Научная статья на тему 'БУЮК СЎЗ САНЪАТКОРИ АЛИШЕР НАВОИЙНИНГ СЕРҚИРРА ИЖОДИЙ МЕРОСИ'

БУЮК СЎЗ САНЪАТКОРИ АЛИШЕР НАВОИЙНИНГ СЕРҚИРРА ИЖОДИЙ МЕРОСИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
1284
55
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
мусаннафот / бадиий сўз / нутқ маданияти / нутқий нафосат / гўянда / маддоҳ / дурбор / сўз санъаткори / тафаккур илмининг султони / даврий воқеа. / musannafot / artistic word / speech culture / speech elegance / goyanda / madhud / durbor / word artist / sultan of the science of thinking.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — А. Х. Арипова, Х. Ш. Ходжаева

Мақола сўз санъатининг буюк намоёндаси, бадиий адабиётнинг барча жанрларида қалам тебратган билимдон, аллома Ҳазрат Алишер Навоийнинг бой ва серқирра ижодий меросини дунё олимлари томонидан тўлақонли равишда ўрганилиши, асарларини кенг тарғиб қилиш хусусидаги муҳим вазифалар, шоирнинг бадиий сўз билан шуғулланувчилар ҳақидаги мулоҳазалари, нутқ маданиятига доир фикрлари таҳлили ёритиб берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE GREAT WORD ARTIST ALISHER NAVOI'S SERIOUS CREATIVE HERITAGE

The article is a great representative of the art of speech, a scholar who has written in all genres of fiction, the rich and diverse creative heritage of Hazrat Alisher Navoi. The analysis is illuminated.

Текст научной работы на тему «БУЮК СЎЗ САНЪАТКОРИ АЛИШЕР НАВОИЙНИНГ СЕРҚИРРА ИЖОДИЙ МЕРОСИ»

БУЮК СУЗ САНЪАТКОРИ АЛИШЕР НАВОИЙНИНГ СЕРЦИРРА

ИЖОДИЙ МЕРОСИ

А. Х. Арипова Х. Ш. Ходжаева

Ф.ф.н., PhD. ТДЮУ ЖИДУ Роман-герман тиллари

Ихтисослаштирилган филиали кафедраси катта укитувчиси

Умумтаълим фанлар кафедраси мудири

в.б.

АННОТАЦИЯ

Макола суз санъатининг буюк намоёндаси, бадиий адабиётнинг барча жанрларида калам тебратган билимдон, аллома Х,азрат Алишер Навоийнинг бой ва серкирра ижодий меросини дунё олимлари томонидан тулаконли равишда урганилиши, асарларини кенг таргиб килиш хусусидаги мухим вазифалар, шоирнинг бадиий суз билан шугулланувчилар хакидаги мулохазалари, нутк маданиятига доир фикрлари тахлили ёритиб берилган.

Калит сузлар: мусаннафот, бадиий суз, нутк маданияти, нуткий нафосат, гуянда, маддох, дурбор, суз санъаткори, тафаккур илмининг султони, даврий вокеа.

THE GREAT WORD ARTIST ALISHER NAVOI'S SERIOUS CREATIVE

HERITAGE

A. Kh. Aripova Kh. Sh, Khodjaeva

PhD. Specialized branch of TSLU Senior Lecturer, Department of Romance

Head of the Department of General and Germanic Languages, UWED

Education, etc.

ABSTRACT

The article is a great representative of the art of speech, a scholar who has written in all genres of fiction, the rich and diverse creative heritage of Hazrat Alisher Navoi. The analysis is illuminated.

Keywords: musannafot, artistic word, speech culture, speech elegance, goyanda, madhud, durbor, word artist, sultan of the science of thinking.

КИРИШ

Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев таъкидлашича:

"Дунёдаги уар цайси давлат, уар цайси халц биринчи навбатда узининг интеллектуал салоуияти, юксак маънавияти билан цудратлидир, бу уринда узбек

халцининг буюк сиймоси Алишер Навоий - туркий халцларнинг миллий юксалишига катта уисса цушган цудратли салоуият вакили" [Мирзиёев, 2020: 1] эканлигини эътироф этиш нечоглик мухим.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Буюк шоир ва мутафаккир, атокли давлат ва жамоат арбоби Алишер Навоийнинг бебахо ижодий-илмий мероси нафакат халкимиз, балки жахон адабиёти тарихида, миллий маданиятимиз ва адабий-эстетик тафаккуримиз ривожида алохида урин тутади. Улуг шоир узининг шеърий ва насрий асарларида юксак умуминсоний гояларни, она тилимизнинг бекиёс суз бойлиги ва чексиз ифода имкониятларини бутун жозибаси ва латофати билан намоён этиб, ер юзидаги миллионлаб китобхонлар калбидан муносиб ва мустахкам урин эгаллади [Щ4865, 2020].

Алишер Навоийнинг бой ва серкирра ижодий меросини тулаконли равишда урганиш, унинг асарларини кенг таргиб килиш хамда алломанинг хотирасини абадийлаштириш бугунги кунда мухим вазифалар сирасига киради. Зеро, буюк мутафаккир ижодини нафакат мамлакатимизда, балки хорижда хам урганишга булган кизикиш катта.

Алишер Навоий - суз санъаткори, тафаккур илмининг султони, улуг шоир. Бугунги кунда навоийшунослик сохасида куплаб тадкикотлар олиб борилмокда, республика ва халкаро микёсда илмий анжуманлар утказилмокда. Шу билан бирга, биз биламизки, олий таълим муассасаларида хам, айнан, буюк сиймо хотирасини абадийлаштириш максадида ташкил этилаётган тугараклар, укув курслари ва машгулот тренинглари, мамлакатимиз хамда бир катор хорижий давлатларда алломанинг хайкалларини урнатиш, асарлар тупламини тулик нашрдан чикариш, шахар марказларида меъморий ёдгорликлар барпо этиш куннинг килинаётган мухим ишлари сирасига киради. Жумладан, мутаносиб равишда Адиблар хиёбонида барпо этилган маданий ёдгорлик асосини хам Х,азрат Навоий мажмуаси бошлаб берган.

Шарк халклари учун бебахо бадиий, маънавий, илмий ва тарихий меросни колдирган буюк узбек шоири ва мутафаккири Алишер Навоийнинг 580 йиллигини нишонлаш максадида "Буюк шоир ва мутафаккир Алишер Навоий таваллудининг 580 йиллигини кенг нишонлаш тугрисида" Узбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 19 октябрдаги ПК-4865-сон Карори кабул килинди.

Уз даврининг энг буюк мутафаккири - тилшунос, асл ахлокий-эстетик, диний ва фалсафий фикрлар муаллифи, давлат арбоби Алишер Навоий уз хаёти

давомида узининг ноёб, такрорланмас ижоди, туркий халкдари учун кимматли саналган маданий бойлигини тухфа этди.

Навоий ижодини урганиш - буюк мутафаккир хаёти даврида у амалга оширган ишлари, яратган мактаблари, даврий вокеа ва ходисалардан бохабар булиш билан баробар.

Алишер Навоийнинг тили, суз бойлиги тугрисида суз юритиш мукаммалликни талаб килади. Чунки, Навоийнинг олами шу кадар бекиёс, бехудуд уммон. Шоир асарларининг тили буйича олиб борилган илмий тадкикотлар, бу масала юзасидан туркийшуносликда карор топган назарий карашлар, адибнинг «Мухокамат-ул-лугатайн» рисоласида ва бошка асарларида ифодаланган фикр-мулохазалар Навоий лисоний оламининг умумий ва мухим нукталарини тавсифлашга ёрдам беради [Боровков, 1946: 92].

Алишер Навоий ижодини урганиш, унинг сирли лисоний олами билан танишиш ута мухим масала. Алишер Навоийнинг шеърлари, насрий асарлари, унинг диний, тарихий, фалсафий-таълимий рисолалари - исталган киши тасаввурида бутун кудрати, салобати тажассум. Алишер Навоий — бутун туркий олам, жахон адабиётида бетакрор сиймо. Унинг мероси, шоирнинг уз таъбири билан айтганда мусаннафоти, фикр-карашлари барча кишилар учун азиз ва муътабар. Навоий мероси, айникса, биз учун кимматли [Нашр 6, 1947].

Алишер Навоийдан мерос колган нутк маданияти, адабиёт, тил, ижтимоий фикрлари ёшлар дунёкараши шаклланишида катта урин тутади. Унинг нутк маданиятига оид ижоди ва фикрлари - уни нотик даражасига кутарди. Унинг номи Шаркнинг Фирдавсий, Низомий, Жомий каби улуг адиблари каторида туради. Санъаткор узбек адабиётини мана шу дахолар яратган буюк адабиёт даражасига олиб чикди.

Маълумки, нутк одоб-ахлоки, муомала маданияти, шахслараро муносабатлар - буларнинг барчаси нутк оркали тугилади ва амалга оширилади. Жонли, мазмунан теран сузнинг таъсирчанлиги унинг кишиларга завк бера олишида намоён булади. Ёзма адабиётнинг илк намуналаридан то шу кунчага яратилиб келинган ва келинаётган асарларнинг деярли барчасида сузнинг буюк кудрати мадх этилади. Алишер Навоий ижодида хам жонли сузнинг кудрати эътироф этилади: «Жисм бустонига шажар суздур, Руу ашжорига самар суздур».

Нутк маданияти ва нотикликнинг лисоний-услубий хусусиятлари борасидаги фикрлар Алишер Навоийнинг куплаб асарларида келтирилиб утилади.

Алишер Навоийнинг нотиклар хакида ёзиб колдирган маълумотлари шоирнинг нима сабабдан воизлар билан кизикканлиги, улар фаолиятини урганишга нима сабаб деган саволларни уртага ташлайди.

Алишер Навоийнинг узи хам даврининг мохир сузамоли, забардаст шоири, етук сухандонларидан бири булган. Воизлик масаласи билан кизикиши унинг нихоятда чукур билим эгаси эканлигини, уз билимини турли дунёвий илмларни урганиб ошириб борганлигидан далолат беради [Лугат, 1961: 265].

Дархакикат, бирор масалани урганишдан олдин, шу масала юзасидан назарий билимларга эга булиш уни тугри хал кила олишни билдиради.

Алишер Навоий хам воизликни назарий томондан тахлил килган. Шоир бадиий суз билан шугулланувчиларни "надимлар, киссагуйлар, масалгуйлар, бадихагуйлар, кироатхонлар, муаммогуйлар, воизлар, гуяндалар, маддохлар, касидахонлар"га ажратади.

Навоийнинг фикрича, улар кучли, ёкимтой ва жозибали овозга эга булишлари керак. Купчилик олдида эхтиросли нутк сузлай олиш усулларини яхши билишлари, уз сузларига, нуткларига эътиборни карата олишлари керак.

Алишер Навоийнинг нутк маданияти ва нотикликка оид мулохазалари унинг тил, нутк, бадиий суз, нутк маданияти, нуткий одоб, нуткий нафосат хакидаги теран фикрларида уз ифодасини топган. Проф. Эрнст Бегматов фикрича, шоирнинг нутк одобига оид талкинларида:

1) нутк, унинг огзаки ва битилган (ёзма) шакли;

2) нуткий фаолиятнинг мохир усталари;

3) нуткнинг юзага чикиш усуллари;

4) нуткий услублар;

5) нуткда маъно ва шакл, уларнинг уйгунлиги;

6) нуткий оханг; унинг куринишлари;

7) нутк одоби;

8) нутк нафосати (естетикаси), каби муаммолар тилга олинган.

Ушбу муаллифнинг кайд килишича, Алишер Навоий нотикларни уларнинг нуткий камолоти ва нотиклик максадидан келиб чиккан холда иккига - ижобий сифатга эга нотиклар, хамда салбий сифатга эга нотикларга ажратган. Адиб ижобий сифатли нотикларни "балогат шиор, булаго, гухарпош, дурбор, нуктадон, сехрсуз, хушгуй, шакарлаб" каби 80 дан ортик ибора билан таърифлаган.

Утмишда яшаган истеъдодли воизларимиз ижодини урганиш хозирги кун учун хам амалий ахамиятга эгадир. Нутк маданияти тарихида Алишер Навоий меросини урганиш ута мухим [1-3].

Тил бойлигидан мохирлик билан фойдаланиш, матн мазмунига мослаб куллаш, уларни асосий максад ва вазифаларга буйсундира олишнинг узи хам нутк маданиятидир.

Шу уринда, Алишер Навоий - нуткий махорат хамда ноёб кобилият эгаси

хам.

Алишер Навоий узининг бадиий ва илмий асарларида туркий тил муаммолари, унинг бошка тиллар билан алокаси, туркий нуткнинг энг нозик бадиий имкониятларига алохида эътибор каратди.

Нутк маданияти, нутк фаолияти этикаси масалалари билан шугулланган, айникса лингвистик маданиятни таъминлаш воситаларини танлашнинг лингвистик ва экстралингвистик мезонларини таъкидлади. Нутк маданиятининг долзарб муаммолари, унинг одоб-ахлокини урганишда Алишер Навоий куп холларда нуткнинг аниклиги ва ифодалилигини, унинг олдига куйилган максадга энг катта мувофиклигини таъминлашнинг бадиий воситаларига алохида эътибор берди. Шу билан бирга, шоир алохида дуч келган гаплашиш маданияти ва мулокот одобига зид булган холатларни коралади.

Шу нуктаи назардан караганда, Навоийнинг нутк маданияти масалалари буйича фикрларни урганишда фикрлари ва карашларини иккита катта гурухга булиш мумкин:

1) нутк маданиятини, унинг этикаси ва эстетикасини таъминлашга хизмат килишни англатади;

2) нутк маданиятини, ахлок коидаларини бузадиган салбий ходисаларни санаб утди.

Нуткни мукаммалликка етказиш хусусиятлари ва воситалари хакида шоирнинг фикрларини урганиб, уларни яна иккита кичик гурухга булишимиз мумкин:

1) нутк маданиятининг лингвистик талаблари;

2) нутк одоб-ахлок коидалари.

Шоир асарларида иккала булимга тегишли умумий гаплар хам мавжуд. Алишер Навоий куйидагилар хакида гапиради:

1) тилга хурмат ва эхтиёткорлик билан муносабатда булиш, уни кадрлаш, химоя килиш зарурлиги;

2) тил бойликларининг чексиз имкониятларини урганиш, уларни узлаштириш. тилга онгли ёндашиш, унинг имкониятларидан яхши максадларда фойдаланиш;

Жонли сузнинг бекиёс кудратидан бахраманд булиш узбек халкининг хислатларидан биридир. Аллома Алишер Навоий - чиройли ва таъсирчан нутк сузлаш илми, бадиий етук сузланган нутк санъатини юкори чуккига олиб чика олган дахо [Нотиклик ва унинг лисоний-услубий воситалари, 2007].

Алишер Навоийнинг бой ва серкирра ижодий меросини хар томонлама чукур урганиш, унинг улмас асарларини юртимизда ва хорижий мамлакатларда кенг таргиб килиш хамда хотирасини абадийлаштириш - бугунги куннинг мухим вазифаларидан саналади[4-7].

Францияда улуг шоир ижоди хакидаги дастлабки маълумотлар XVII асрнинг иккинчи ярмида пайдо була бошлаган. Аммо мутафаккир ижодини мунтазам равишда урганиш XIX асрдан — шаркшунослик фани узига етарли манба туплаган, илмий тадкикот методлари ишлаб чикилган бир даврдан бошланди. Француз навоийшунослигини карор топтириш ва ривожлантириш ишига Д' Эрбело (1625—1695), Сильвестр де Саси (1758—1838), Э. Катрмер (1782—1857), Франсуа Белен (1817—1877), Паве де Куртейль (1821—1882), Люсьен Бува каби шаркшунослар уз хиссаларини кушдилар. Навоий хакида француз адиби Луи Арагон (1897—1982) хам рисолалар ёзган эди[8].

МУХОКАМА

Машхур «Шарк кутубхонаси»нинг тузувчи-муаллифи, таникли шаркшунос Бертельми де Моленвиль Д'Эрбело асарларида Навоийнинг хаёти ва ижодига доир дастлабки маълумотлар берилган. Д'Эрбело француз китобхонларини Шарк адабиёти билан таништирувчи уч жилддан иборат улкан тадкикотни араб, форс ва туркий кулёзмалар асосида чоп эттирди. Д'Эрбело Алишер Навоий ижоди хакида уз тадкикотининг биринчи ва учинчи жилдларида маълумот беради. Биринчи жилдга киритилган «Навоий» сарлавхали бу кичик макола Д'Эрбелони улуг шоиримизнинг Франциядаги дастлабки таргиботчиси, деб эътироф этишга имкон беради. Маколада француз тадкикотчиси Навоийнинг ижтимоий мавкеи, Хуросон ахли орасида тутган обруйи хакида хикоя килади, уни буюк шоир ва мутафаккир шахс сифатида каламга олади[9]. Х,иротда шоир томонидан ташкил этилган ва кейинчалик тарихчи Хондамирга мерос сифатида колдирилган кутубхона хакида батафсил маълумот келтиради. Мазкур маколада Алишер исмининг мазмуни хам китобхонга тушунтириб берилади. Француз олими уз китобининг учинчи жилдида узбек шоирига мана шундай юксак бахо берган: «Мир Алишер Темурланг авлоди булмиш Султон Хусайн Мирзонинг вазири булиб, бу одам форс шеъриятида хам, туркий шеъриятда хам камолот пиллапоясига кутарилган вакиллардан бири». Шу билан бирга у Навоийнинг туркий (эски узбек тилидаги) турт девони хакида маълумот келтириб, уларни санаб утади. Бундай киска ва аник маълумотлар то XIX асрга кадар Европа ва Франция шаркшунослари учун асосий манба булиб хизмат килган.

Навоий номи Д Эрбелодан сунг бошка бир француз тадкикотчиси, шаркий мактаб асосчиси Сильвестр де Саси тадкикотларида хам тилга олинади. XIX аср рус олими Михаил Никитинский уз диссертациясида уктиришича [Амир Низомиддиннинг давлат ва адабиётдаги мавкеи. СПБ. 1856, 3-бет] Сильвестр де Саси Давлатшох Самаркандий ва Сом Мирзо маълумотларига асосланган холда узбек адабиёти асосчиларининг хаёти ва ижоди хакида йирик асар ёзган. У мазкур

тадкикотида Навоий ижодининг куп кирралилигини, уз миллий адабиётини ривожлантиришдаги хизматларини алохида таъкидлаган. Хусусан, у шоир хакида шундай ёзади: «Алишер сиёсий арбоб ва таницли шоир, бадиий адабиётнинг барча жанрларида цалам тебратган ва адабиёт билимдони булган».

Сильвестр де Саси Навоийнинг таржимаи холини Д'Эрбелога нисбатан батафсилрок хикоя килади, аммо у уз китобида шоир асарларига хеч кандай илмий танкидий изох бермасдан курук руйхатини келтиради, холос[10].

Навоий ижодини Францияда таргиб ва ташвик этиш хамда таркатиш ишига «Колледж де Франс»да семит тиллари профессори, уз асарлари билан катта шухрат козонган олим, фавкулодда заковат сохиби Катрмер Этьен Марк катта хисса кушган.

Брокгауз ва Эфроннинг комусий лугатига киритилган маколада айтилишича [СПБ., 1893, 5-жилд, 363-бет], «тафсилотлар таулилида фавкулодда заковат сохиби» булган рус шаркшуноси Березин Катрмернинг «улкан эрудицияси» хакида ёзади. В. В. Бартольд эса мугуллар даврида Эронда барпо этилган давлат тарихи буйича яратилган тадкикотга француз олими ёзган кириш сузни бахолар экан, «Катрмернинг барча тадцицотлари каби мукаммал» эканини уктиради [В. В. Бартольд. Асарлар, VIII жилд, 272-бет].

М. Катрмер 1841 йилда Шарк классик адабиёти буйича хрестоматия нашр килиб, унга Навоийнинг «Мухокамат-ул-лугатайн»ва «Тарихи мулуки Ажам» асарларини киритади. Х,ар иккала асар Европада биринчи марта Навоийнинг Парижда сакланаётган кулёзмалари асосида чоп этилган эди. Кейинчалик олим узбек мутафаккири асарларини француз тилида нашрдан чикаришнинг батафсил планини тузиб чикади, аммо бу режа тадкикотчи вафоти сабабли амалга ошмай колди[11].

Д'Эрбело фаолияти билан Катрмер ишлари бралигида Францияда Навоий ижодини урганиш ббрасида кандайдир бушлик, узилиш булган экан деб карамаслик керак. Мавжуд фактлар шундан далолат берадики, бу жараён узлуксиз давом этган. Жумладан, XVIII асрда яшаб ижод этган атокли француз ёзувчиси ва файласуфи Жан Жак Руссо Шарк классик адабиётининг улкан мухлиси сифатида Навоий девонларини яхши билган, шунингдек, Шарк шеърияти нодир обидаларининг туркий таржималаридан (масалан, Саъдийнинг «Гулистон» асарининг туркий таржимаси ва хоказо) хабардор булган.

НАТИЖА

Хуллас, Навоий асарларининг Европага таркалиш жараёни анча мураккаб ва серкирралидир. Алишер Навоий замонасининг энг таникли ва нуфузли шоирларидан бири булгани хамда адибнинг ижодий доираси хорижий олимлар

томонидан урганилгани хам эътиборга лойик. Француз шаркшуносларининг Навоий хаёти ва ижодини урганиш сохасидаги ишларини Люсьен Бува давом эттирди. 1902 йилда Парижда булиб утган шаркшунослар анжуманида у «Мухокамат-ул лугатайн» асарининг янги топилган кулёзма нусхаси хакида атрофлича маълумот берган. 1926 йилда «Осиё» журналида Люсьен Бува темурийлар даври маданияти, санъати, меъморчилиги ва адабиёти хакида макола эълон килиб, унда Навоийнинг кискача таржимаи холини баён этади ва шоир каламига мансуб асарлар руйхатини келтиради. Л. Бува Навоийни олий унвон ва мансабга интилмайдиган камтарин, инсонпарвар одам сифатида таърифлайди. У шоирнинг кёнг камровли олижаноб фаолиятини алохида таъкидлайди ва Х,иротда бунёд этган иншоотларини санаб курсатади. Л. Буванинг 1927 йилда «Мугуллар империяси» номли китоби чоп этилади. Мазкур асарнинг бир бобида Алишер Навоий ижоди хакида гап кетади. В. В. Бартольднинг гувохлик беришича, Л. Бува бу сафар янги манбаларга мурожаат килмайди, у

аввалгидай Мирхонд, Хондамир, Бобур ва Алишер Навоийнинг оригинал асарларига таянади.

В. В. Бартольднинг Л. Бувага берган танкидий бахосидан катъий назар, француз шаркшуносининг тадкикотлари узбек адабиёти асосчиси ижодини Франция, Европа жамоатчилиги уртасида оммалаштиришда мухим ахамиятга эга. Француз шаркшуносларининг, хусусан Л. Буванинг китоблари Навоий ижодини янада тёранрок илмий тадкик этишга олимларнинг диккатини жалб этди.

Алишер Навоий - туркий халкларнинг буюк шоири, мутафаккири, жамоат ва давлат арбоби булиб, форсий, араб ва туркий тиллардаги ижодини бизга мерос килган холда, тарихда из колдирди. Туркийзабон ижодкор туфайли маданиятлараро муносабатларда Навоий куплаб Марказий Осиё халклари адабиётининг етук аждоди хисобланади.

Алишер Навоийнинг энг машхур асари - "Хамса" форс шеъриятининг мумтоз вакили Низомий Ганжавийнинг ижодига хурмат сифатида ёзилган асарлар сирасига киради. Алишер Навоий хам илм, хам маърифатда нозик фикрларни колдирган дахо. Навоий илм инсоннинг энг гузал ва зарурий фазилатларидан бири, хар бир кишининг энг мухим бурчи илм олиш эканлигини эътироф килган. Навоийнинг фикрича, илм-фанни пухта эгаллашда хар бир униб усиб келаётган ёш авлод астойдил урганиши лозим: "Ёшлигингда йиггил билимни, каригач сарф килгил ани", дейди Навоий. Алишер Навоий ёшлигиданок куп шеърларни ёд олган, жумладан, Фаридиддин Атторнинг "Мантик ут-тайр" ("Куш нутки") асарини болалик чогларидан кайта-кайта укиб, эркин равишда укиб берган. Алишер Навоий нотиклик масалаларига хам катта ахамият бериб, уз даврида бир неча хужра-мактабларини очиб, у ерда таълим олувчиларга гамхурлик килган.

Aлишер Швоий Aстрободдa юргaн кезлaридa подшо X,yсaйн Бойкдрога Угил Ba киз болaдaр учун мaктaблaр очиш тaклифидa номaдaр жyнaтгaн, шaхсaн Узи мaдрaсaлaр кyришдa тaшaббyс кyрсaтгaн. Нaвоийнинг фикричa, илм хaдккa нур келтирaди, унта тугри йул кyрсaтaди, шу сaбaбдaн усиб келaётгaн aвлодни билимли килиш учун бир нечa бор yринaди. У узининг "Ихлосия" мaдрaсaси ёнидa мaктaб очиб, болaдaрни укитиш Ba тaрбиялaш учун зaрyр шaроит ярaтгaн, бунинг учун лозим бyлгaн мaблaF хдм aжрaтгaн.

Aдишер Нaвоийнинг безaвол aдaбий мероси мисолидa узбек aдaбиёти Ba мaдaниятини чукур Ургaниш Ba оммaлaштириш хдр кaчонгидaн хдм мухим aхaмият кaсб этaди.

ХУЛОСА

Ллишер Нaвоий тaълим-тaрбия тyFрисидaги фикрлaрини купрок бaркaмол

инсонни ифодaдовчи ижобий обрaзлaр ярaтиш оркдли бaён кдлган. Илм-мaърифaт, aхлок-одоб мaсaдaдaригa доир фикрлaри - илмий-фaдсaфий Ba дидaктик aсaрлaридa уз ифодaсини топгaн. Буюк суз сaнъaткори Ba мyтaфaккири Нaвоий бир кaнчa aсaрлaридa ёшлaр тaрбиясигa оид фикрлaрини ифодaдaб кетгaн, жyмлaдaн унинг "X,aйрaт yл-aброр", "Фaрход Ba Ширин", "Лaйли Ba Ma^y^' кaби достонлaри фaдсaфий-тaълимий достонлaр сирaсигa кирaди. Нaвоий бу aсaрлaридa узининг фaдсaфий, ижтимоий-сиёсий хaмдa кишилaргa тaълим Ba угит бериш мaсaдaдaригa кaттa эътибор берган [Aдишер Нaвоий aсaрлaрининг тaрбиявий aхaмияти, 2021]. Достондa ёвyз хислaтлaр корaдaниб, иккиюзлaмaчилик, риёкорлик холaтлaри кескин фош этилган. Хyсyсaн, Нaвоий сaхийлик, одоб Ba кaмтaринлик, отa-онaгa хyрмaт, ростгуйлик Ba тyFрилик, илмнинг фойдaси Ba кaмтaрлик хислaтлaрини тaрaннyм этaди. "X,aйрaт yл-aброр" aсaрининг бир нечa боблaри одоб-aхдок Ba тaълим-тaрбия мaсaдaдaригa бaFишлaнгaн. Нaвоий бу достоннинг олтинчи мaколотидa одоб Ba кaмтaрликни yлyFлaб, тaълим-тaрбиягa доир киммaтли фикр-мyлохaзaлaрини бaён килган. Бу aсaрдa тaкaббyр Ba одобсиз кишилaр корaдaнгaн. Шоир достоннинг мaколотидa ёш aвлод тaрбияси, уни устириш, укитиш Ba бaдоFaтгa еткaзиш хaмдa бу борaдa отa-онaдaрнинг вaзифaдaри хaкддa бaтaфсил фикр юритгaн. Шоир ёшлaрни отa-онaнинг хизмaтини бaжaришгa, yлaрни хyрмaт килишга, yлaргa нисбaтaн хaмишa мехр-мyхaббaтли бyлишгa чaкдрaди хaмдa отa-онaни ой Ba куёшга тенглaштириб нисбaт берaди. Жyмлaдaн: "Бошни фидо ama amo цoшusa, жисмни цил тдцй aнo бoшu2a..." дея oma ea oнaгa %урмam бuлaн maъзuмдa бyлuшлuк %aмдa "Тун-кунунггa aйлaгaлu нурпош, бирисин ой aнглa, бирисин цуёш." деб кечa ea кундуздa ой ea цуёш шби муцaддaс uнсoнлaр яцuнлaрuнгuз дейди.

Улуг суз санъаткорининг асарларини урганиш, ёш навоийшунослар куламини кенгйтириш - уларга шоирнинг мукаммал асарлари тарихи ва мазмунини ургатиш миллий юксалишга булган бир кадам сифатида харакат саналади[12].

Алишер Навоийнинг безавол адабий мероси мисолида узбек адабиёти ва маданиятини чукур урганиш ва оммалаштириш хар качонгидан хам мухим ахамият касб этади[13]. Алишер Навоий таълим-тарбия тугрисидаги фикрларини купрок баркамол инсонни ифодаловчи ижобий образлар яратиш оркали баён килган. Илм-маърифат, ахлок-одоб масалаларига доир фикрлари - илмий-фалсафий ва дидактик асарларида уз ифодасини топган.

REFERENCES

[1]. Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг 2020 йил 20 февраль куни Анкара шахрида Туркия Республикаси Президенти хузуридаги Халк кутубхонасининг очилиш маросимидаги нутки.

[2]. ПК-4865-сон 19.10.2020 // УзР П^ "Буюк шоир ва мутафаккир Алишер Навоий таваллудининг 580 йиллигини кенг нишонлаш тугрисида"

[3]. Арипова А. Нотиклик ва унинг лисоний-услубий воситалари. Тошкент, Жахон иктисодиёти ва дипломатия университети, 2007.

[4]. Боровков А. К. : Алишер Навои как основоположник узбекского литературного языка // Алишер Навои. М.; Л, 1946. С. 92-120;

[5]. Навои и Джами в народном предании // Изв. АН СССР. Отд-е лит. и яз. 1947. Т., вып. 6;

[6]. Бадаиъ ул-лугат. М.: Восточ. лит., 1961; С. 265

[7]. Алишер Навоий асарларининг тарбиявий ахамияти, 2021 http: //fikr.uz/blog/Navoiy and Babur/alisher-navoii-asarlarining-tarbiyavii-a_amiyati.html

[8]. Арипова, А. (2007). Нотиклик ва унинг лисоний-услубий воситалари. Тошкент, Жахон иктисодиёти ва дипломатия университети.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

[9]. Khasanovna, A. A. (2021). The Live Word Is An Important Tool That Constitutes The Content-Essence Of The Oratory Art. The American Journal of Social Science and Education Innovations, 3(02), 417-434.

[10].Aripova, A., Khodjayeva, K., & Yuldasheva, N. (2020). METHODS, ASPECTS AND COMPONENTS OF TEACHING THE UZBEK (RUSSIAN) LANGUAGE AS A FOREIGN LANGUAGE ON THE EXPERIENCE OF FOREIGN STUDENTS. Journal of Critical Reviews, 7(4), 393-398.

[11].Khasanovna, A. A. (2021). The Live Word Is An Important Tool That Constitutes The Content-Essence Of The Oratory Art. The American Journal of Social Science and Education Innovations, 3(02), 417-434.

[12].Aripova, A. K. (2020). Ancient Uzbek Tribes And Clans Inhabiting In Central Asia. The American Journal of Social Science and Education Innovations, 2(09), 384394.

[13]. Aripova, A., Khodjayeva, K., & Yuldasheva, N. (2020). METHODS, ASPECTS AND COMPONENTS OF TEACHING THE UZBEK (RUSSIAN) LANGUAGE AS A FOREIGN LANGUAGE ON THE EXPERIENCE OF FOREIGN STUDENTS. Journal of Critical Reviews, 7(4), 393-398.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.