Научная статья на тему 'НУТҚ МАҲОРАТИ – ОРТОЛОГИЯ, МАЪНАВИЯТ ВА МАЪРИФАТНИНГ ИНТЕГРАТИВ ОБЪЕКТИ СИФАТИДА'

НУТҚ МАҲОРАТИ – ОРТОЛОГИЯ, МАЪНАВИЯТ ВА МАЪРИФАТНИНГ ИНТЕГРАТИВ ОБЪЕКТИ СИФАТИДА Текст научной статьи по специальности «Прочие социальные науки»

CC BY
160
19
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Scientific progress
Ключевые слова
маънавият / маърифат / сўз / маънавий-маърифий ишлар / тарғиботчи / маънавият тарғиботчиси / нотиқлик санъати / риторика / ортология / нутқ маданияти / мулоқот услублари. / spirituality / enlightenment / word / spiritual-educational work / propagandist / propagandist of spirituality / the art of eloquence / rhetoric / orthology / culture of speech / methods of communication.

Аннотация научной статьи по прочим социальным наукам, автор научной работы — Ирода Шохитбековна Ахмедова

Мазкур мақолада маънавий-маърифий ишлар самарадорлигин ошириш зарурияти, дунёда кечаётган мафкуравий кураш жараёнида ёшларни бузғунчи ғоялардан асрашда соҳа масъулларининг олдида турган вазифалар, нутқ таълимоти, унинг аҳамияти ва вазифалари, маънавият тарғиботчилари нутқ маҳоратига қўйиладиган замонавий талаблар тадқиқ қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

SPEECH SKILLS – AS AN INTEGRATED OBJECT OF ORTHOLOGY, SPIRITUALITY AND ENLIGHTENMENT

In this article, the necessity of increasing the efficiency of spiritual and educational work, the tasks facing the sphere's responsible in the process of ideological struggle in the world in the preservation of young people from destructive ideas, the teaching of speech, its importance and functions, modern requirements for the skills of spiritual propagandists are studied.

Текст научной работы на тему «НУТҚ МАҲОРАТИ – ОРТОЛОГИЯ, МАЪНАВИЯТ ВА МАЪРИФАТНИНГ ИНТЕГРАТИВ ОБЪЕКТИ СИФАТИДА»

SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 3 I ISSUE 4 I 2022 _ISSN: 2181-1601

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257

НУТЦ МАХРРАТИ - ОРТОЛОГИЯ, МАЪНАВИЯТ ВА МАЪРИФАТНИНГ

ИНТЕГРАТИВ ОБЪЕКТИ СИФАТИДА

Ирода Шохитбековна Ахмедова

Андижон давлат университети таянч докторанти

АННОТАЦИЯ

Мазкур маколада маънавий-маърифий ишлар самарадорлигин ошириш зарурияти, дунёда кечаётган мафкуравий кураш жараёнида ёшларни бузгунчи гоялардан асрашда соха масъулларининг олдида турган вазифалар, нутк таълимоти, унинг ахамияти ва вазифалари, маънавият таргиботчилари нутк махоратига куйиладиган замонавий талаблар тадкик килинган.

Калит сузлар: маънавият, маърифат, суз, маънавий-маърифий ишлар, таргиботчи, маънавият таргиботчиси, нотиклик санъати, риторика, ортология, нутк маданияти, мулокот услублари.

SPEECH SKILLS - AS AN INTEGRATED OBJECT OF ORTHOLOGY, SPIRITUALITY AND ENLIGHTENMENT

ABSTRACT

In this article, the necessity of increasing the efficiency of spiritual and educational work, the tasks facing the sphere's responsible in the process of ideological struggle in the world in the preservation of young people from destructive ideas, the teaching of speech, its importance and functions, modern requirements for the skills of spiritual propagandists are studied.

Keywords: spirituality, enlightenment, word, spiritual-educational work, propagandist, propagandist of spirituality, the art of eloquence, rhetoric, orthology, culture of speech, methods of communication.

XXI acpga gyHëga hothkhhk caHtarura 6ynraH эxтнё®; ycuô ôopMOKga. Y3 Kena^arHHH yfinaraH Ba oôpy^tTuôopra эгa ôynurnHH xoxnaraH ôapna Kacô эгaпaрн y3 ^HKpnapuHH ry3an TatcupnaH u^oga Kuna onMacanap, WTyKKa эрнma onMacnuKnapu aHraaHgu. ffly 6ohc ôapna coxanapga axmu MyTaxaccuc ôynum ôunaH Supra, anôarra axmu hothk ôynum 3apypaTra afinaHgu. PecnyônuKa MatHaBH^T Ba Matpu^aT MapKa3H xy3ypuga "Matpu^ar" TapruôoTHHnap ^aMH^THHUHr Ty3HnumH ^aMHATga HOTHKnuKKa ôynraH ynKaH h^thmohh ôywpTMaHH aHmargu. Ey эca hothk^hk MaxoparuHHHr Tapuxu, yHHHr h^thmohh OHrau, MatHaBH^T Ba

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257

маърифатни такомиллаштиришдаги ролини ижтимоий фалсафий тадкик килишни такозо килади.

Нотиклик махорати мухим ижтимоий фалсафий, маънавий-маърифий ахамиятга эга. Бугунги мафкуравий кураш шароитида курол-яроклар эмас, балки «гояга карши гоя» билан курашиб, енгиш мумкин. Шу боис Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев маънавий-маърифий ишлар таъсирчанлигини ошириш зарурлиги хакида шундай ёзади: "Бугунги кунда бутун дунёда ахолининг, биринчи навбатда, ёшларнинг онги ва калбини эгаллаш учун кандай кескин кураш бораётганини, диний экстремизм, терроризм, гиёхвандлик, "оммавий маданият" каби тахдидлар кучаяётганини хисобга оладиган булсак, фарзандларимиз тарбияси, маънавий-маърифий сохадаги ишларимизни бир зум сусайтирмасдан, аксинча, уларни янги боскичга кутаришимиз зарур[1,17]".

Юкоридаги фикрлардан куринадики, бугунги кунда маънавий-маърифий ишлар сохаси масъуллари олдида таргибот-ташвикот ишларини юкори савияда ташкил этишдек долзарб вазифа турибди. Бу вазифаларни амалга оширишда эса улардан нафакат кенг дунёкараш ва билим, балки юксак нотиклик махорати хам талаб килинмокда.

Нотиклик санъати инсондан хаёт фаолиятининг мухим жараёни сифатида нотикликнинг тарихини билишни талаб килади. Нотиклик санъати грекчада риторика (грек. риторика — узбекчада нотиклик санъати) деб аталади. Риторика — бу яхши нутк ва сифатли матнни тайёрлаш, бошкаларга етказиш билан боглик илмий фан хисобланади. Нотиклик санъатини урганишда ортология таълимоти мухим рол уйнайди.

Нутк хакидаги таълимот "ортология" деб аталади. "Х,ар кандай таълимот — чукур изланишлар, услубий йуналишлар, коммуникатив ёндашувлар ривожланиш ва такомиллашув жараёнларида юзага чикади. Таълимотнинг риторика — сифат, нутк маданияти, муомала маданияти, мулокот услублари, нотиклик санъати, бадиий суз, ифодали укиш, сахна нутки каби йуналишлардан мавжудлиги, таълимот яхлитлигини саклаган холда уларни алохида ажратиб урганишни хам такозо этади" [4,38].

Нутк таълимоти — ортология шахс томонидан шакллантирилган матннинг ифодавий куриниши булиб, у факат нуткга боглик булмай, балки хам рухий, хам эстетик ходиса хисобланади. Шунинг учун унга намунавий нутк сифатида бахо берилганда тингловчига кузда тутилган максаднинг ёки айтмокчи булган муддаонинг тулик бориб етиши, уларга маълум таъсир утказиши назарда тутилади. Бу вазифаларни амалга оширишда нутк олдига маълум талаблар

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257

куйилади. Драматик жихатдан нуткнинг тугри тузилиши, сузлар кузлаган мазмун, маънони акс эттириши, ёркин таъсирчан хис-хаяжонли булишини такозо этади.

Бунда айрим калит тушунчалар эътиборга молик. Яъни риторика — нутк таълимоти урганиш тарихининг бошлангич кадимий йуналишидир. Риторика термини кадимдан жонли суз санъатининг расмий нутк куринишини ифодалаб, нотиклик таълимотида суз санъатининг назарий асослари хакидаги фан, деган тушунчани хам англатади. Бу борадаги илк маълумотлар Афина нотиклик мактабига оид манбаларда мавжуд. Риторика укиш-урганиш мактаби, ритор — эса уни ургатувчи шахс.

Эрамиздан аввалги V асрда Римда давлат ва жамият бошкарувига келган шахслардан хакикий нотиклик кобилиятига эга булиши талаб этилган. Бу эхтиёж софистларни, профессионал нотиклик санъатини ургата олувчи укитувчиларни юзага келтирди. Софистлар укитувчилардан хам юкорирок табакага мансуб кишилар эди. Бунда улар асосан уч услубдан фойдаланишган. Булар: риториканинг умумий конунларини назарий ва амалий коидаларини ишлаб чикиш услуби; матн тузиш, уни тахлил ва талкин килиш услуби; эвристика — бахс коидалари услубидан иборат булган.

Софистлар мактабида — софист ургатувчи олий устоз булса, риторикада ритор хам ургатувчи маъносини англатади. Шундай килиб нотиклик санъатини ургатувчи софист-ритор деган шарафли педагогик сузлар вужудга келган. Софист-риторлар жахонда биринчи булиб нуткни тоифаларга булиб урганганлар. Улар нуткни илтимос, савол, жавоб, буйрук каби тоифаларга таснифлашган. Улар биринчилардан булиб нотиклик буйича пулли укишни жорий этишган.

Дархакикат, таргиботчининг омма билан мулокот жараёнидаги нутки ва хулки мухим масаладир. Яъни таргиботчи нутк маданиятининг хар иккала куриниши, яъни огзаки ва ёзма нутк коидаларини билиши ва амалда куллай олиши зарур. Бу бир ойлик ёки бир йиллик эмас, доимий изланиш ва машк килиш оркали руёбга чикади. Шунинг учун хам "шоир булиб тугиладилар, нотик булиб етишадилар" деган гап бежиз айтилмаган. Шу боис узбек халки «Узингга караб кутарлар, сузингга караб кузатарлар», - деган маколни ижод килгани бежиз эмас. Шундай экан, нуткнинг аниклиги - тафаккурнинг тиниклигига, талаффузнинг аниклиги - нуткнинг тиниклигига богликдир.

Огзаки нуткнинг катор куринишлари мавжудки, улар кези келганда, ёзма нуткка жило беради. Унинг таъсирчанлигини оширади. Кундалик сузлашув нутки, лекторлар нутки, радио ва телевидение нутки, сахна нутки буларнинг хар бири алохида тадкикни талаб этади. Масалан, нутк, нотик, мантик, нотиклик атамалари бир узакдан ясалган. Бу хам тил бирликларининг узаро узвий

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257

богликдикда намоён булишини, бири бирисиз руёбга чикмаслигини, бири иккинчисини такозо этишини билдиради.

Нотиклик санъати кишига одамларни ишонтириш, вазиятни бошкариш имкониятларини бериб, купгина инсонлар хаётини енгиллаштиради. Узининг гузал гапира олиш малакасига эга булиши билан одамлар юксак мартабаларга, мансабларга эга булишлари ва хаётда куплаб ютукларни кулга киритишлари мумкин. "Шуни яхши билиш керакки, яхши нотик бу лидер хисобланади. Нотиклик санъати узини купгина сохаларда курсата олади. Бу савдо-сотик булсин, ишлаб чикариш булсин ва хатто илмий фаолиятда хам кузга ташланади" [2,46] — дейди фалсафа фанлари доктори Ф.Абдурахмонов узининг "Нутк маданияти" китобида.

Нотик суз устаси, сузга бой ва чиройли сузларни топиб гапирувчидир. Нотик омма олдида чикиши учун махсус малака ва компетенцияларга эга булиши керак. Нотик олдига куйиладиган компетенцияларга куйидагилар киради:

- уз даврининг энг мухим сиёсий-ижтимоий масалаларини яхши билиш;

- адабиётларни танлай олиш;

- танланган адабиётлардан фойдалана олиш;

- нутк режасини туза олиш;

- нуткни ёза олиш;

- аудитория олдида узини бошкара олиш;

- вактни хис эта олиш.

Жамият тараккиётида нотиклик нуткига эхтиёжлар кун сайин ошиб бормокда. Бу мутахассисларнинг бошкалар билан буладиган мулокотида, иш фаолиятида, дам олишда, оила шароитида, маънавий-маърифий ишларни бажариш жараёнида ва шу каби хаётий шароитларда кузга ташланади.

Нутк маданияти тилнинг адабий тил меъёрларига хам ёзма, хам огзаки мос келишидир. Нуткнинг бирор тартибли максадли тарбияланган шакли. У муомала, мулокот жараёнида ифодаланади. Муомала маданияти кишилар билан сузлашув, муносабат йусини булиб, бирор иш хизмат билан боглик булган пул ва савдо муносабатидаги алокалар оркали ифодаланувчи жараён. Яхши муомала, дагал муомала, якинрок-купрок, шунчаки муомала, муомалага келмок — гапга юрмок, кунмок, бу жараёнлардаги хушмуомалалик одамга хос ифодавийлик бу муомала маданиятидир. Бунда унинг вербал ва новербал алока муомала сифатлари хам ахамият касб этади. Муомаланинг якуний натижаси мушохададир. Яъни, битим, келишув, сулх мушохадаси. ^ар кандай муомаладан бирон якун келиб чикиши муомала маданиятининг даражаларига хам бориб такалади. Мулокот услублари

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257

— мулокот бу учрашув, юзлашмок ёки алока воситалари оркали сузлашмок шакллари булиб, ортологияда мухим урин тутади.

Мулозамат - мулокот услубларидан бири булиб, у кишининг кунглини олиш учун курсатиладиган илтифот, эъзоз-икром, такаллуфни англатади. Мулохаза килиш фикрларни, уйлаш тингловчига мос-хос сузларни топиб сузлашни; мулойимлик — юмшок, назокатли булмок ва шу билан бирга самимий, чин дилдан ёки эхтиёткорлик, синчковлик, бир гапдан колиш ёки эшитувчини хаяжонга солиш, ёркин хотираларини уйготиш, "хужум" методидаги мулокотлардан огох булишликдир.

"Нотиклик санъати — нутк таълимоти ортологияда энг кенг таркалган, сараланган уз тарихида жуда куп узгаришларга учраган, ривожланишдан тухтамаган суз санъати йуналишидир. Нотиклик санъати — инсон хаёт жараёнида унинг олдида турган муаммоли масалаларни нутки ва нутк малакалари билан эгаллашининг психологик фаолиятини урганувчи ва ургатувчи ортологиянинг — энг асосий тармокли йуналишларидан биридир" [3,24]. Нотиклик санъати нотикни танлайди ва тарбиялайди, алохида хусусият, кобилият булиши эса максадга етишнинг ижобий омилидир.

Истак, хохиш, журъат каби фазилатлар — кулсиз, оёксиз одамни хам дунё микёсидаги нотикга айлантира олади. Шу маънода нотик — уз касбидаги муаммоларни хаётдан олинган мулохазали, мухокамали фикрларга уз муносабатини билдира олувчи ва оммани уз ортидан эргаштира олувчи, пешкадам шахсдир. Шундай экан, бугунги кунда "Миллий тикланишдан миллий юксалиш сари" деб номланган миллий гоямизнинг бекиёс кучини нотикларсиз тасаввур этиш мумкин эмас. Чунки билиб сузлаш - маърифатдан, тинглаш - маданиятдан, англаш эса маънавиятдандир. Маънавият таргиботчисида эса ана шу фазилатлар уйгун булгандагина, у узига юклатилган вазифаларни собиткадамлик билан, дадил хал кила олади.

REFERENCES

1. Мирзиёев Ш. Буюк келажагимизни мард ва олийжаноб халкимиз билан бирга курамиз. - Тошкент: "Узбекистон", 2017.

2. Абдурахмонов Ф. Абдурахмонова З. Нутк маданияти. -Т.: Фан, 2016.

3. Иномхужаев С. Нотиклик санъати асослари. -Т.: Укитувчи, 1982.

4. Тулаганов А. Сахна нутки. -Т.: Мусика, 2010.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.