол"-и Майдонй мувофи;ат дорад, бо;имондаи матолиб бо амсоли Майдонй мазмунан мутоби;ат дошта, тандо 18 амсоли "тоза"(9, с. 39) дар китоби Baтвот дамчун моддаи берун аз китоби Майдонй, илдо; гардидааст.
Илова бар ин, 18 амсоли тозае, ки дар "Латоиф-ул-амсол" илова шудааст, сарчашмадои он FOлибaн аз чониби мутарчим ишора ва таъкид гаштаанд. Гузашта аз ин, Paшидyддини Baтвот чун мувофи;и масали мавриди шардаш ;авлеро аз Муфаззали Заббиву (9, с.108) Ибни Куззоа (9, с.58) ва Исмоили Гургониву (9, с. 111) Замахшарй (9,с. 58) ва даддо нафари дигар меорад, датман содиби он ;авлдоро ишора мекунад. Аз ин чо метавон гуфт, ки Paшидyддини Baтвот, аз як тараф, дар тадвини
aMCO^, Ba a3 ^ohh6h gurap, gap mapxy Tap^yMau xyg a3 a6eTy amtop Ba ^aB^y a$to.m 6y3yproHH gurap 6axpae6 ramTaacT.
Bexaruxou paBHmu Tap^yMau "HaT0H$-y^-aMC0^"-p0 MeTaBOH 6o HaHg HyKTa 6appacH HaMyg:
HKyM, PamugygguHH BaTBOT, nem a3 xaMa, aKe a3 MyTap^HMOHH Moxupu 3a6oHH apa6uBy $opc0 6a myMop MepaBag, kh a3 ^ohh6h y Tap^yMa mygaHH khto6h "HaTOH^-y^-aMCO^", "Tyx^aT-yc-cugguK;", "Oac^-y^-xHTo6", "AHHc-y.Max$OH", "Maray6y Ky^^H ram6", HHHyHHH gap Ha3M Tap^yMa Ba mapx e^TaHH Ka^HMOTH
apa6uu puco^axou "Oac^-y^-xuTo6" Ba "Maray6y Ky^^u to^h6" a3 Ma^OMy MaxopaTH Tap^yMOHHH BaTBOT xa6ap MeguxaHg.
^yroM, MyTap^HM gap Tap^yMau aMCO^ gy paBHmpo OMexTa ucTH^oga HaMygaacT, atHe gap aBBa^ 6atgu OBapgaHH MaTHH apa6H OHpO 6o meBau Tap^yMau Taxry.raa$3H, aHH^y ga^u^ Tap^yMa MeKyHag, kh HOxaMBop 6ygaHH Tap^yMa, naHgapxaM OMagaHH Ka^HMax,O Ba xu$3 mygaHH coxTopu rpaMMaTHKHH MaTHH ac^H hh meBapO TatHug MecO3ag. EatgaH, MyTap^HM TaBaccyTH paBHmu Tap^yMau o3og e xyg MatHoH 6a mapxy Ta^cupu Maraa6 Menapgo3ag, kh paBOH 6ygaHH ^yM^axo, Ba coga 6aeH mygaHH
Maraa6, muKacTa mygaHH e xyg coxTopu rpaMMaTHKHH ^yM^a Ba 6o oeTy axoguc Ba
amtopy a^Bo^ 3e6y 3HHaT e^TaHH Maraa6 ga^e^u hh Ha3apaHg.
CeroM, MyTap^HM aKcap Ba^T 6axmu Tap^yMau MatHoupo 6o raoBau u6opau "MatHOH Maca^ hh acT..." ofo3 MeKyHag Ba gap 6apo6apu hh 6o Maraa6u "hh Maca^ oh ^o 6oag ry$T...", atHe 6a xyKMH $ouga xy^oca6apgopH MeHaMoag, kh hh meBa a3 paBHmx,OH MatMy^H mapxHaBucuu ^apHH Ma3Kyp 6a xuco6 MepaBag.
HopyM, ^apnaHg"naTOH$-y^-aMco^"-H BaTBOT gap Ba meBau ^apxaHru
Ta^cupH pyHKop OMagaacT, 6o By^ygu hh HaMyHau Tap^yMau acapu aga60-6ageH e xyg Ta^xucu khto6h "Ma^Mat-y^-aMco^"-H MaHgoHH 6a myMop MepaBag. Tap^yMa Ba Ta^xucu "Ma^Mat-y^-aMco^" 6ygaHH "HaTOH$-y^-aMco^"-po MeTaBOH 6o HaHg moxug Myga^^a^ HaMyg:
a) "Ma^Mat-y^-aMco^"-H MaHgoHH 6o $apo rupu^TaHH 6000 aMco^u apa6H a3 6y3yprrapuH $apx,aHrx,oH aMco^u apa6H Maxcy6 Mee6ag. A3 hh ^o, a3 281 aMco^u "HaTou^-y^-aMco^" 232 agagu oh maraaH Ba Ma3MyHaH 6o aMco^u "Ma^Mat-y^-aMco^"-h MaHgoHH MyTo6u^aT MeKyHag, kh hh HumoHguxaHga 6a Ta^xuc 6ygaHH "HaTOH^-y^-aMco^" ryBOxH Meguxag.
6) Ty3amTa a3 hh, a3 Huroxu gacr6aHgH, atHe xaM a3 Huroxu ^o6a^ory3opH Ba xaM a3 HHroxu Tetgogu 6o6^o hh gy acap aKxe^a 6yga, gap ^o6a^ory3opuu Maca^xo Tapu^H hhthxo6h xap^H aBBa^H Maca^ 6a Ha3ap rupu^Ta mygaacT, umyHHH xap gy capnamMa a3 28 6o6 u6opaT Me6omaHg, kh hh MOHaHguxo hh3 a3 Ta^xuc 6ygaHH acap xa6ap MeguxaHg.
b) MyTap^HM gap mapxu aMco^ FO^u6aH a3 mapxu apa6uu MangoHH ucTH^oga HaMyga, OHpO Tap^yMa KapgaacT Ba 6at3aH mapxH apa6upo My^acca^ TaB3ex gogaacT, kh hh aMp hh3 a3 Tap^yM Ba Ta^xuc 6ygaHH "HaTOH^-y^-aMco^" xa6ap Meguxag.
mhco^h oh ^aB^po MeTaBOH gap Maca^e, kh TaxTH №81 gap khto6h "HaTou^ y^-aMco^" OMagaacT Mymoxuga HaMyg, kh MyTap^HM OHpO 6a Tapu^H 3ara mapxy Tap^yMa MeKyHag: "Aga^^y mhh xaHTH 6oth^hh": EopuKTap acT a3 pumTau 6oth^. Ba gap MatHOH xaHTH 6oth^ gy ^aB^ acT: .Hk ^aB^ oh acT, kh y xa6ocT, oh hh a3 To6umu o^to6 gap paB3aHaxo a^Tag Ba pumTa Kamuga MeHaMoag Ba gap MueHH y 3appaxo Me^yH6ag. Ba ^aB^H gurap oh acT, kh xaHTH 6oth^ pumTae acT, kh a3 gaxoHH aHKa6yT 6epyH oag Ba
кудакон онро "Михот-уш-шайтон" хонанд ва ин ;авл бедтар аст. Ba Марвон ибн ал-Хдкам, ки аввалин халифа аст аз Марвониён ва ин нисбат худ бад-уст, ла;аби "Хайти ботил" доштааст, аз бадри он ки дарозу борику музтариб будааст.
Ин масал он чо бояд гуфт, ки чизеро ба борикиву дарозй сифат кунй"(9, с. 119).
Аз му;оисаи тарчума ва матни масал маълум мегардад, ки мутарчим масалро дамроди шардаш тарчума намуда, ;авли Ч,авдариро якчоя бо байташ дазф намудааст, ки намунаи талхиси тарчума дар мисоли як масал аст.
Pочеъ ба сабки асар даминро метавон ;айд намуд, ки шева ва услуби шарди матолиби "Латоиф ул-амсол" содаву устодона ва нисбатан кудна буда, муаллиф бо корбурди унсурдои адабй арзиши бадеии онро боло бурдааст. Мутарчим дар шарди амсол барои та;вият ва мудаллал гаштани андешадояш дар чанд маврид аз ашъору амсоли форсию-точикй истифода намудааст, ки ин амр низ арзиши адабии рисоларо бозгуй менамояд.
Paшидyддини Baтвот бо дама фазоил ва мудассаноти илмию маърифатии худ дар такмили насри фаннй дам ба забони форсй ва дам арабй хидмати шоиста анчом додааст. Аз таълифу тарчумадояш маълум мегардад, ки y зери таъсири насри фаннии забони арабй ;арор гирифта, ин шеваро ба насри фаннии форсй ворид менамояд ва бедикмат нест, ки бар асоси дамин хидматдо уро асосгузор ва аз пеш;адамони насри фаннии забони форсй-точикй донистаанд.
Хулоса, тарчума ва талхиси Paшидyддини Baтвот барои таълифи фарданги амсолу диками форсй заминаи мусоидро фародам овард ва дар асосу пояи ин асар тарчума ва талхисдои дигари амсоли арабиву форсй, ба монанди "Нафоис-ул-фунун"-и Шамсуддин Мудаммади Омулй, "Мучмал-ул-а;вол фй диками-л-амсол"-и Адмади Домонисй, "Ч,омеъ-ут-тамсил"-и Мудаммад Чдбалаи Pyдй ва Faйpa руикор омаданд.
Шамсуддин Мудаммади Омулй дар "Нафоис-ул-фунун"-и худ фаслеро махсуси фанни амсол гардонида, дар он 349 масали китоби "Мачмаъ-ул-амсол"-и Майдониро шарду тафсир намудааст. Гузидаи амсоли Омулй бо "Латоиф-ул-амсол"-и Baтвот наздикиву монандидои зиёд дорад, ки аз ин чо баъзе муда;;и;он онро бевосита тарчумаи китоби "Латоиф-ул-амсол" донистаанд. Baле аз масалдои интихобнамудаи Омулй маълум мегардад, ки нисбат ба Paшидyддини Baтвот y амсолро бештар ва FOлибaн масалдои берун аз китоби Baтвотpо интихоб намудааст. Аммо чои ;айд аст, ки ба эдтимоли ;авй баъд аз китоби Майдонй маъхази дуюм китоби "Латоиф-ул-амсол"-и Baтвот бошад, зеро баъзе умумиятдову монандидои ин ду асар ин андешаро таъйид месозанд. Якум, чун "Латоиф-ул-амсол" аввалин фарданги амсол ба забони форсй-точикй аст, аз ин ру, ;отеона метавон дадс зад, ки Омулй дар тарчумааш бе шак аз он ба дайси маъхази асосй истифода бурдааст.
Дуюм, сохтор ё худ дастабандии дар ду рисола якнавъ буда, рисолаи Омулй низ бо назардошти дарфи аввали масал, яъне ба тартиби дуруфи тадаччй дар 32 бахш фаслбандй шудааст. Илова бар ин, сабаби чор фасл зиёд будани "Китоби амсол"-и Омулй аз "Латоиф-ул-амсол" дар он аст, ки мутарчим фоидадои амсоли баргузидаашро бо чор нукта, бо унвони "фоида" дар рисолааш илова намудааст.
Сеюм, Омулй ба тарчумаи тадтуллафзии масал даст назада, якбора ба шарди он, яъне ба тарчумаи озод пардохтааст. Тарчума накардани масал шояд аз он сабаб бошад, ки аксари ин амсолро Baтвот тарчумаи тадтуллафзй намудааст.
HopyM, xapnaHg gap "Ha^ouc y^-$yHyH" Tap^yMau TaxTy.raa$3H e Tap^yMa Ba mapxH BaTBOT aHHaH OBapga HamygaacT, aMMO 6aHHH aMco.m HHTHxo6rapgugaH hh gy Tap^yMa naHBaHgxoH MatHOHBy coxTopH 6a Mymoxuga MepacaHg.
Ea xyKMH mhco^ meBau Tap^yMa Ba mapxu OMy^upo a3 Maca.m 3epuH, kh gap $ac.m gyBO3gaxyMH khto6h "Ha^ouc y^-^yHyH"-H OMyM OMagaacT, MeTaBOH MyaHaH HaMyg:
"TapaKa-3-3a6Hy 3H.maxy. MatHHH gap hh Maca.i xoHau oxycT, kh oxy gap oh
xoHa 6omag. Ba HyH caHeg oh ^o pacag Ba oxypo 6apaHre3OHag, oxy a3 6hmh caHeg 6urpe3ag Ba gurap oh ^o HapaBag. nac, ryaHg: "TapaKa-3-3a6Hy 3H.maxy". Ba hh Maca^ oh ^o 3aHaHg, kh Kace a3 HH3e Ha^paT rupag Ba ypo 6ur3opag, HyHOHKH xapru3 gurap nupoMyHH oh Harapgag" (7, 1, c. 191).
Maca^H Ma3Kyp gap "HaTOH$-y^-aMco^"-H BaTBOT TaxTH № 21 TapuKu 3aH^ Tap^yMa Ba mapx mygaacT:
"TapaKa-3-3a6Hy 3H.maxy. Eur3omT oxy xoHaBy ^oHrox Ba Mac^aTH xem. MatHHH 3H^(^) gap hh MatHH xoHau oxycT, kh oxy gap coau y 6omag Ba HyH caHeg oh ^o pacag Ba oxypo a3 oh ^oHrox 6apaHre3ag, ryaHg: Oxy a3 6hm 6urpe3ag Ba hh3 6ag-OH ^oHrox 6o3 Haeag, ryaHg: "TapaKa-3-3a6Hy 3H.maxy". Hh Maca^ oh ^o 6oag ry^T, kh Kace a3 HH3e Ha^paT rupag Ba OHpo 6ur3opag, HyHOHKH xapru3 nupoMyHH oh Harapgag" (9, c. 80).
Ka6^ a3 xaMa 6oag egoBap rapgug, kh MaH6atu aamu xap gy acap "Ma^Mat-y^-aMcotf'-H MaHgoHH Me6omag Ba hh Maca^ gap khto6h y TaxTH № 609 OMagaacT (6,^.1, c. 139). A3 hh ^o, PamugyggHHH BaTBOT OHpo Tapu^H meBaxou TaxTy.raa$3H Ba xaM MatHOH Tap^yMa MeKyHag Ba fflaMcyggHH OMym TaHxo 6a mapxu oh, atHe 6a Tap^yMau MatHOH KH^oaT MeKyHag. A3 My^oucau MaTO^u6u $aBK;y33HKp aeH Merapgag, kh mapxu Maca^ a3 aKgurap $ap^H 3uege HagopaHg, 6a ^y3 TaFHup mygaHH 6at3e Ka^HMaxo 6a Mypogu^xoamoH Ba a3 ^ohh6h OMym Tap^yMau TaxTy.raa$3H HamygaHH Maca^, 6ok;h mapxu Maca^ gap gy khto6 aKHaBt Me6omag.
^aMHH paBHmu mapxy Ta^xuc Ba yMyMHaTy MOHaHguu MaTO.m6po MeTaBOH gap Maca^H gurapu xaMHH Mymoxuga HaMyg:
"TaMOMy-p-pa6ut-ac-caH^y" - Ba Ma^cyg a3 6axop ocopu xy6y aTo6aTH cuMop acT, kh 3oxup maBag , HyH 6emTapu y gap to6hctoh 6omag Ba oh Ba^T 6a KaMO^ pacag. Eag-oh ca6a6 ryaHg: "TaMOMy-p-pa6Ht-ac-caH$y". Ba hh3 ryaHg: CaH$ 6opoHe acT, kh gap oxupu pa6et oag Ba HyH oh 6opoH 6u6opag, pa6et TaMOM maBag. Ba hh Maca^ MOHaHgu oh acT, kh ryaHg: "a^-AtMO^y 6uxaBOTHMHxo" (7,^.1, c. 192).
Tap^yMa Ba mapxu hh Maca^ gap "HaTOH$-y^-aMco^"-H MaHgoHH HyHHH OMagaacT: "TaMOMy-p-pa6ut-ac-caH^y": TaMOMH 6axop to6hctoh acT. Ma^cyg a3 6axopoH ocopu xy6y aTOu6u cuMop acT, kh 3oxup maBag Ba naHgo oag Ba 6emTapu oh gap to6hctoh 6omag Ba oh Ba^T 6a KaMO^ pacag. nac 6ag-HH ca6a6 ry^TaaHg: "TaMOMy-p-pa6ut-ac-caH^y". Ba hh3 ry^TaaHg: CaH$ 6opoHe 6omag, kh 6atg a3 pa6et oag Ba HyH oh 6opoH 6u6opag, MyggaTH pa6et TaMOM maBag. Ba hh Maca^ MOHaHgu oh acT, kh ryaHg: "a^-AtMO^y 6uxaBOTHMHxo".
Hh Maca^ oh ^o 6oag ry^T, kh a3 Kace, kh gap Taxcu^H xo^aTH Ty xaB3 Kapga 6omag, gapxoxH, to OHpo TaMOM KyHag"(9,80; 6,^.1, c. 139).
MaTHH ac^HH hh Macag gap khto6h MaHgoHh, TaxTH №1440 HyHHH OMagaacT:
j^JI jla j jJSH 11A j tyl^j^ll iil^^ yljj^all ^jflmj j »a ^^
^jjk ají lállj j jülj kja ú'j^^ ' . óls j .^ij úw^l lla^ j {^iiañíti <_ll*j j íjüljl
ijtl^îl jjsj aji J ÍAJS^Í AJ <_isla tljju^^ í jülj 'kja js"]^ l^js l^j . ¿j^■j J ù ^ ^^ljjl ^l^ (6,4.1,383).jüb k^« ^sl l^s ^ujjl J^J ^sl t^s jjjül j
Аз му;оисаи амсоли фав;уззикр низ маълум мегардад, ки Омулй бештар аз тарчумаи Baтвот пайравй кардааст. Гузашта аз ин, тарчумаи Baтвот, ки худ талхис аст, Омулй шарди онро боз талхистар намудааст, зеро дар аксари масалдо Baтвот сабаб ё худ достони пайдоиши масалро муфассал баён мекунад, аммо Омулй ондоро дазфу талхис намудааст, ки баробари му;оисаи ду матн, намунадои зиёди онро метавон пайдо намуд. Чун китоби "Нафоис-ул-фунун" доиратулмаорифи фандост, шояд аз дамин сабаби талхис ва дазф, инчунин пайравй намудан ба тарчумаи Baтвот дар кори Омулй зиёдтар ба назар расад, аммо як нукта бояд ;айд гардад, ки дар ягон маврид Омулй аз Paшидyддини Baтвот ё "Латоиф-ул-амсол"-и y ишорае накардааст.
Аз осори амсоли арабй тарчумаи дигаре аз адиб ва мутарчими модири ;арни дафтуми дичрй Адмад ибни Адмад ибни Адмади Дамонисй бо номи "Мучмал-ул-а;вол фй дикам-ил-амсол" (соли таълиф 693/1293) бо;й мондааст, ки дар он бештар аз 2000 амсоли арабй ба забони форсй-точикй тарчума ва шарду тавзед ёфтааст.
Аз ;авли муда;;и;он (2, с. 4;9, с. 46) бармеояд, ки Дамонисй дар таълиф ва тарчумаи амсоли арабй аз "Латоиф-ул-амсол"-и Baтвот истифода намудааст, ки шабодат ва умумиятдои матолиби ин ду китоб, хоса амсоли боби чадоруми "Мучмал-ул-а;вол" бо тарчумадои Baтвот пайванддои маъноии бисёр мустадкам доранд.
"Мучмал-ул-а;вол" дорои ду бахш ва 77 боб буда, бахши аввал бо унвони "муъталифот" фарогири 70 боб, ки дар боб махсуси як мавзуи ахло;й аст. Бахши дуюм, "мухталифот ва мутаффарри;от" ном дошта, дар ;олаби дафт боб матолиберо рехтааст, ки байни дам иртиботу пайвастагй надоранд, шояд аз ин сабаб Дамонисй ин бахшро "мухталифоту мутаффарри;от" ном нидода бошад (2, с. 5).
Мутарчим пас аз унвони дар боб, ки ба арабй омадааст, ибтидо оёти Куръон, сипас ахбору ривоёт ва суханони бузургон ва нидоятан амсоли арабиро оварда, онро тарчума ва дар шарди он ба дукми шаводид аз ашъори арабию форсй истифода мекунад, инчунин годе муродифи амсоли форсиро ба тарчума ва шардаш илова мекунад. Дар "Мучмал-ул-а;вол" ба дукми шодид ва намунаи масалдои марбут ба мавзуи бадс, дар мачмуъ бештар аз 50 масал ва 44 байти форсй-точикй илова шудааст. Гуяндагони бархе аз ашъори форсиро мутарчим зикр кардааст, аз чумла 4 байт ба Масъуди Саъди Салмон, 1 байт ба Саной, 4 байтро ба Paшидyддини Адиб нисбат дода, чанд байти худашро низ маълум намудааст ва бо;имондаи ашъорро бо таъбирдои "гуфтаанд", "гуфт", "охар" (2, с. 32,35,37,53) кифоят кардааст.
Ногуфта намонад, ки аз чониби баъзе аз мудак;ик;он теъдоди амсоли "Мучмал-ул-а;вол" 12000 дониста шудааст, (ниг.:9, с. 47) ки ба андешаи мо ин нишондиданда хато аст, зеро бузургтарин фардангномаи амсоли арабй, яъне "Мачмаъ-ул-амсол"-и Майдонй, ки сарчашмаи асосии аксари фарданги амсоли арабии мо баъди худ мебошад, фарогири 6000 масал аст.
^aMOHucH gap Tap^yMau aMco^ meBau Tap^yMau TaxTy.raa$3Hpo hhthxo6 HaMyga, Tap^yMau ga^H^po 3epu xap Ka^HMau apa6H, atHe 6o ycy^H Tap^yMaxou KyptOH gap caTpu noeHH Ha^ MeKyHag. X^aMnyHHH amtopu 3uegu apa6H MaTHH acapu ^aMOHucupo HmFOj HaMygaacT, kh 6axmu 6y3ypru hh amtop TaBaccyTH MyTap^HM Tap^yMa Ba mapx rapguga, 6axme a3 oh amtop, a3 ^yM^a a3 caxu^au 82 to 109 Hycxau ^aKcuMH^e a3 ^a^aMH Tap^yMa 6epyH MOHgaacT (Hur.:9,c. 16). MyTap^HM ca6a6u Tap^yMa HamygaHH MaTO^u6u $aB^y33HKppo HyHHH mapx gogaacr: "...Ammo 6a ca6a6u oh kh 6at3e oh acT, kh a3 cue^H Ka^OM MatHH 6uTTaMOM Mat^yM Merapgag, 6a Tap^yMau oh MamFy^ ramTaH 6a htho6 MenaHBacT. Tapu^e aHgemug, kh Tap^yMau a6Bo6po gap ^expucTH khto6 6a ^a$3H nopcH eg KyHag, to HyH ac^H 6o6 Mat^yM 6yBag...TO xaMHyHOH amtopu apa6upo, kh a3 Tap^yMa Hory3up 6yBag, TaxTy.raa$3H oh 6a H3OH xap Ka^HMa ca6T Kapg"(2, c. 5).
^aMOHucH 6a ^y3 a3 "Ma^Mat-y^-aMco^"-H MaHgoHH, HHHyHHH a3 capnamMaxou gurapu apa6uBy $opcH hh3 Tatcup na3upy$TaacT, HyHOHKH y po^et 6a MaoxH3H acapam Meryag: "...6atg a3 KyptOHH Ma^ug Ba axogucu Ha6aBH a3 Max$y3OTy Ma^MytOT Ba Tato^H^y ca^OHH, kh a3 axgu ^aBOHH gap MatHHH xuKaMy aMco^ Ba ^aTOH^y ocop Ba Fapou6y amtop gap 3hmhh ^aMOTupy ga^OTup Myggaxap Ba a3 KyTy6u 6ucep 6a py3rop HXTuep Kapga 6yg, Ma^Mytae TapTu6 Kapg Ba OHpo gap ch^kh TaHcu^y TaH3HM OBapg"(2, c. 4).
Eatg a3 OBapgaHH yHBOHH khto6xoh 3uegu aMco^y xHKaMH apa6uBy $opcH, a3 ^yM^a "Myt^aM-y^-aMco^"-y "Ha^ouc-y^-^yHyH", "HaTOH$-y^-aMco^"-y "My^Ma^-y^-aMco^", "Ka^H^a Ba ^HMHa"-By "CuH6ogHOMa" Ba FaHpa, Tapu^u TagBHHH OHpo 6aeH coxTa, ca6a6u Tap^yMpo HyHHH TaB3ex Meguxag, kh "...Ba HyH MexocT, kh $ouga OMTap Ba Ha^tu oh TaMOMTap 6omag Ba ^yM^au acHO^H MapgyMpo a3 y Hacu6 6yBag, h^th3Om HaMyg, kh TaMOMaTH khto6 mhh aBBa^uxu Ba oxupuxu a3 oeTy ax6op Ba aMco^y amtop ^yM^a 6a nopcH MyTap^HM 6omag..."(2, c.5).
"My^Ma^-y^-a^BO^"-H ^aMOHucH MapoTu6au aBBa^ a3 ^ohh6h A^mop 6a Tapu^u aKcH-^aKcuMe^H Ba Tacxexu oxupuHH oh TaBaccyTH gyKTyp OoTHMa TaBaKKa^HH PycTaMH HHTHmop rapgug (2).
Eo By^ygu oh kh ^mohhch a3 "Ka.rn.ia Ba fluMHa" Ba "CuHg6ogHOMa" ^apoBOH ucTH^oga HaMygaacT, Ba^e meBau HacpHaBucuu y 6a 6a aHgo3au ca6Ky yc^y6u Hacpymoxu MyHmHBy 3axupu CaMap^aHgH HaMepacag, xapnaHg, kh ca6KH MyTap^HM hh3 cogaBy paBOH Ba gyp a3 xap ryHa u6xOMy htho6 acT. Eapou My^oucaBy Mymoxugau meBau Tap^yMa Ba Hacpu acap HaMyHau OHpo hh ^o MaH3yp MeHaMoeM. ^mohhch OBapgaacT: ^jtillj ^I'-^ll j ^jlj ^JUHj j/J Jla-j ry^T: ^hh 6a nogmoxH Hepy rupag Ba nogmoxH 6a gHH noHgop rapgag (2, c. 15).
Maca^H Ma3Kyp gap khto6h "CuHg6ogHOMa" aHHaH 6a 3a6oHH apa6H OMaga, 6a TapHKH 3aH^ Tap^yM mygaacT: "^hh 6a My^K ^aBH rapgag Ba My^K 6a gHH noHgop MOHag" (5,3).
^aMnyHHH Maca^u: '¿'-^^l j'-^j ¿5jji slj«ij j^i jl^jll -¿^ry^T: MoeM 3aMOH xap Kupo
mo 6a^aHg rapgoHeM, 6a^aHg rapgag Ba xap Kupo $ypy a^KaHeM ^ypya^KaHga maBag (2, c.15). ^ap "CuHg6ogHOMa" Maca^u Ma3Kyp 6eTaFHup OMaga, Tap^yMau oh HyHHH acT: "Mo nogmoxOH acapu py3rop Ba Tatcupu ^ygpaTH KupgyropeM, xap Kupo 6apgopeM, 6a^aHg maBag Ba xap Kupo $ypy gopeM, nacT rapgag"(5, c.53). HHHyHHH MaTHH apa6H Ba mapxu Maca^H Ma3Kyp gap khto6xoh Cao^a6H (10, c.97) Ba MaHgoHH hh3 OMagaacT,
содиби "Калила ва Димна" низ ин масалро и;тибос намуда, онро аз "а;воли акобир"(1, с. 400) донистааст.
Хдмчунин абёти амсолгунаи зерин:
'AJ^a.j aji^ä Aja tjAj^j! jjjS ^^ ¿ij! ^l*Jlj tsj^cj úl^jJ! ^l^ jjjSl! ^ja jáj'v! Cibab ^l*J!j
"Дониш дар уст шукуду бузургй/ Ba дониш судмандтар аз ганчдои гавдардо/ Нест гардад ганчдо бар рузгорон/ Ba гузарон ва дониш бимонад монданидои рузгор" (2, с.24).
Абёти фав;уззикр ва тарчумаи он дар сарчашмадои "Синдбоднома", "Pодaт ас-судур" ва дам "Калила ва Димна" бо камтарин ихтилофи лафзй омадаанд.
Аз ин чо, ба чунин натича метавон расид, ки Дамонисй "Мучмал-ул-а;вол"-и хешро дар асоси мутуни арзишманди арабию форсй тадвин намуда, оёту адодис, амсолу дикам ва ашъору а;воли арабиро бо равиши тарчумаи тадтуллафзй ва бо сабки равону содда шарду тафсир намудааст.
Дар охир метавон чанд нуктадои интидоиро ба дукми хулосаи мавзуъ ироа намуд:
Якум, дарчанд аввалин фарданги форсии амсолу дикам аз чониби Paшидyддини Baтвот дар ;арни XII дар асоси китоби "Мачмаъ-ул-амсол"-и Майдонй таълиф ё худ тарчумаву тадвин гаштааст, вале амсоли диками форсй соби;аи ;адим дошта, бештари намунадои он дар раванди даракати тарчума аз забони падлавй ба забони арабй бар матну батни насри таълифии асрдои VIII-X, ба монанди китобдои «ал-Адаб ac-caFиp», «ал-Адаб ал-кабир», «ал-Адаб ал-вачиз ли-л-валад ac-caFиp», «Китоб ул-васоё», «Китоб-ул-ахло;», «Китоб-ул-ихвон», «Pиcолaт-yc-caдобa»вa даддо китобдои дигари пандуахло;й ворид гаштааст.
Дуюм, китоби "Мачмаъ-ул-амсол"-и Майдонй яке аз фардангномадои бузурги арабй ва фарогири амсолу диками аксари ;авму миллатдои Машри;замин, аз чумла Эрони ;адим буда, заминаи мувофи;еро барои таълифу тадвини фардангномадои амсолу диками форсй-точикй фародам овардааст.
Сеюм, китоби "Латоиф-ул-амсол" дарчанд аз таълифоти Paшyдyддини Baтвот ва фардангномаи амсолу диками форсй-точикй ба шумор меравад, аммо бо асноду шаводиди устувор собит гаштааст, ки ин асар аз зумраи насри таълифй набуда, балки яке аз тарчумадои талхисии Paшyдиддyни Baтвот аз китоби "Мачмаъ-ул-амсол"-и Майдонй мебошад.
Чорум, муаллифону мутарчимони китоби "Нафоис-ул-фунун" ва "Мучмал-ул-а;вол" беш аз дама матолиби китоби хешро аз китоби Майдонй на;л намуда, инчунин аз "Латоиф-ул-амсол"-и Baтвот ба дайси аввалин фардангномаи амсолу диками форсй фаровон истифода намудаанд.
Панчум, тарчумаи да;и; ё худ тадтуллафзии матолиби китоби Майдонй аввалин маротиба аз чониби Paшидyддини Baтвот анчом ёфта, дар бахши амсоли "Нафоис-ул-фунун" ва "Мучмал-ул-а;вол" тандо тарчумадои маъной ё шарду тафсир ба кор рафтаанд.
Пайнавишт:
1. Абдуллоу ибн ал-Муцаффаъ. Тарцумаи Калила ва Димна. Тарцумаи Абулмаоли Насруллоуи Мунши, тасуеуи Муцтабо Минавй. - Теурон: Амири кабир, 1383. - 452c.
2. Дамониси, Аумад ибни Аумад.Муцмал-ул-ацвол фи-л-уикам ва-л-амсол. Тауциц ва тасуеуи дуктур Фотима Таваккалии Рустами. - Теурон: Китобхонаи музей ва маркази асноди мацлиси шурои исломи, 1393. -864 с.
3. Деухудо, Алиакбар. Амсолу уикам. Ц.1-4. - Теурон: Амири кабир, чопи дувоздауум, 1383.
4. Деухудо, Алиакбар. Лугатнома. (CD-ROM), Ривояти дуввум, 2002.
5. Зауири Самарканда, Мууаммад ибни Али. Синдбоднома. Тасуеуи Мууаммадбоцир Камолиддини. - Теурон:Нашри мероси мактуб, 1381. - 320c.
6. ал-Майдони, Аумад ибн Мууаммад ан-Нисобури. Мацмаъ-ул-амсол. Ч..1-2. -Машуад: Остони Куудси Разави, 1366. Ч,. 1. - 518c., Ч.2.-428.
7. Омули, Шамсуддин Мууаммад ибни Маумуд. Нафоис-ул-фунун фи ароис-ил-уюн. Ч.1-3. Ба тасуеу ва повараци Абулуасани Шаърони. -Теурон: Интишороти Сацф,1381. Ч.1. -595 с.
8. Порсо, Саййид Аумад. Барраси, тавсиф, тафсир ва таулили илми ва адабии амсолу уика-ми порси. - Теурон: Пажушишгоуи улуми инсони ва мутолеоти фаруанги, 1393. - 372с.
9. Рашидуддин Ватвот. Латоифу-л-амсол. Тауия ва тавзеуи Анварова Маърифат ва Оцилов Оцилбой. -Хуцанд: Ношир, 2016. - 264 с.
10.ас-Саъолаби, Абумансур. ат-Тамсил ва-л-мууозара. Мусаууеу Кусай ал-Хусайн. - Бейрут: Дор мактабат-ул-уилол, 2003. -336 с.
Reference Literature:
1. Abdulloh ibn al-Muqaffa\ Translation of «Kalila and Dimna». Translated by Abulmaoli Nasrullohi Munshi, revised by Mujtabo Minavi. - Tehran: Great Amir, 1383 hijra. - 452 pp. (in Persian)
2. Damonisi, Ahmad ibni Ahmad. Mujmal-ul-aqvol fi-l-hikam va-l-amsol (Collection of Locutions in Proverbs and ¡Sayings). Critical edition: Fotima Tavakkalii Rustami. - Tehran: Library of the Museum and Central Statistics of Islamic Council Meeting, 1393 hijra. - 864 pp. (in Persian)
3. Dehkhudo, Aliakbar. Proverbs and Sayings. - V.V. 1 - 4. - Tehran: Great Amir. The 12-th edition. 1383 hijra. (in Persian)
4. Aliakbar Dekhudo. Interpretation Dictionary. -Tehran, 1377. The second edition. (CD-ROM) format. (in Persian)
5. Zahiri Samarqandi, Muhammad ibni Ali. Sindbod-Name. Under the editorship of Muhammadboqir Kamoliiddini. - Tehran: Publishing-house of literary heritage, 1381 hijra. - 320 pp. (in Persian)
6. al-Maydoni, Ahmad ibn Muhammad an-Nisoburi. Majma'-ul-Amsol (Collection of Proverbs). -V.V. 1-2. - Mashhad: Qudsi Razavi, 1366 hijra. - V. 1. - 518 pp., - V.2. - 428 pp. (in Persian)
7. Omuli, Shamsuddin Muhammad ibni Mahmud. Nafois-ul-Funun fi Arois-il-Uyun. - V.V. 1-3. Revised, footnotes by Abulhasani Sha'roni. - Tehran: Publishing-house of Saqf, 1381 hijra. - V. 1. - 595 pp. (in Persian)
8. Porso, Saiyid Ahmad. Consideration, Characterization and Scientific-Literary Analysis Dealing with Persian Proverbs and Sayings. - Tehran: Institute of Islamic Sciences and Cultural Reading, 1393 hijra. - 372pp. (in Persian)
9. Rashiduddin Vatvot. Latoifu-l-Amsol. Preparation and commentaries by Anvarova Ma^rifat, Oqilov Oqilboy. - Khujand: Publisher, 2016. - 264 pp. (in Tajik)
10. as-Sa'olabi, Abumansur. At-Tamsil va-l-Muhozara. Revised by Qusay al-Husayn. - Beirut: Hilol library, 2003. - 336 pp. (in Arabic)
