Научная статья на тему 'ҲУҚУҚБУЗАРЛИКЛАР ПРОФИЛАКТИКАСИ ҲАМДА ЖАМОАТ ХАВФСИЗЛИГИНИ ТАЪМИНЛАШ СОҲАСИДА МУЛОҚОТ МАДАНИЯТИНИНГ ЎРНИ'

ҲУҚУҚБУЗАРЛИКЛАР ПРОФИЛАКТИКАСИ ҲАМДА ЖАМОАТ ХАВФСИЗЛИГИНИ ТАЪМИНЛАШ СОҲАСИДА МУЛОҚОТ МАДАНИЯТИНИНГ ЎРНИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
170
25
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
нутқий компетенция / мулоқот кўникмаси / касбий мулоқот / ижтимоийлашувлик / қадриятларга мутаносиблик. / speech competence / communication skills / professional communication / socialization / values.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Азиза Хасановна Арипова

Ҳуқуқбузарликлар профилактикасида мулоқот маданияти муҳим саналади. Соҳа вакилларининг мулоқот жараёнида деонтологик ва мулоқотга киришиш маданияти қонуниятларидан фойдаланиш фуқаролар билан суҳбат жараёнида яхши ечим беради. Бугунги кунда ҳуқуқбузарликлар профилактикасида фаолият олиб бораётган мутахассис мулоқотнинг назарий элементларини эгаллаши, нутқий компетенция амалиёти устида ишлаб, ҳамиша ўз нутқига оммани қизиқтира олиши керак. Мазкур мақолада соҳанинг ҳам ижтимоий йўналиши хусусиятлари ҳамда лисоний аспекти моҳиятан ёритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE ROLE OF COMMUNICATION CULTURE IN THE FIELD OF CRIME PREVENTION AND PUBLIC SAFETY

Communication culture is an important factor in crime prevention and public safety. The use of the basic concepts of deontology and communicative culture by representatives of the above-mentioned sphere in the process of communication is a good solution in communicative activities with citizens. A specialist working in the field of crime prevention must master the theoretical elements of communication, work on the practice of speech competence and always be able to involve the public in his speech. The article describes the features of the social orientation of this area, as well as its linguistic aspect.

Текст научной работы на тему «ҲУҚУҚБУЗАРЛИКЛАР ПРОФИЛАКТИКАСИ ҲАМДА ЖАМОАТ ХАВФСИЗЛИГИНИ ТАЪМИНЛАШ СОҲАСИДА МУЛОҚОТ МАДАНИЯТИНИНГ ЎРНИ»

ХУКУЦБУЗАРЛИКЛАР ПРОФИЛАКТИКАСИ ХДМДА ЖАМОАТ ХАВФСИЗЛИГИНИ ТАЪМИНЛАШ СОХДСИДА МУЛОЦОТ

МАДАНИЯТИНИНГ УРНИ

Азиза Хасановна Арипова

Тошкент давлат юридик университетининг Ихтисослаштирилган филиали Умумтаълим фанлар кафедраси мудири, филология фанлари номзоди, PhD

mumtozim@mail .ru

АННОТАЦИЯ

Хукукбузарликлар профилактикасида мулокот маданияти мухим саналади. Соха вакилларининг мулокот жараёнида деонтологик ва мулокотга киришиш маданияти конуниятларидан фойдаланиш фукаролар билан сухбат жараёнида яхши ечим беради. Бугунги кунда хукукбузарликлар профилактикасида фаолият олиб бораётган мутахассис мулокотнинг назарий элементларини эгаллаши, нуткий компетенция амалиёти устида ишлаб, хамиша уз нуткига оммани кизиктира олиши керак. Мазкур маколада соханинг хам ижтимоий йуналиши хусусиятлари хамда лисоний аспекти мохиятан ёритилган.

Калит сузлар: нуткий компетенция, мулокот куникмаси, касбий мулокот, ижтимоийлашувлик, кадриятларга мутаносиблик.

THE ROLE OF COMMUNICATION CULTURE IN THE FIELD OF CRIME

PREVENTION AND PUBLIC SAFETY

ABSTRACT

Communication culture is an important factor in crime prevention and public safety. The use of the basic concepts of deontology and communicative culture by representatives of the above-mentioned sphere in the process of communication is a good solution in communicative activities with citizens. A specialist working in the field of crime prevention must master the theoretical elements of communication, work on the practice of speech competence and always be able to involve the public in his speech. The article describes the features of the social orientation of this area, as well as its linguistic aspect.

Keywords: speech competence, communication skills, professional communication, socialization, values.

Хдётимизнинг барча сохаларида амалга оширилаётган кенг куламли ислохотларнинг самарадорлиги, аввало халк маънавияти истикболи, бой тарихий

меросининг чукур урганилиши, маданият ва санъат, фан ва таълим ривожи, энг мухими, жамият тафаккурининг узгариши ва юксалиши билан узвий богликдир.

Президент Шавкат Мирзиёев уз маърузаларида таъкидлаб утганларидек, "... уозирги кунда энг катта масала - бу ички ишлар тизимининг куйи бузинини мустаукамлашдан иборат. Биз профилактика инспекторларининг яшаши ва ишлаши учун барча шароитларни яратиб, уларнинг салоуиятини, мауалла фукаролар йигини билан уамкорлигини кучайтиришимиз зарур. Бундан кейин уар бир мауалладаги профилактика инспектори урнига уч нафар энг профессионал ходим саралаб олиб бириктирилади. Шундай килсак, улар уртасида ракобат пайдо булади, одамларнинг тинчлиги ва осойишталигини таъминлайдиган чинакам самарали тизим яратилади". Даврнинг узи сохага янгича ёндашувни хамда соха вакилларига булган талабни кучайтириш лозимлигини такозо этади. Хрзирги тезкор глобаллашув жараёнида хукукбузарликлар профилактикаси хамда жамоат хавфсизлигини таъминлаш сохасида кечаги муаммолар батафсил урганилиб, бугунги э^тиёж хамда эртанги кун истицболли стартегияси талаб этилади.

Барча сохаларни камраб олгани каби хукукбузарликлар профилактикаси хамда жамоат хавфсизлигини таъминлаш жараёнида мулокот куникмаси хамда нуткий компетентлик энг асосий ва мухим кирралардан бири саналади.

Табиийки, уз урнида савол тугилади: бугунги жадал ривожланаётган жамиятимизда мулокот килиш, маданияти ва мохияти жамоат хавфсизлигини таъминлаш учун кай даражада мухим? Бугунги кунда барча соха вакиллари учун мулокот куникмаларини мужассам этиш, мулокотнинг хам назарий хам амалиётини тулаконли равишда урганиш мухим вазифалар сирасига киради. Айникса, хукукбузарликлар профилактикаси ва жамоат хавфсизлиги жараёнида мулокот маданияти асосларини эгаллаш, нуткнинг психолингвистик томонларидан бохабар булиш жуда мухим саналади. Зеро, кишилик жамиятида турли хил вокеалар таъсирида исталган киши узи билиб, ёки билмаган холда нуткий можаро персонажига айланиб колиши мумкин.

Мулокот - бу икки ёки ундан ортик кишиларнинг узаро сухбати жараёнини бахоловчи характердаги маълумот алмашинуви булиб, унда мулокотга киришувчилар суз оркали бир-бирларига таъсир киладилар. Мулокот тизимида узаро бир-бирига боглик жихатлари ажратилади. Аввало бу, коммуникатив (мулокотдаги шахсларнинг узаро маълумот алмашинуви, муомала килиши), интерактив (индивидларнинг мулокотда нафакат билим ва гоялар балки харакатлар буйича узаро таъсири ёки сухбатга киришиш йуллари) ва перцептив (мулокот жараёнида узаро бир-бирини идрок килиш оркали тушуниб муносабат урнатиш) каби жихатлардан иборат.

Мулокотнинг психолингвистик томонларини кенг асосда тадкик килиш хамда урганиш билан келгусидаги юзага келиши мумкин булган айрим муаммоларни бартараф килиш мумкин. Аллох таоло инсонларга чексиз неъматларни инъом килиб, бу неъматларнинг ичида энг буюги, афзали, нодир булган неъматлардан бири бу - тил (сузлаш, нутк) неъматини берган. Берилган ушбу неъматни хар бир шахс кандай ишлатиши керак, уни нималар билан машгул килмоги лозимлиги Аллох таоло Ар-Рохман сурасининг 4-оятида

хам "унга баённи (нутцни) таълим берди"[1], деб ёзилган.

Тил одоблари хакида, хусусан, уни фахш, бехаё сузларга эмас, балки яхшиликка, зикрга, ибодатга, юртни, жамиятни, инсонларнинг манфаати йулида ишлатишга динимиз таълимотида хам бод-бод такрорланган.

Ибн Масъуд (р.а.) ривоят киладики: Расулуллох (с.а.в.): "Мумин киши куп сукувчи хам, куп лаънатлагувчи хам, фахш сузларни айтувчи хам, одобсиз хам булмайди", деб мархамат килганлар (Имом Термизий ривояти) [2].

Х,ар бир соха вакили узининг касбий фаолиятида купинча кишилар билан ишлаш жараёнида ахборот алмашинуви манбайи сифатида касбий нуткка мурожаат килади. Айникса, одамлар билан юзма юз фаолият олиб борувчи ички ишлар органи ходимлари, профилактика нозирлари, миллий сархадларимизни куриклаш хизмати масъуллари кундалик хаёти давомида нуткнинг узига хос хусусиятларига амал килган холда мулокотга киришишади. Профессионал нутк нафакат тергов килинаётган ёки гувох килинаётган шахс билан сухбат жараёнида, балки киши шахсиятини аниклаш, унинг айрим рухий тушкунлик холатидан бартараф этиш, доимий муомала килиш жараёнларида айникса мухимдир.

Чиройли, одоб билан сухбатга киришиш ва энг мухими тугри гапириш ва ёзиш кобилияти азалдан санъат саналиб, огзаки нуткий куникма махорат деб хисобланган, чунки кишиларнинг нутки ва одоб-ахлоки туфайли сухбатдошлар бутун мохиятни ва одамлар канчалик билимли эканлигини мулокотидан идрок кила олишган. Кадимги Рим ва Юнонистонда мулокот маданияти, хусусан, риторика - нотиклик санъати жуда кадрланганлигини кадимги дунё тарихидан биламиз.

Жонли сузнинг бекиёс кудратидан бахраманд булиш эса, узбек халкининг мукаммал хислатларидан биридир. Мулокот маданияти - чиройли ва таъсирчан нутк сузлаш, бадиий етук сузланган нуткка эга булиш демакдир. Мулокот маданияти, нотиклик санъати, нутк маданияти масалалари кишиларни кадимдан кизиктириб келган [3]. Мулокот маданияти, нотиклик санъати равнак топган маскан Юнонистон булиб, кадимги Миср, Вавилон, Оссурия, Х,индистон каби мамлакатларда хам бу масала кенг ёйилиб, одамларда кизикиш катта булган. Уз даврида давлат арбобларининг юкори лавозимларни эгаллаши уларнинг канчалик нотик эканлиги, нотиклик махорати билан белгиланган.

Шуни хам айтиб утиш жоизки, мазмунан теран, нотикона ифодаланган сузнинг таъсирчанлиги унинг кишиларга завк бера олишида намоён булади. Ёзма адабиётнинг илк намуналаридан то шу кунчага яратилиб келинган ва келинаётган асарларнинг деярли барчасида сузнинг буюк кудрати мадх этилади [4].

Узбекистон Республикасининг Конституцияси 4-моддасида:

Узбекистон Республикаси уз худудида истикомат килувчи барча миллат ва элатларнинг тиллари, урф-одатлари ва анъаналари хурмат килинишини таъминлайди, уларнинг ривожланиши учун шароит яратади.

• К^аранг: Узбекистон Республикасининг "Давлат тили деб щщда' ги Конуни (янги тщрири).

этилиши

мамлакатимизда яшовчи хар бир фукаро эркин мулокотга таъминланади.

Кишилар биргаликда фаолият курсатаётганида заруратга кура бошка одамлар билан бирлашиши, улар билан мулокотга киришиши, яъни алока урнатиши, узаро хамжихатликка эришиши, керакли ахборотга эга булиб, жавоб тарикасида ахборот бериши лозим.

Мулокот жараёнидаги узаро биргаликдаги харакат, яъни нутк жараёнида факат сузлар билан эмас, балки харакатлар, имо-ишоралар билан хам бир-бирини тушунишдан иборат. Демак, мулокот - шахслар орасидаги нуткли ёки нутксиз узаро алока жараёнидир. Мулокотнинг таркибий кисми булиб, шахсий хулк-атворлар, мулокотнинг ёкимли ёки ёкимсиз булиши одамларнинг узаро муомалаларига хам боглик булади. Муомала мулокотнинг сифат даражасини белгилайди ва у хис-туйгулар, кечинмаларнинг ифодаланишидир. Муносабат эса - мулокот иштирокчилари уртасида алмашилган вокеа - ходисаларга хар бир кишининг узига хос ёндашувидир. Яъни, мулокот ва муомала жараёнидан сунг маълум бир хулосаларга келинади.

Хукукбузарликлар профилактикаси фаолиятида шахслараро мулокот долзарб саналиб, кишилар уртасида узаро муаммонинг келиб чикишида асосий фактор хисобланади, чунки мурожаатчи, аввало амалий ёрдамга эхтиёж сезгандагина нозирга юзланади. Узаро хамкорлик ва муносабат профилактика инспектори учун принцип сифатида мухим булмоги керак. Хукукни мухофаза килиш вазифаларини хал килишда тактикани намойиш этиш, низоларни юмшатиш кобилияти, намойишларни тинч утишини таъминлаш, муаммоларни хал килишда ижтимоий шерикларнинг манфаатлари доирасини хисобга олган холда хукукий низоларни оператив равишда хал килиш иш самарадорлигини оширишда мухим рол уйнайди.

Хукукбузарликлар профилактикаси иш жараёнида сухбат куриш замонавий талкинда - огзаки мулокотни англатади. Бунда шахслар билан ваколатларга эга

эътироф борасида киришиши

булган мутахассис (сухбатдош)лар мулокотга киришишади. Муайян муаммоларни хал килиш учун куйидаги мулокот турларидан фойдаланиш тавсия этилади:

Мулокотнинг шахслараро томони - инсоннинг бевосита атроф-мухит, бошка одамлар ва уз хаётида боглик буладиган умумийликлар билан узаро таъсирини акс эттиради.

Мулокотнинг когнитив томони сухбатдошнинг ким, кандай одам эканлиги, ундан нима кутиш мумкинлиги хакидаги, шунингдек, шерикнинг шахси билан боглик булган бошка купгина саволларга жавоб бериш имконини беради.

Мулокотнинг коммуникатив-ахборотли томони тасаввурлар, гоялар, кизикишлар, хиссиётлар, майллар ва турлича булган одамлар уртасидаги алмашинувдан иборат.

Мулокотнинг эмотив томони шерикларнинг шахсий алокаларидаги хис-туйгулар, кайфиятнинг вазифа бажаришлари билан боглик.

Мулокотнинг конатив (хулц-атвор) томони шериклар карашларидаги ички ва ташки карама-каршиликларни мувофиклаштиришга хизмат килади [6].

Профилактика инспекторининг касбий маданияти - энг мухим ижтимоий-маданий тушунчалардан биридир, чунки инсоннинг дунёкараши, тарбияси хамда хулкий-атвори шаклланишида мухим омил саналади. Умумий маданиятнинг бир кисми сифатида, шахснинг касбий маданияти умумеътироф этилган маънавий-ахлокий кадриятларга, меъёр ва коидаларга хамда узаро таъсир утказиш усулларига асосланади. Соха йуналишида шахс ва унга тегишли булган ижтимоий тизимнинг бирлиги сифатида намоён булади. Бирок, умумий маданият хаёт меъёрлари ва меъёрлари билан ажралиб туради.

Одамлар учун, уларнинг фаолиятидан катъий назар, касбий маданият умумий усулларга асосланиб, ижтимоийлашув (жамиятга кириш) ва таълим сохаларарида купрок кул келади. Бунинг натижасида маданий (этник, диний, сиёсий ва бошка) кадриятлар, меъёрлар, хатти-харакатларнинг стереотиплари сайкаллашади.

Аммо профессионал маданият касб билан боглик меъёр ва стандартлар асосида тавсифланади ва узига хос узаро таъсир, шунингдек, шахсга тегишли булиши билан маълум бир ижтимоий ва профессионал гурухга киритилади.

Касбий маданиятнинг узига хос хусусияти шундан иборатки, бунда маданийлашган муносабат инсон борлиги ва онгининг барча шаклларига сингиб боради, умуминсоний кадриятларнинг асоси сифатида том маънодаги одамийлик принципларига асосланади.

Мослашувчан дунёда инсон ва жамият хаётининг таъсирчан регулятори сифатида тугридан-тугри одамларнинг барча сохалардаги хатти-харакатларга -сиёсат, иктисодиёт, конунчилик, ижтимоий тартибот ва бошкаларда амалиётдаги узгаришларга жавобан касбий маданият мутанисиблашиб боради.

Касб-хунар таълими жараёнида шахс субект сифатида маданиятни узлаштиришда автономлик, яхлитлик ва изчилликни намойиш этади. Кейинчалик шу субект - унинг яратувчиси, ташаббускори ва давомчиларига айланади.

Касбий маданий кадриятларга мутаносиблик - субъект касбни узлаштиришда, инсон аслида узига хослиги позицияларини ифодалашида билинади. Субъект касбий фаолиятнинг маданий катламларида узини англайди, максадлар ва натижаларга эришиш учун маънавий ва ижодий салохият, шу билан касбий маданиятни ривожлантириш ва уз-узини ривожлантиришга уринади.

Профилактика инспекторининг касбий маданиятининг таркибий элементларига, хусусан:

- одамлар билан ишлаш тажрибасида инсонийлик принципини ифодалаган холда аклий маданиятни намойиш этиши, инсон ва бошкалар билан хиссий таъсир утказишни тартибга солиш;

- тафаккурида маданиятли фаолият юрита олиши, шу жумладан хар бир ходисотга мантикий ёндашиб, маълумотларни тулик туплаб, муомаласида мулокотнинг хар бир таркибий кисмларига амал килиши;

- маънан маданиятли булиши, барча турдаги кадриятларга тугри ёндашган холда меъёрида фаолият тажрибасини юритиши;

- касбий маданиятнинг алохида узига хос ажралмас принципларига содиклик;

- хурмат ифодасини санаб утилган барча маданият элементлари сирасида саклай билиши, субъектнинг ижтимоий ва профессионал даражаларда мохир касб эгаси сифатида шаклланиши кабилар киради.

Касбий маданият, аввало, профессионал билим, куникма, тажриба ва касбий махорат каби зарурий воситаларни уз ичига олади. Самарали булиш учун энг окилона усулларни куллаши лозим. Х,ар бир касб эгаси уз фаолиятида самарадорликка эришиши учун юкоридаги санаб утилган элементлар ёрдам беради. Шунинг учун баъзи олимлар шунга катъий ишонадиларки, касбий маданият бу уларнинг махсус билимлари ва тажрибаларининг комбинацияси оркали касбий махоратни амалга ошириш нуктаси эканлигига.

Касбий маданиятнинг юкори даражаси хушхулк ва ахлокни яратишга ёрдам беради. Самарадорликни оширишга ёрдам берадиган соглом жамоавий мухит - бу аввало теран мехнат, барча аъзоларнинг ижобий хиссий муносабати, жамоада низоларнинг пайдо булишига тускинлик килиш хамда яхши атмосферани саклаб, фаолият давомида оптимал муомалага амал килиш. Бу уз навбатида ишчанлик коэффицентини таъминлайди. Шунинг учун, баъзи олимлар касбий маданиятнинг юкори даражада ривожланишини - касбий махоратга тенглаштиришади. Ва бунда мавжуд булган стереотиплар бархам топади.

Касбий сохада ахлокий омил билан бир каторда эстетик муносабатни саклай билишлик хам катта ахамиятга эга. У хам маданият омили саналади. Бу факат

тушуниш ва идрок килиш эмас, балки гузалликни илгай олишлик, шунингдек, яшаш жойи ва иш объектлари ва атроф-мухитда шу гузалликни ярата билишликдир. Яъни, хар бир ходим уз атрофида кулай мухитни ярата олиши лозим.

Кейинги касбий маданият омили - бу шахснинг кобилиятли булиши, доимий уз устида шлаши ва изланиши, ижодий фаолиятга эхтиёжмандлиги, барчаси касбий маданиятининг долзарб муаммоси булиб бормокда. Бугунги кунда ижодни чеклаган хар бир фаолият сохасида инсонларни тушуниш ва муаммосини англаш йуколмокда.

Касбий маданиятнинг хусусиятлари куйидагиларни уз ичига олади:

- интегративлик (мойиллик) - барча холатларда касбий маданият сохиби (эгаси) шахсга маданиятли муомалада булиши;

- ижтимоийлик юкори даражада одамийлик, шахсларни табакалаштирмаган холда бир хил муносабат курсатувчи касбий маданиятни шакллантириш, жамоада ахамиятли, шунингдек, шахснинг янада самарали булишига имкон беради;

- касбий маданиятнинг шахсий табиати, бу дегани махсус тайёргарлик жараёнида шахс томонидан узлаштирилиши лозим булган мухим билим, куникма ва малакаларга эга булиш оркали муаммонинг асл мазмунини тушуниб, ижрода шахснинг эхтиёжларини кондириши мумкин;

- масъулиятни акс эттирувчи динамизм ва самарадорлик касбий маданиятнинг мотивацион кучи, уни тартибга солишда кобилиятли тажриба талаб этилади, бунда ходимнинг шахсий фазилатларини ривожлантириш оркали касбий усишни амалга ошириш мумкин;

Шундай килиб, касбий маданият - бу умумий маданиятнинг бир тури булиб, инсоннинг билимларни узлаштириш даражасини акс эттирувчи, жамият ва шахсий таълим, махсус назарий билим ва амалий куникмалар асосида амалга ошириладиган маълум бир фаолият тури хисобланади ва хар томонлама шаклланган ходимда кадриятлар тизими ва ахлокий-маънавий принциплар устун булади:

Xßp бир ходим уз фаолиятида:

Хулоса урнида шуни айтиб утиш жоизки, инсон мулокотда шаклланади, ривожланади ва шахс сифатида намоён булади. Ижтимоий мулокотда рухият тараккий этади ва индивид узини хаётга мослайди. Психолингвистик жихатдан одамлар билан кундалик хаёт давомида мулокотда булувчи касблар жуда куп, аммо барча касблар орасида, айнан, инсон идроки ва рухий холатига алохида эътиборда булиб, мулокот кила олиш салохияти айникса турли вазиятдаги рухий холатларга тушган одамлар билан муомала маданиятига амал килиб сузловчи касб эгалари - бу, албатта, ички ишлар органлари таркибида хизмат фаолиятини олиб борувчи мутахассислар, профилактика инспекторлари хамда жамоат хавфсизлигини таъминловчи мутахассислардир. REFERENCES

1. Хукукбузарликлар профилактикасида мулокот маданияти //Scientific progress // 2021

2.Арипова А. Нотиклик ва унинг лисоний-услубий воситалари. - Тошкент: ЖИДУ, 2007. - Б.40-45.

3. Арипова А. Нотиклик нуткининг лисоний-услубий воситалари. Филол.фан.номз.дис. - Тошкент, 2002.

3. Methods, aspects and components of teaching the uzbek (russian) language as a foreign language on the experience of foreign students// Aziza Aripova, Khurshida Khodjayeva, Nozima Yuldasheva// Journal of Critical Reviews//2020, 393-398.

4.Уватов У. Донолардан сабоклар.-Т., АДодирий номли халк мероси нашр., 1994, 34-б.

5. Бегматов Э. Нутк маданияти проблемасининг пайдо булиши ва асосланиши.-Т.: Фан, 1973.

6. A.Aripova. The ideal appearance of a modern teacher// ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal// 2020.

7. Хукукбузарликлар профилактикаси ва жамоат хавфсизлигини таъминлашда фукаролик конунчилиги концепцияси асосида фаолият. // Х, укукбузарликлар профилактикаси ва жамоат хавфсизлигини таъминлашда фукаролик конунчилиги концепцияси асосида фаолият"* 2020.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.