Научная статья на тему 'НУТҚ МОҲИЯТИНИ ТАШКИЛ ЭТУВЧИ МУҲИМ ВОСИТА'

НУТҚ МОҲИЯТИНИ ТАШКИЛ ЭТУВЧИ МУҲИМ ВОСИТА Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
8938
350
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
жонли сўз / таъсирчан нутқ / нотиқлик / санъат / нотиқликнинг лисоний-услубий воситалари / нутқ сўзлаш илми. / live speech / expressive speech / oratory / art / linguistic-methodological means of oratory / speech science.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Азиза Хасановна Арипова

Фанлар методологиясида нотиқлик мураккаб соҳа бўлиб, ҳам санъат сифатида, ҳам фанларнинг бир йўналиши сифатида ўрганилган. Мазкур мақолада мазкур соҳанинг ҳам ижтимоий йўналиши, хусусиятлари ҳамда лисоний аспекти моҳиятан ёритилган. Нотиқлик масаласи ҳамда уни лисоний-услубий хусусиятларини ўрганиш ва тадқиқ қилиш услубият ҳамда психолингвистика, лингвокультурология ва нутқ маданияти фанларининг назарий элементларини қамраб олган бўлиб, нотиқликнинг лисоний-услубий амалиёти устида тадқиқотлар ҳамиша кенг оммани қизиқтириб келган. Нотиқлик санъатининг ўзига хос лисоний бирликлари, воситалари тарихи, айнан, нотиқлик маҳоратини юзага келтирувчи унсурлари тадқиқ остига олинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

AN IMPORTANT TOOL THAT ORGANIZES THE NATURE OF SPEECH

In the methodology of sciences, oratory is a complex field that has been studied both as an art and as a branch of science. This article describes the social direction, features and linguistic aspects of this field. The study of oratory and its linguistic and methodological features covers the theoretical elements of methodology and psycholinguistics, linguoculturology and speech culture, and research on the linguistic and methodological practice of oratory has always been of great interest to the general public. The specific linguistic units of the art of oratory, the history of the means, namely, the elements that form the art of oratory are studied.

Текст научной работы на тему «НУТҚ МОҲИЯТИНИ ТАШКИЛ ЭТУВЧИ МУҲИМ ВОСИТА»

НУТЦ МОХ^ИЯТИНИ ТАШКИЛ ЭТУВЧИ МУ^ИМ ВОСИТА

Азиза Хасановна Арипова

PhD, ТДЮУ Ихтисослаштирилган филиали Умумтаълим фанлар кафедраси

мудири в.б.

АННОТАЦИЯ

Фанлар методологиясида нотиклик мураккаб соха булиб, хам санъат сифатида, хам фанларнинг бир йуналиши сифатида урганилган. Мазкур маколада мазкур соханинг хам ижтимоий йуналиши, хусусиятлари хамда лисоний аспекти мохиятан ёритилган. Нотиклик масаласи хамда уни лисоний-услубий хусусиятларини урганиш ва тадкик килиш услубият хамда психолингвистика, лингвокультурология ва нутк маданияти фанларининг назарий элементларини камраб олган булиб, нотикликнинг лисоний-услубий амалиёти устида тадкикотлар хамиша кенг оммани кизиктириб келган. Нотиклик санъатининг узига хос лисоний бирликлари, воситалари тарихи, айнан, нотиклик махоратини юзага келтирувчи унсурлари тадкик остига олинган.

Калит сузлар: жонли суз, таъсирчан нутк, нотиклик, санъат, нотикликнинг лисоний-услубий воситалари, нутк сузлаш илми.

AN IMPORTANT TOOL THAT ORGANIZES THE NATURE OF SPEECH

Aziza Khasanovna Aripova

PhD, Acting head of the department of General education sciences at the specialized

branch of TSUL

ABSTRACT

In the methodology of sciences, oratory is a complex field that has been studied both as an art and as a branch of science. This article describes the social direction, features and linguistic aspects of this field. The study of oratory and its linguistic and methodological features covers the theoretical elements of methodology and psycholinguistics, linguoculturology and speech culture, and research on the linguistic and methodological practice of oratory has always been of great interest to the general public. The specific linguistic units of the art of oratory, the history of the means, namely, the elements that form the art of oratory are studied.

Keywords: live speech, expressive speech, oratory, art, linguistic-methodological means of oratory, speech science.

КИРИШ

Нотикдик - чиройли ва таъсирчан нутк сузлаш илми, бадиий етук сузланган нутк санъатидир. Нотиклик санъати, нут; маданияти масалалари кишиларни кадимдан кизиктириб келган. Жонли сузнинг бекиёс кудратидан бахраманд булиш узбек халкининг хислатларидан биридир. Нотиклик санъати равнак топган маскан Юнонистондир, аммо кадимги Миср, Вавилон, Оссурия, Х,индистон каби мамлакатларда хам бу масалага кизикиш катта булган. Уз даврида давлат арбобларининг юкори лавозимларни эгаллаши уларнинг канчалик нотик эканлиги, нотиклик махорати билан белгиланган.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Жонли, мазмунан теран сузнинг таъсирчанлиги унинг кишиларга завк бера олишида намоён булади. Ёзма адабиётнинг илк намуналаридан то шу кунчага яратилиб келинган ва келинаётган асарларнинг деярли барчасида сузнинг буюк кудрати мадх этилади:

«Жисм бустонига шажар суздур, Ру% ашжорига самар суздур»

(А.Навоий).

Тугри ва яхши ёзиш, чиройли гапириш учун мантикий фикрлаш лозим. Нутк маданиятини эгаллаган киши тугри фикр юритиб, тингловчиларга таъсир эта олади. Санъатшунос Л.Хужаеванинг фикрича, «нутк маданияти - фикр маданияти» демакдир, миллий узига хос, фикрлари аник, грамматик тугри тузилган, мантикий мунтазам ва бадиий ифодали нуткгина маданийдир [1].

Нотикнинг сузи тингловчиларни рухлантира олиши керак. Нотикнинг нутк маданиятини эгаллаганлиги унинг таъсирли сузида намоён булади.

Кадимги юнонлар нуткнинг чиройли, мазмундор булишига харакат килганлар, махсус нотиклик мактаблари очилган ва уларда нотиклик санъатини ургатувчи «риторика» фани укитилган.

Риторика фанининг яравтувчиси юнон олими Коракс булиб, унинг фикрича, риторика «ишонтирувчи хизматкордир».

Нотикликнинг асосий фазилати исбот килиш ва хакикатни карор топтиришдадир. Кадимги Юнонистонда нотиклик санъатини адабий жанр даражасига кутарган ва илмий тус берган кишилар софистлар (юн. донолик сузидан.) булган.

Кенг билимли, сузга чечан одамлар софистлар булган. Улар нотиклик санъатининг асосчилари хисобланади. Софистлар -«донишмандлик ва фасохат» муаллимлари сифатида нотиклик килувчи кадимги юнон файласуфлари. Софистлар нотикликнинг мазмуний куринишларидан мохирона фойдаланиб,

оммага, тингловчиларга таъсир килишда уларга етадиганлари булмаган. Улар суз кимматини хар кадамда таъкидлаб утганлар. Нутк (логос)ни урганиш объекти булмиш риторикани - «барча санъатлар маликаси» деб билишган.

Инсоннинг кимлиги унинг икки жихати - хатти-харакати ва сузи (нутки), одамлар билан узаро муомаласида аён булади [2]. Мана шу икки жихат фикрни тулик ва мукаммал ифодалашга ёрдам беради. Фикрни гузал ифодалаш-нутк маданиятини эгаллашга боглик. Бу масала билан одамлар жуда кадимдан кизикиб келганлар.

Нутк маданияти ва нотиклик махорати кадимдан шаклланиб келган ижтимоий ходиса. Кадимги Юнон мамлакатида бу таълимот назарий жихатдан асосланди: эпос, шеърият, дарама, мусика ва бошка санъат намуналари каторида риторика (сузлаш махорати) юксак нуткий санъат намунаси хисобланган.

Марказий Осиё маданияти тарихида хам нутк маданияти ва услубият муаммолари билан шугулланиш кадимдан мавжуд булган ва узига хос хусусиятларга эгадир. Машхур туркийшунос Махмуд Кошгарийнинг «Девону луготит турк» асаридаги бу масалага оид баъзи мулохазалари, келтирилган лисоний далиллари, нутк маданияти ва нутк одоби масалалари жуда кадимдан уртага куйиб келинганлигидан далолат беради.

Нутк маданияти ифодасининг таникли тадкикотчиси Э.Бегматов бу хакида куйидагиларни ёзади: «...Махмуд Кошгарийнинг машхур «Девони лугатит турк» асарида «куй сузини тушуниб булмайди, каттик тошни йикитиб (синдириб) булмайди», «одам сузнинг ширинлиги билан лаззатланса, унга асир булиб кетади», «Одобнинг боши тил» сингари афоризмларини учратиш мумкин» [3].

Нутк одоби масаласи XI асрда яшаб ижод килган хоразмлик буюк олим, аллома Абу-л-Косим Махмуд ибн Умар аз-Замахшарийнинг «Навобиг ул-калим» («Нозик иборалар») номли асарида ёритилгандир.

Чиройли ва бадиий савияда нутк сузлаш, мазмун мохияти жихатидан киска, мазмундор нутк одобини саклаш хам бир санъатдир. Кадимда Шаркда нотиклик санъати - воизлик деб аталган. «Ваъз» сузи арабча таргиб килиш, панд-насихат деган маъноларни англатади, «воиз» сузи эса ваъз айтувчи, нутк сузловчи шахс маъносини билдиради.

IX асргача Шаркда воизлик вазифасини халифалар, шохлар бажарганлар.

IX асрдан бошлаб давлат хукмдорлари бу тадбирни уз ихтиёрларидаги махсус суз усталарига юклаб, уларнинг исм-шарифларига "Воиз" сузини кушиб айтганлар.

XII асрдан бошлаб воизлик санъати назарияси ва амалиётини талкин ва тавсиф этадиган куплаб илмий, тарихий, услубий рисолалар ёзилган. Булар каторига Мухаммад Рафик Воизнинг «Авбоб ул-инон», Воиз Казвинийнинг

«Зилолу макол» Воиз Ширвонийнинг «Ахсан ул-аходис», Мухаммад Воизнинг «Х,идоят ул-таквим», Курайш Саидийнинг «Анис ул-воизин», Воиз Самаркандийнинг «Равзат ул-воизин», ^ози Ушийнинг «Мифток ул-нажжих», Воиз Кошифийнинг «Дах Мажлис», «Махзан ул-иншо» каби асарлари киради. Шунингдек, тарихчи, шоир, мухаддисларнинг асарларида хам воизлик санъатига алокадор баъзи фикрлар баён этилган [4].

Нут; маданияти, нотиклик санъати масаласи билан суз мулкининг султони Алишер Навоий хам жиддий шугулланган. Алишер Навоий даврида узбек тили мавкеи, нотиклик санъати анча юксак даражага кутарилди. Алишер Навоий «Махбубул-кулуб» асарининг 24-бобини воизликка багишлаган. Ушбу асарида Хужа Муайяд Мехнагий, Мавлоно Риёзий, Мавлоно Иршод, Х,отам Асом, Воиз Кошифий, Муин Воиз каби унлаб воизларнинг нут; махоратлари хакида суз юритилган.

Уша даврда нотиклик санъати ва унга якин сохалар билан шугулланувчиларни «надимлар, киссагуйлар, масалгуйлар, бади-хагуйлар, кироатхонлар, муаммогуйлар, воизлар, гуяндалар, маддохлар, касидахонлар» деб юритилган [5].

Воизлик санъати асосан уч шаклда булган: дабирлик, хатиблик, музаккирлик. Дабирлик - давлат макомидаги ёзишмаларни кироат билан укиш, хатиблик - хутба укиш, музаккирлик - жума кунларидаги, хайит ва бошка тантаналардаги нутклардан иборат булган.

Воизлик санъати тингловчиларнинг, воизларнинг ижтимоий-сиёсий мавке ва лавозимларини хамда бошка хусусиятларини хисобга олган холда хам учга ажратилган: султониёт -юкори табака аъёнлари учун; жиходия-жанггох иштирокчилари учун; гарибона - оддий фукароларга мулжалланган нутклар. Х,ар бирининг ёзилиши, укилиши, шунингдек, ваъз этилиш шартлари, усули хар хил булган.

Нутк ва нутк маданияти муаммолари билан илмий асосда жиддий шугулланиш лозимлиги масаласи биринчи марта Прага лингвистик тугараги вакиллари томонидан уртага ташланди. Улар 1929 йилда Прагада булиб утган славистларнинг I сеъзди учун тайёрланган махсус тезислари ва кейинги асарларида бу масалага алохида тухталиб утганлар.

Прага лингвистик тугарагининг нутк маданияти ва адабий нормага оид илмий фикрлари Э.Бегматовнинг баъзи ишларида батафсил тахлил килинган. У уз тахлиллари туфайли шундай хулосага келган: «Адабий тил, адабий норма ва нутк маданияти хакидаги Прага лингвистик тугараги олдига сурган карашлар барча халк адабий тиллари учун умумий конуният дейиш мумкин. Уз навбатида,

ушбу таълимот узбек адабий тили ва узбек нутк маданиятининг хам бир катор масалаларини илмий хал этишда дастур була олади...» [6].

Хрзирги пайтда жахонинг турли мамлакатлари, жумладан, Америка, Англия, Япония, Германия каби давлатлардаги олимларнинг эътиборида нутк маданияти ва нотиклик алохида уринда туради. Бунга Пол. Л.Сопер, Эдгар И.Уиллис, Д. Карнеги, М. Беркли-Ален, Крис Стюард, Майк Уилкинсон кабиларнинг ишларини мисол килиб курсатиш мумкин [7].

Бу масалани тилшуносликнинг мустакил сохаси сифатида урганишга рус тилшунослигида 20-30 йилларда киришилди.

1920 йилда Петроградда нотиклик санъати укув маскани «Жонли суз институти» уз ишини бошлайди. Сал кейинрок Москвада риторика курслари очилади, шунингдек, В.А.Артёмов, В.В.Виноградов, К.И.Чуковский, Л.В.Успенский, Д.Э. Розенталь ва бошкаларнинг бу муаммога оид катор тадкикотлари юзага келади. 60-70 йилларда катор олимларнинг, жумладан, Е.А.Адамов, Л.П.Гроссман, А.И.Ефимов, А.Ф.Кони, А.Ф.Лосев, Е.А. Ножин, А.Спиркин, Е.М.Ярославский кабиларнинг нотиклик санъатига ижтимоий-лисоний нуктаи назардан ёндошиш монографик тадкикотларида баён этилади, бу муаммонинг долзарб масалага айланиб бораётганлигидан далолат беради [8]. Рус тилшуносларининг нутк маданиятига оид тадкикотлари Э.Бегматовнинг баъзи ишларида атрофлича тахлил килинган. Шу туфайли биз бу масалага ортикча тухталиб утирмаймиз.

Узбек тилшунослигида нутк маданияти хамда нотиклик муаммоллари билан жиддий шугулланиш 1969 йилда Тошкентда утказилган 1 Республика анжуманида таъкидланди. Афсуски, узбек тили нутк маданияти ва нотиклик санъати, нотиклик услубига оид ишларда уни назарий жихатдан урганишга жиддий эътибор берилган эмас. Узбек тилшуносларидан Э. Бегматов, С.Иномхужаев, Л.Хужаева, Т.Кудратов, Х.Жалилов, Р.Кунгуров, Ё.Тожиев, Б.Уринбоев, А.Солиев, М.Мукаррамов ишларида нотикликка оид баъзи изланишлар олиб борилган. Шунга карамасдан, «нутк маданияти ва нотиклик, нотиклик санъати тушунчалари орасидаги умумийлик ва фаркли томонларни тадкик килиш, нотиклик санъатида нуткий маданиятнинг урни ва ролини белгилаш» долзарб муаммолардан бири булиб турибди.

Нотикликнинг лисоний-услубий хусусиятлари услубият фанининг хали тулик назарий асосланмаган муаммоларидан булиб, нотикликнинг лисоний-услубий амалиёти устида хали тугал бир кулланма яратилмаган. Шу пайтгача узбек филологиясида нотикликка санъат сифатида каралиб, унинг ижтимоий йуналиши урганилиб, хусусиятлари лисоний аспектда ёритилмаган.

Нотиклик санъатининг узига хос лисоний бирликлари, воситалари мавжудки, айнан, шу воситалар нотиклик махоратини юзага келтиради. Нотиклик санъатининг юзага келишида нотикликнинг лисоний-услубий воситалари ахамиятини исботлаш хозирги куннинг долзарб масалаларидандир.

Жонли сузнинг бекиёс кудратидан бахраманд булиш узбек халкининг хислатларидан биридир. Нотиклик - чиройли ва таъсирчан нутк сузлаш илми, бадиий етук сузланган нутк санъатидир. Нотиклик нутки далилий материалларга бой булиб, унинг асосий вазифалари куйидагилардан иборат:

1. Уз фикрини исботлаш, яъни келтирилган далилларнинг тугрилигини курсатиб бериш; 2. Тингловчиларга эстетик завк багишлаш; 3. Тингловчиларнинг онгига, калбига, кайфиятига таъсир этиш, кишиларни фаолликка ундаш. Кайд этилганидек, жонли суз, нотиклик санъатига кадим замонлардан буён алохида эътибор бериб келинади. Хрзирги вактда эса бу соха кишиларига талаб каттадир. Нотик олдида уз нуткининг сифатини яхшилаш ва такомиллаштириш вазифаси туради. Нуткнинг мувафаккиятли чикишида, нуткнинг шаклий томони хам катта ахамиятга эга.

Нуткнинг таъсирчан булиши учун аник ва равшан талаффуз, тугри, уз урнида куйилган тухтамлар булиши шарт. Шунингдек, нутк суръати, овоз кучи, нафас, тингловчилар билан изчил алока боглай олиш, кул харакати ва шу каби нолисоний ва бошка лисоний воситаларга хам алохида ахамият бериш талаб килинади.

Тил бойлигидан мохирлик билан фойдаланиш, матн мазмунига мослаб куллаш, уларни асосий максад ва вазифаларга буйсундира олишнинг узи нутк маданиятидир. Нотиклик узида мантикийлик, таъсирчанлик, образлилик, хиссийлик ва шу оркали ишонтирувчанлик каби хусусиятларни мужассамлаштиради.

Нотиклик нуткида риторик савол-жавоблар, кутаринки суз ва суз бирикмалари, буёкдор сузлар, хитоб килиш, мурожаат этиш каби ва яна бошка бир катор усуллар кулланади.

Тингловчи билан нотик уртасида алока урнатилишида риторик савол усулининг кулланиши ахамиятлидир. Бу усулнинг кулланиши тингловчиларни нутк мавзуси устида уйлашга, фикр юритишга ундайди. Масалан, риторик савол: «Хдётни ким севмайди?! Ундан ким завкланмайди-я?!» каби.

Нотиклик - бу нуткий махорат, ноёб кобилият хам. Нуткий махоратни эгаллаш учун нотик, аввало, уз олдига талаб куяди ва шу талабларга риоя килади. Х,ар бир нотик уз устида ишлаб, нуткий махоратини ошириб бориши шарт. Кадимги Римнинг машхур нотикларидан саналган Марк Туллий Цицерон шундай деган эди: «Киши шоир булиб тугилади, нотик булиб етишади».

Цицерон фикрича, нотикка куйиладиган талаблар куйидагилардан иборат:

1. Нотик нутк жараёнида дадил булиши, нутк мавзусини чукур билиши керак;

2. Нутк тула исботланиши керак;

3. Нутк олди-кочди сузлардан, ахамиятсиз фикрлардан холи булиши лозим;

4. Нутк материалларини сидкидиллик билан туплаш, бу материаллар уз мавзуси билан тингловчиларда кизикиш уйготиши керак;

5. Манбаларни режа асосида жойлаштириш, тушунишга осон булишини таъминлаш лозим.

Нотик уз тингловчисини топа олиши ва сузига карата олиши керак, бунинг барчаси нотикнинг айтаётган сузига, юритаётган фикрига боглик: «Бехуда суз айтмагилким, бехуда суз девоналарнинг сузидир. Х,ар кишига гапирмокчи булсанг, карагилким, у сенинг сузингнинг харидорими ё йукми:.. эшиткувчига ёкадиган сузни гапир, токи сенинг сузингга харидор булсин».

Келтирилганлардан хулоса килиб шуни айтиш лозимки, нотиклик нутки лугавий, синтактик нуксонлар, мантикий мураккаблик ва чалкашликлардан холи булган, узига хос талаффуз, оханг, риторик шакллар каби хусусиятларга эга, лугавий, грамматик, синтактик хамда нолисоний воситалар билан ифодаланадиган чин маънодаги нуткий камолатдир.

Х,ар кандай нутк сузлаган шахс - нотик ва улар нутки нотиклик санала бермайди. Нотиклик санъати нуткий махорат булиб, нотикнинг ноёб кобилият эгаси эканлигини номойиш килади. «Нотиклик аввало чиройли гапиришдир. Аммо, нуткнинг факат чиройли булиши хали етарли эмас, хар кандай беъмани сафсаталарни хам жуда чиройли килиб гапириш мумкин. Бу эса нотиклик эмас, вайсакилик саналади», - деб ёзадилар М.Содикова ва Ж.Жураевалар [9].

Дархакикат, нотикнинг нутки чиройли, жозибали булиши билан бир каторда мазмунли, мантикан кучли булиши хам лозим. Нотикликнинг асл мохиятини тушуниб етиш учун нотикликни яратувчи воситаларни эгаллаш, нотиклик нутки маданиятидан хабардор булиш, нотикликнинг мазмуний-функционал куринишларини ва бу турларини яратувчи лисоний ва нолисоний воситаларини билиш максадга мувофикдир. Бу масалалар ишимизнинг кейинги сахифаларида батафсил ёритилгандир.

Бугунги кунда, Узбекистон дунёга, дунё халклари Узбекистонга назар ташлаётган бир даврда нотиклик санъати усулларининг урганилиши накадар долзарб эканлигини курсатди. Хорижий давлатларга бораётган узбек дипломатлари, унинг бошка вакиллари касбий махоратларидан ташкари нотикликдан хам хабардор булсалар, бу хол уларнинг уз фикрларини эркин ва дадил, ёркин ифодалай олишларида кулайликлар яратади. Утмиш

воизларимизнинг ишларидан хабардор булиб, улар куллаган усул ва воситаларни пухта эгалласак, халкимиз орасида маърифий-амалий ишларни олиб бориш ва миллий мафкурамизнинг маънавий манбаларини тугри белгилаб олишимизда нихоятда кул келади.

Демак, хулоса килиб шуни айтишимиз мумкинки, озод юртимизга эркин фикр юрита оладиган, маънавияти юксак нотиклар, воизлар керак.

Нотикликни мукаммал эгаллаган киши ахоли билан эркин бахслаша олади, сухбат куради, узбек адабий тили нутк маданиятини мукаммал билади. Мадомики, биз йигирма биринчи асрга кадам куйган эканмиз, «эркин фукаро -онгли яшайдиган, мустакил фикрга эга булган шахс маънавиятини камол топтириш бизнинг бош миллий гоямиз булиши зарур».

Кадимги юнон нотиги Горгий «Еленага багишлов» асарида куйидаги фикрларини баён этган: «...Суз шундай хукмдорки, жуда кичик ва сезилмас танага эга булса хам, муъжизавий кудратга эга. Бир сонияда куркувни чакириб, хомушликни йукотиши, ёинки, хурсандчиликни юзага келтириб, яна бир зумнинг узида хамдарликни хам уйготиши мумкин».

Горгий фикрича, сузнинг кудрати улуг, бекиёсдир. Аммо суз, нутк устида доимо ишлаш керак, токи у кудратли булиб, оммага таъсир кила олсин. Шунинг учун хам нотиклик катта мехнатни талаб килади.

Сузамоллик, нотиклик мохиятини тушуниб етиш учун кадимги риториклар, нотикларнинг фараз-далиллари, изланишлари, карашлари билан танишиш лозим. Афлотун, Арасту, Цицерон, Квинтилиан,

Лисий, Демосфен кабилар кадимий давр нотиклигининг назариясини шакллантиришга хисса кушдилар [10].

Кадимги Юнонистон ва Римда нотиклик санъатининг равнак топишида кулдорлик тузумининг ривожланиши, кулдорлик демократияси сабаб булди. Бу даврда давлатнинг нихоятда тараккий этиши, ривожланиши уз навбатида нотикликни хам санъат даражасига кутарди. Кишиларга нотиклик санъатини, нутк маданиятини эгаллаш шарт килиб куйилади. Ана шу эхтиёж туфайли нотиклик назарияси яратилади.

Энди уша давр юнон нотикларидан баъзиларининг фаолиятлари хусусида кискача суз юритамиз.

Лисий - утмишнинг улуг нотиги (эр.олдинги V аср. охири IV аср бошлари. Милоддан олд. 459-380 й.й.), хикоячилик санъатининг мохир усталаридан бири. Лисий логографлик касби билан пухта шугулланган. Бизгача унинг 34 та нутки етиб келган, аксарияти суд нуткларидан иборат.

Уша даврда суд нотиклиги жуда ривожланган эди. Суд нотиклигининг ривожланишида Афина давлати суд тартиблари хам кучли таъсир этган. Чунки

уша даврда чикарилган конунга кура, афиналик фукаро узини судда химоя килиш хукукига эга эди. Кишиларнинг такдири яхши нуткка богланганлиги туфайли «логографлар» деб аталувчи махсус касб эгалари пайдо булганлар. Улар судда кишилар сузлаши учун махсус нутклар ёзиб берганлар.

Лисий логограф сифатида нутк ёзишдан аввал, судга иши тушган кишилар билан танишган, шунинг учун нутклари дабдабали, жимжимадор сузлардан холи булиб, юракдан чикаётган самимий гаплар, уз урнида келтирилган далилий сузлар билан ажралиб турарди. Цицерон Лисий нуткларини содда, лунда, равшанлигини хисобга олиб:»... биз имкониятга караб Лисийга, биринчи навбатда, унинг услуби соддалигига таклид киламиз», -деган эди.

Шундай килиб, сузнинг ташки куринишига зур бермай, аксинча, хар бир одамни уз тилида гапиртириш ва шу сузи оркали табиати ва киёфасини курсатишда Лисий мисли йук, логограф эди.

Кадимги Юнонистонда нотикликнинг яна бир куриниши-мактов нотиклиги мавжуд булиб, бунда кишилар мадх этиларди. Мактов нотиклигининг кузга куринган усталаридан бири- Демосфен (эр. олд. 384-322) эди. Нутк, Демосфен учун, муайян сиёсий ниятларни амалга ошириш учун восита булиб хизмат киларди. Унинг 61 нутк матни, 56 нуткка «кириш» ва бир нечта хатлари бизгача етиб келган.

Демосфен тингловчилар рухиятини чукур урганар ва омма олдида нотикликнинг кайси усули кулланилиши лозимлигини яхши биларди.

Кадимги Юнонистон ва Римда асосан уч хил нотиклик куриниши фаолият курсатган: а) суд нотиклиги; б) сиёсий нотиклик; в) мактов нотиклиги. Бу давлатларда равнак топган нотиклик санъати урта аср ва кейинги давр нотиклигига урнак булди.

Афлотун «Федр» диалогида мохир нотикларни санаб утади. Уларни «нутк Дедаллари» деб атайди. Булар: Горгий ва Тиссий-нотикликнинг истеъдодли сузамоллари, Гиппий ва Продик - нуткда меъёрлиликка амал киладиганлар; Эвен Паросский, Фрасемах Холкедонский, Критий ва Протагор - нуткда аникликка интилувчан сузамоллар. «Федр» асарида Афлотун нутк тузилмаси (композицияси)нинг куйидагича режасини курсатиб утади: кириш, матн баёни, далиллар ва уларни тасдикловчи хулоса.

Афлотун фикрича: «Нотиклик билан шугулланмокчи булган шахс, аввало, уз услубини, талкин этиш йулларини аниклаб олиши, нотиклик куринишларини пухта эгаллаб, сунг иш бошлаши лозим» дир.

Афлотун нотикликни кобилият, махорат сохиби эгаллаши мумкинлигини таъкидлаб, нотикликка куйиладиган энг асосий талаб - бу «эмоционал ишонтириш» эканлигини айтиб утади. У нотикликнинг яна бир талаби -

«мантикий исбот»ни кейинги уринга куяди. «Исботлаш эмас, ишонтириш, ишонтирганда хам таъсирли ишонтириш керак», -дейди Афлотун.

Хулоса килиб шуни айтишимиз мумкинки, Афлотун хам уз навбатида, нотиклик назариясининг яратилишида, узига хос уринга эга.

Арасту (эр. олд.335 йил) томонидан «Риторика» асарининг яратилиши хам маданий, хам илмий-маърифий вокеа булди. Арастунинг бу асари уч китобдан иборат. Биринчи китобида риторика фанининг бошка фанлар орасида урни ва нутк турлари хакида суз боради. Иккинчи китоби исботлаш усуллари хакида, учинчи китобида - услуб ва нутк тузилмаси хакида суз юритилади. Арасту нуткнинг уч турини ажратади: сухбат, суд ва эпидейктик мавзудаги турлар. Уларнинг максадлари куйидагича: сухбат мавзусидаги нуткларда-ишонтириш ёки инкор; суд нуткларида - оклаш ёинки айблаш; эпидейктик нуткларда - макташ ёки камчиликларни курсатиш кабилардан иборат. Нотик бу мавзуларни уз нуткида ёритиши асосий талаб хисобланиб, ундан максад -тингловчиларни яхши хулкка чорлаш ва яхши одатларни эгаллашга ундаш эди. Бу каби хислатларни эгаллаган шахс давлатнинг ижтимоий-сиёсий хаётида катта фойда курсатиши аник, деб хисобланар эди. Арасту хам нотиклар эгаллаши зарур булган тамойиллар тизимини яратди [11]. Булар:

1. Нутк хизмат килиши лозим булган усуллар;

2. Нотикнинг шахсий хусусияти ва махорати;

3. Нутк техникаси ва унинг усуллари;

4. Материал танлаш;

5. Режа, шакл, материални жойлаштириш.

Афлотун ва Арасту каби юнон олимлари нотиклик санъатининг ривожига улкан хисса кушдилар, нотиклик назариясига асос солдилар. Кадимги Юнонистон ва Римнинг энг мохир нотиклари сузнинг сир-синоатини, нотиклик нуткининг хам амалий, хам назарий томонларини уз изланиш ва тахлилларида баён этганлар.

Корнелий Тацит (эр. 57-117) бизга нотиклар хусусиятлари баён этилган «Нотиклар хакида суз» рисоласини ёзиб колдирган. Ушбу рисолада ёзилишича, Горгий уч риторик унсурни биринчи булиб куллаган. Булар: параллелизм, антитеза, анафора. Фрасемах эса биринчи булиб, нотиклик санъатида ритм масаласини куриб чиккан. Пол ва Ликимий (Горгий шогирдлари) нотиклик лексикаси масаласи билан шугулланганлар.

Тарихчи ва сиёсатшунос Тацитни нотикликнинг мазмун мохиятини урганиш масаласи кизиктирган.

Кадимги Рим нотиклигининг яна бир истеъдодли намояндаси -Марк Туллий Цицерон (эр.олд. 106-43 й). Унинг нотикликка багишланган уч йирик рисолалари - «Нотик хакида», «Брут, ёки машхур нотиклар хакида», «Нотик» кабилар,

нотиклик санъатига кушилган бебахо тухфадир. Цицерон нотик олдига икки шартни куяди: биринчиси, нутк мавзусини чукур билишлик; иккинчиси, нутк мазмунини англаш ва тингловчиларга етказиб бера олиш. Цицерон фикрича: «Нотиклик - бу, аввало санъат, аммо санъатларнинг энг машаккатлисидир».

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

«Нотик хакида» рисоласида Цицерон нотикка уч талаб куяди, булар: 1). Ноёб кобилият, онг ва хотирали булиш; 2) нотиклик назариясини пухта урганиш; 3) нуткий амалиёт. Цицерон рисолаларининг бирида шундай ёзади: «Сузлай олишнинг узи-табиат инъом этган хусусиятларнинг энг бебахосидир; уни ривожлантириш, доимий устида ишлаш лозимдир».

Демак, нотик учун нуткий ифода асосий фазилатдир, лекин нуткнинг мазмунли булиши учун тинимсиз мехнат - нуткни доимий равишда бойитиб бориш лозим.

Жонли суз - нотиклик санъатнинг мазмун мохиятини ташкил этади.

Нутк равон ва муваффакиятли булиши учун нотик нуткнинг ифодавий воситаларини эгаллаган булиши керак. Ифодавийлик эса аник ва равшан таллафуз, тугри оханг, уз урнида куйилган тухтам ва тингловчилар билан булган жонли мулокотдир.

Хар бир нотик узининг нутк услуби, узини тутиши билан яккол ажралиб туриши лозим. Яъни, узининг мустакил услубига эга булиши керак. Масалан, бир нотик таъсирчан сузларни топиб гапириши билан, бошка бири фикрини далиллар ёрдамида исботлаши билан, учинчи бир нотик эса узининг эмоционал талкини билан тингловчини ром этиши мумкин.

Таъсирчан сузлар, далиллар ва эмоционал талкин - нотикликнинг уч асосий белгиларидандир.

Утмиш нотикларининг нотиклик санъатига кушган энг яхши намунларини танкидий узлаштириб, уларнинг тажрибаларидан унумли фойдаланиш - нотиклик махоратини эгалашнинг мухим йули.

Воизлик-элимизнинг кон-конига сингиб кетган санъат.

Утмиш Шарк нотиклигининг намояндаларидан Хужа Муайяд Мехнагий, Мавлоно Риёзий, Муин Воиз, Кози Уший, Хусайн Воиз Кошифий, Абу-л-Косим Махмуд аз-Замахшарий, Мавлоно Иршод, Хотам Асом ва бошка шу каби фасихул каломлар воизликнинг ривожланишига улкан хисса кушдилар.

Шаркда, жумладан, Моварауннахр худудида бадиий, илмий ижоднинг тараккиёти билан, шунингдек, ваъзхонлик, «Куръон»ни таргиб килиш билан муштарак холда сузнинг ахамияти, маъноси ва ундан максадга мувофик фойдаланиш борасида куп ишлар амалга оширилган ва маълумотлар тупланган. Ваъзхонликнинг усуви натижасида нутк олдига куйилган талаблар мукаммаллашиб борди.

МУХ,ОКАМА

Буюк алломалар Абу Райхон Беруний, Абу Наср Форобий, Ибн Сино, Абу Абдуллох ал-Хоразмий, Махмуд Кошгарий, Кайвокус, Юсуф Хос Х,ожиб, Ахмад Югнакий кабилар тилга, лугатга, грамматика ва мантикшуносликка багишланган асарлар ёздилар ва уларда бу мавзуга алокадор фикрлар билдирдилар.

Буюк комусий олим Абурайхон Беруний (973-1048) узининг «Геодезия» асарининг кириш кисмида фанларнинг пайдо булиши ва тармокланиб купайиши хакида суз юритиб, инсон нутки тузилиши куплаб мунозараларга сабаб булишини, нуткнинг икки хил - наср ва назм куриниши борлигини таъкидлайди.

Абу Наср Форобий (870-950) эса тугри сузлаш, мантикий хулосалар чикаришда, мазмундор ва гузал нутк тузишда лексикология, грамматика ва мантикнинг накадар ахамияти катта эканлигини «Илмлар таснифи» рисоласида ёритиб беради.

Форобий фикрича, фанлар ва умуман борликдаги билимлар, айнан, борликдан келиб чикиб, инсоннинг уларга булган эхтиёжининг усиб бориши ва борликни узок вакт урганиши натижасида, мутаассил ва изчил равишда далиллар туплаб боради. Форобий тизимида, турли илмлар, бир-бирини инкор ва истисно этмайди, балки узаро борлик ва дунёни билишга хамда бахт-саодатга эришишга хизмат килувчи ягона халкани ташкил этади.

Икки буюк олим Беруний ва Форобий кадимги юнон фалсафасига мурожаат этиб, бошка фанларга оид асарларни тахлил килиб, фикр юритдилар ва уз хулоса, изохларини ёзиб колдирдилар.

Х-Х1 асрлар жахон маданияти тараккиётида, Туркистон халклари тарихида сермахсул давр булди. Хуросону Мовароуннахр, Хоразмда

улкан сиёсий-маданий, ижтимоий-иктисодий, маърифий узгаришлар юз бериб, илм-фан юксакка кутарилди. Туркистон илм-фанини хам бадиий, хам маънавий жихатдан безовчи ёркин асарлар яратилди. Бу даврда бадиий нутк юксак даражада ривожланган, унинг назарияси мукаммал ишланган эди.

Абу Абдуллох ал-Хоразмий (вафоти 997.) «Мафотих-ул-улум» (Илмлар калити) асарида уша давр нутк маданиятининг баъзи бир масалалари - девонхона иш когозлари, шакллари, ишлатиладиган истилох (атамалар)лар, адабиётшунослик фани истилохлари, уларнинг таърифи хакида маълумот берган. Ушбу асарда ал-Хоразмий бадиий тасвир воситалари, уларнинг турлари ва фазилатлари хакида хам суз юритади.

Х1 асрнинг яна бир ажойиб тухфаси - «Кобуснома». Ушбу нодир асарда хам нутк одоби ва маданияти масаласига катта эътибор берилиб, хикматли суз ва кимматли фикрлар билдирилгандир.

«Кобуснома» Кайковус томонидан 1082-1083 йилларда яратилган булиб, у 44 бобдан иборат. Кайковус уз асарини углига багишлайди. Бу хакда у шундай ёзади: «Писарам ман пир шудам». Асар уз фарзандига насихат сифатида ёзилган булиб, уни ёкимли, уринли сузлашга, бехуда гапирмасликка ундайди. Асарнинг 6-7-боблари билим ошириш, суз одоби, сухандонлик хакидадир:

«.. Билгилким, хамма хунардан суз хунари яхши, чунки, .. бошка жониворлардан одам ун даража ортикдир ва бу афзаллик одамнинг баданида бордир; беши одам танасининг ташки томонида зохир булади ва беши ичида яширингандир; шулар: бир нарсани ёд килмок, хамиша эсда сакламок, хаёл килиш (тахайюл), фарк кила билиш ва нутк... Агар сенинг сузлаган нуткингда фойдали бир нарсанинг хиди келиб турмаса, бундай сузнинг айтилмагани маъкул. Билимдонлар деганлар: суз бир майдир, ундан бош огриги (хумор) пайдо булур, суз бош огригига дармон хам булади». Кайковус яхши ва мулойим сузлашни урганиб, шуни одат килиб олишни ва тил билан дилнинг бир хил фикр юритишини насихат килади. Унинг фикрича: «Сузни уз жойида сузла, жойида айтилмаган суз, агар у яхши суз булса хам ёмон куринади», -дейди [12].

Инсоннинг одоб-ахлокини белгилайдиган омиллардан бири унинг сузи, нуткидир. Кайковус уз асарида шуни таъкидлаб: «Эй фарзанд! Сузнинг юз ва орка томонини билгил, уларга риоя килгил, сузлаганингда маъноли гапир, бу нотикликнинг аломатидир. Агар гапирган вактингда сузнинг кандай маънога эга эканини билмасанг, кушга ухшайсан, бундай кушни тути дейдилар!», -деб уктиради.

Кайковус кишини сухандон булиши лозим эканлигини таъкидлаб, нотикнинг сузи тушунарли ва курук гап булиб колмаслигини баён этади: «...шундай кишини нотик (сухангуй) деймизки, унинг хар сузи халкка тушунарли булсин ва халкнинг хар сузи унга хам маълум булсин. Сузни жуда кимматли деб билгил, чунки суз хар нарса эмасдир. Билган сузингни уз жойида ишлатгил...».

Нотик хар бир сузини уйлаб, шошмасдан фикр юритиши керак: «Хар ишда уртача булгил. Хар сузни айтишда ва хар бир ишни килишда чидамли бул ва шошишдан кочгил...» «Муаллиф билагонлик» килиб, тилдаги сузларни бузиб сузламасликка, хамма вакт мавжуд тил меъёрларига амал килишга чакиради: «Агар сузни ва илмни яхши билсанг хам, хеч бир сузни бузма, тугри таърифла. Сузни бир хил гапир».

Муаллиф нотикни камтар булишга ундайди, зеро камтарликдан камол топади: «Эй фарзанд, агар сен хар канча нотик булсанг хам, узингни билганлардан пастрок тутгил, токи суз билимдонлиги вактида бекор булиб колмагайсан, куп бил-у оз сузла, кам билсанг куп сузлама, чунки аклсиз киши куп сузлайди».

Нотик булиш учун куп билим олиш, фойдали сузларни эшитиш, огзаки фойдали сухбатда купрок вакт утказиш лозим:

«Суз эшитишдан кочма, киши суз эшитиш билан нотик булади... Бола бирор одамнинг сузини эшитмаса соков булади. Вакт утиши билан суз эшитса, урганса сузга нотик булади».

Хуллас, «Кобуснома» асари хозирги кунда хам уз кимматини йукотмагандир. Кайковус факат нутк сузлашни эмас, балки бошкаларнинг сузини тинглашни хам тавсия килади ва уларнинг нуткидан ибрат олишни таъкидлайди, шундай йул билан яхши нотик булишни уктиради.

«Кобуснома» хаётий ва амалий масалаларни ёритган асар. Бу муаммоларни хикоялар, маколлар ва донишмандларнинг хикматли сузлари билан исботлаган, илмий-маърифий ахамиятга молик етук асарлардандир.

Нотиклик фанинг ривожига хисса кушган буюк алломалардан яна бири-Хоразмнинг Замахшар кишлогида тугилиб усган олим Абу-л-Косим Махмуд ибн Умар ибн Мухаммад аз-Замахшарийдир.

Аз-Замахшарий тилшунослик, лугатшунослик, услубият, адабиёт, фикх, хадис, тафсир, кироат, жугрофияга оид «Ал-Кустос», «Асос ул-Балога», «Самийм ул-арабия», «Мукаддимат ул-адаб», «Макомот аз-Замахшарий», «Дийван уш-шеър», «Ал-Кашшоф» каби элликдан ортик асарлар муаллифи булибгина колмай, балки воизлик бобида хам уз урнини эгаллаган, уз даврининг чукур билимдони хамда воизлик махоратига багишланган «Навобиг ул-калим» деб номланувчи машхур асарни яратган фозил инсондир.

Махмуд аз-Замахшарий мактов нотиклигида уз урнини эгаллаган машхур воизлардандир. У мадхиялар битиб, уларни укиганида тингловчилар таъсирланиб кетардилар. Замахшарий битган мадхиялар мазмунан баркамол булиб, уларда хукмдорларнинг инсоний фазилатларини очиб берувчи вокеалар баён этилган. Мадхияларни Мавлоно аз-Замахшарий асосан, саёхатда булган улка хукмдорларига багишлаб ёзар эди. Масалан, «Мукаддимат ул-адаб» деб номланган асарида Хоразмшох Отсизнинг (у 521-551 хижрий й.да хукм юритган) илм ахлларига ва адибларга нисбатан курсатган гамхурлигини курсатиб берувчи мадхия келтирилган.

Уша давр тарихчиси Ибн ал-Кифтий Замахшарийнинг истеъдодини таърифлаб: «... аз-Замахшарий илм ул-адаб, нахв ва лугат бобида узгаларга мисол буладиган аллома эди. У уз хаёти давомида куплаб буюк олимлар ва фозиллар билан учрашган. Тафсир, хадис, нахв ва бошка сохалар буйича бир канча асарлари бордир. У уз асрида араб тилида ижод килган ажамлилар (гайри араблар) орасида энг буюгидир», -деб шундай фикр билдирган.

Аз-Замахшарий узига нисбатан ута талабчан булган ва катта масъулият хис килган. Бошкаларни хам шундай хислат эгалари булишга ундаган. У бирор иш килганда шошмасликни ва нутк сузлаганда киска, аммо мазмундор сузлашни тавсия килган: «Бирор масалада фикр-мулохаза кила бошлаганингда хеч бир ошикма, хар томонлама уйлаб, обдон, фикрлаб иш тутгин», «Куп ортикча сузлашув эшитувчини ранжитар».

Мавлоно Замахшарий улкан олим, маърифат ва илм сохибидир. У уз сухбатдошига оддий бир тенгкур сифатида булишликни маслахат беради. Умумлаштириб шуни айтишимиз мумкинки, Мавлоно аз-Замахшарий меросини урганиш бизнинг макаддас бурчимиздир.

Суз кадри, тугри, равшан фикр юритиш, нутк одоби хакида XII-XIII аср мутафаккирлари Юсуф Хос Хожиб Ахмад Югнакийлар ибратли фикрлар билдирганлар.

Юсуф Хос Хожиб «Кутадгу билиг» («Бахт келтирувчи билим») асарида сузларни тугри танлаш, киска сузлаш, сузларга маъно юклаш, сузларни уз урнида куллаш хакида:

Билиб сузласа суз билиг саналур. Огуш сузлама суз бирар сузла аз, Туман суз тугунин бу бир сузла ёз..., деб ёзган эди [13].

Ахмад Югнакий хам нуткни уйлаб, шошмасдан сузлашга, тугри фикр юритишга, кейин хижолат булмаслик учун укуб сузлашга ундайди: Укуб сузла сузни эва сузлама, Сузинг кизла, кедин, бошинг кизлама.

Халкимиз ичидан Мавлоно Муин Воиз, Мавлоно Риёзий, Мавлоно Мехнагий, Хотам Асом, Мавлоно Иршод, Кози Уший каби бир катор истеъдод сохиблари, баркамол воизлар етишиб чиккан.

Бу ажойиб сузамол воизлар хакида Алишер Навоийнинг «Махбубул кулуб» асарининг 24 бобида суз боради. Воизликка багишланган ушбу бобда муаллиф сузамолларга юксак бахо беради. У суз юритган воизларнинг купчилиги замондошлари булишган. Навоийга воизлик нуткидаги чукур таъсирчанлик жуда ёкарди ва бу хакдаги фикрларни асарида учратишимиз мумкин. Алишер Навоий уз асарида тилга олган машхур воизлардан бири - Хужа Муайяд Мехнагий. Мехнагий катта билим эгаси, истеъдодли воиз, воизликни такомиллаштириб борган сухандонлардан. Унинг нутклари жушкинлиги, таъсирчанлиги, тингловчилар эътиборини узига карата билиши билан ажралиб турган.

Навоий Шаркнинг етук воизларидан яна бир вакили - Мавлоно Риёзийнинг воизлик махоратини юкори даражага кутариб, мохир нотикнинг чукур билим

сохиби, ажойиб нуктадон эканлигини таъкидлайди. Зова вилоятининг козиси булмиш Риёзий ёш воизлар тарбиясига муносиб хисса кушган.У дунёвий фанларни чукур узлаштирган ва билимларини воизлик фаолиятида куллаган. Унинг воизлик махорати муаллимлик килганида мустахкамланиб боргандир.

Купчилик воизлар узларига нисбатан талабчан булганлар. Ана шундай воизлардан саналган Х,отам Асом хакидаги бир вокеа эътиборга лойикдир. Мухаммад Маждийнинг «Зийнатул мажолис» асарида баён этилишича, Х,отам Асомдан воизлик килишни илтимос килганларида у уз олдига бир шарт куйган экан. Ушбу шарт антика булиб, яъни чулдаги ёввойи кушларнинг олдига бориш ва уларга нутк сузлаш, агар учиб кетмасалар, ана шундагина ушбу лавозимга рози булишини айтган экан. Х,алойик бунинг сабабини сураганида, Х,отам Асом шундай жавоб берган экан: «Ёввойи кушларни узига ром эта олмаган нотик инсоннинг кунглини юмшата олмайди». Х,отам Асом уч йил уриниб, тинимсиз мутолаа ва амалиётдан сунг чулдаги кушларни узига карата олган хамда шундан сунг «шахар воизи» лавозимига рози булган экан.

Бундан шу нарса аёнки, воизлик кучли ирода, матонат, катъий талабчанлик каби хусусиятларни узида мужассамлаштиради.

Воизлик - бу ноёб кобилият ва махорат. Ана шундай хислатларнинг сохиби Мавлоно Иршод булган. Мавлоно Иршод нуткий махорат сохиби булиши билан бир каторда элнинг тинчлигини хам уйлаган воизлардандир. Мавлоно Иршод расмий ишларни мохирлик билан хал килар,нутк сузлаганида халойикнинг кузида ёшни чакиртира олар ва шу вактнинг узидаёк, нуткида кескин бурилиш ясаб, йигини ках-кахага айлантира оладиган сузамоллардандир.

Бу кадар кучли таъсир эта олиш учун аввало, нотик чукур билим сохиби булиши, нотиклик махорати ва усулини эгаллаши, тингловчиларнинг рухиятини яхши билиши керак.

Мавлоно Муин Воиз хакидаги маълумотлар хам Навоий асарида батафсил берилган. Муин Воиз Х,иротнинг энг забардаст воизларидан булган. Муин Воиз суз устаси эмас, суз усталарининг устози булган. У эхтиросли сузамол. Муин Воиз бутун гавда ва кул харакати, юз, имо-ишора каби нотиклик услубининг экстралингвистик воситаларидан хам унумли фойдаланган. У нотикликни шундай эгаллаган эдики, уз тингловчиларини гуё сехрлагандек буларди. Бундай хислатлар унинг махорати ошишига асос булган.

Муин Воиз уз даврининг ажойиб суз устаси, истеъдодли нотик, ваъз талкинида тингловчиларни лол колдира олган эхтиросли инсон мисолида гавдаланади [14].

Нотиклик масалалари билан жиддий шугулланган воизлардан яна бир вакили - Жалолиддин Румийдир.

Жалолиддин Румий асли хоразмшохийлар авлодидан булиб, такдир такозоси билан Туркияда яшаган ва уша ерда расмий нотик вазифасини утаган. Унинг «Маънодор маснавийлар» номли асари нотиклик масаласига багишланади. Ушбу асар олти бобдан иборат булиб, уз ичига 50 минг байтни киритади. Асарда нотикликнинг энг кадимги куринишларидан - надимлик санъати хакида суз юритилгандир.

Румий ушбу асарида нотик олдига куйидаги талабларни куяди: -нотик билан тингловчилар уртасида узвий хамнафаслик ва хамкорликнинг зарурлиги;

-нотик самимий ва жушкин булиши лозим;

-нотик узига нисбатан талабчан булиши лозим.

Румий каби нотиклик санъати ривожига узининг хиссасини кушган уз даврининг чукур билимдонларидан яна бири-асли фаргоналик Кози Ушийдир. У Уш шахрида козилик лавозимини утаган ва шу ернинг номини узига тахаллус килиб олгандир.

Кози Уший воизликка багишланган «Сузнинг калити» асарини ёзган. Ушбу рисолада воизликнинг куринишлари, усуллари хакида фикр юритилади.

Кози Уший оташин нутк сохиби. У кунгил кулфини суз калити билан оча олган мохир сузамоллардан. С.Иномхужаевнинг «Утмиш шарк нотиклиги» китобида Ушийнинг шу хислатини очиб берувчи бир вокеа келтирилган: Кози Уший такдир такозоси билан Эронинг жанубида жойлашган Сиистон вилоятига боради. Бу ернинг ахолиси зикналиги, хатто гадойга бир тишлам нон бермаслиги, каттик куллиги билан донги чиккан эдики, Кози Ушийнинг биргина оташин нуткидан сунг Сиистон халки топган тутганини воизнинг оёги остига келтириб ташлайди. Лёкин Кози Уший келтирилган нарсаларнинг бир донасини хам олмайди. У воизлиги учун пул олмаслигини айтади. Нуткини эса шу ерлик ахолининг «кунгил» кулфини очиш учун сузланганини, ёнида турган биродарига нисбатан доимо мехр-окибатли булишликнинг савоби катта эканлигини айтиб, кетишга ижозат сурайди.

Келтирилган вокеадан шу нарса маълум буладики, утмиш воизлари инсонлар уртасида хам илмий, хам маърифий, хам маънавий жихатдан ахамиятли булганлар. Олижаноблик, мехр-окибат, яхшилик каби хислатларни кишилар онгига сингдириш, улар калбида чукур хиссиётлар уйгота олиш факат мохир, ноёб истеъдод сохибининг кулидан келади.

Алишер Навоийнинг нотиклар хакида ёзиб колдирган маълумотлари шоирнинг нима сабабдан воизлар билан кизикканлиги, улар фаолиятини урганишга нима сабаб деган саволларни уртага ташлайди.

Алишер Навоийнинг узи хам даврининг мохир сузамоли, забардаст шоири, етук сухандонларидан биридир. Нотиклик масаласи билан кизикиши унинг

нихоятда чукур билим эгаси эканлигини, уз билимини турли дунёвий илмларни урганиб ошириб борганлигидан далолат беради.

Дархакикат, бирор масалани урганишдан олдин, шу масала юзасидан назарий билимларга эга булиш уни тугри хал кила олишни билдиради.

Алишер Навоий хам воизликни назарий томондан тахлил килган. Шоир бадиий суз билан шугулланувчиларни надимлар, киссагуйлар, масалгуйлар, бадихагуйлар, кироатхонлар, муаммогуйлар, воизлар, гуяндалар, маддохлар, касидахонларга ажратади.

Навоийнинг фикрича, улар кучли, ёкимтой ва жозибали овозга эга булишлари керак. Купчилик олдида эхтиросли нутк сузлай олиш усулларини яхши билишлари, уз сузларига, нуткларига эътиборни карата олишлари керак. Алишер Навоийнинг нутк маданияти ва нотикликка оид мулохазалари унинг тил, нутк, бадиий суз, нутк маданияти, нуткий одоб, нуткий нафосат хакидаги теран фикрларида уз ифодасини топган. Проф. Эрнст Бегматов фикрича, шоирнинг нутк одобига оид талкинларида:

1) нутк, унинг огзаки ва битилган (ёзма) шакли;

2) нуткий фаолиятнинг мохир усталари;

3) нуткнинг юзага чикиш усуллари;

4) нуткий услублар;

5) нуткда маъно ва шакл, уларнинг уйгунлиги;

6) нуткий оханг; унинг куринишлари;

7) нутк одоби;

8) нутк нафосати (эстетикаси), каби муаммолар тилга олинган.

Ушбу муаллифнинг кайд килишича, А.Навоий нотикларни уларнинг нуткий камолоти ва нотиклик максадидан келиб чиккан холда иккига - ижобий сифатга эга нотиклар, хамда салбий сифатга эга нотикларга ажратган. Адиб ижобий сифатли нотикларни балогат шиор, булаго, гухарпош, дурбор, нуктадон, сехрсуз, хушгуй, шакарлаб каби 80 дан ортик ибора билан таърифлаган.

Утмишда яшаган истеъдодли воизларимиз ижодини урганиш хозирги кун учун хам амалий ахамиятга эгадир. Нутк маданияти тарихида узбек харбий нотиклиги уз урнига эга. Шаркда харбий нотикликка жиддий эътибор берилган. Бунга Амир Темур ва Бобур нотиклиги мисол була олади. Темур - катъиятли жахонгир. Унинг шу хислати харбий юришларида кул келган ва бутун бошли лашкар армияси олдида нутк сузлаб, уларни жангга шайлантира олгандир [15].

Мана неча асрлардан буён «Темур тузуклари» уз тингловчисини топиб келмокда, ундаги хикматлар эса хам маънавий, хам маданий камолотта эришишда ёрдам воситасини бажараётган етук асарлардан биридир:

«...хар ким уз сузига эга булсин, ишини билиб узи килсин, яъни раият подшоси айтган сузини, килган ишини узи айтади, узи килади...»

Амир Темур нутки ваъзхонликнинг ёркин намунасидир. Бу хислатлари «Туркларнинг «Олтин китоби» асарида уз ифодасини топган. Темур маслахат билан иш куриш тарафдори, зеро, халкимизда «маслахатли ош таркамас» деган накл бежиз айтилмаган:

«Маслахат, кенгаш, тадбиркорлик, фаоллик ва хушёрлик-эхтиёткорлик билан ганим кушинларини енгдим».

Амир Темур киска ифодада куп фикр айта билиш махоратига эга булган. Бу эса нотикликнинг асосий белгиларидан биридир.

Темур нутки теранлиги билан ажралиб туради. Нотикнинг фикри ва зехни нечоглик теран булса, унинг нутки шунчалик ихчам ва мазмунли булади:

"Угилларим, миллатнинг рохати, саодатини сакламок учун сизларга колдираётган васият ва тузукларни яхши укинг, асло унутманг ва татбик этинг. Миллатнинг дардига дармон булмок вазифангиздир. Адолат ва ийилик (яхшилик) килмок дастурингиз, рахбарингиз булсин. Мен каби узун салтанат сурмок истасангиз киличларингизни яхши уйлаб чёкингиз. Бир дафъа чёкикдан сунгра-да, уни усталик-ла куллангиз".

Сохибкирон нутки ортикчалик, бефойда суз, кайтариклардан холи. У сузлаганида шароитни, сухбатдошини хисобга олиб беурин суз айтмайди: "... Мамлакат ва миллатнинг осойишталиги, кушин салохиятининг мукаммаллиги, раиятнинг хотиржамлиги борасида фойдали тадбирлар куринг. Бинобарин, сизлар хам итоат ва эхтиром борасида унга байъат билдириб, салтанатни бошкаришда, эл-юртнинг тинчлиги, мусулмонларнинг осойишталиги учун хамжихат булиб, кумаклашиш лозим. Сизларнинг хамжихатлик ва иттифок билан килган ишларингиз узок-якиндаги дуст-душманларга куриниб турсин. Токим узаро низоларга урин колмагай, хеч ким салтанатга карши исён кутаришга узида жасорат топмагай. Билакс узаро низолар вужудга келгай, раият бошига ташвиш ва надоматлар ортиб, мамлакат ободонлиги бархам топгай. Инчунун, менинг куп йиллик саъй-харакатларим зое кетгай..."

Яхши нутк эгаси - укувли, катъиятли, узига ишонган булиши даркор, чунки ваъзхонлик - куч. Воиз булиш учун, сузнинг кудрати ва сехрини эгалаш лозим. Амир Темурнинг кудрати, аввало, унинг донишманд фикрларида, маслахатли кенгашлардаги сузланган нуткларида намоёндир, чунки XIV асрда марказлашган феодал давлатни тузиш, улкан кушинга саркардалик килиш учун хар тарафлама билимдон, катъиятли, воиз-шахс булиш лозим эди.

Узбек нутки тарихида алохида урин тутадиганлардан яна бир вакили -Захириддин Мухаммад Бобур. Бобур XVI аср узбек адабиётининг йирик вакили.

У инсоният тарихида мукаррар уз урнига эга буюк давлат арбоби ва истеъдодли ёзувчи сифатида эътироф этилган ажойиб сиймодир. Бу ерда Жавохарлал Нерунинг куйидаги ажойиб фикрини келтириб утиш кифоя: "Бобур дилбар шахс, Уйгониш даврининг типик хукмдори, мард ва тадбиркор одам булган. У санъатни, адабиётни севарди, хаётдан хузур килишни яхши курарди..." [16]

НАТИЖА

"Бобурнома" - ёзма нуткнинг гузал намунаси. Бу асар нихоятда гузал тавсифларга бой булиб, унда кайд этилишича ва айни пайтда авлодлари, замондошлари, тарихчиларнинг таъкидлашича, Бобур мохир шоир. Х,индистон юрти учун жуда куп улуг ишлар килган одил, маърифатли, илгор, сухандон шох сифатида тарихда абадий колди.

Хдрбий кисмларда бадиий сузнинг ахамияти катта. Жанговарлик санъатида бадиий сузнинг таъсир кудратини курсатиб берувчи катор жонли далиллар бор.

Суз кудрати бекиёсдир. Замбараклар олишга курби етмаган истехкомларни оддий суз таслим этган вокеалар тарихимизда куп булган.

Жумладан, бир вокеани келтириш жоизки, бунда Бобурнинг нуткий махорати лашкарлар орасида бошланган таркокликни тухтатди: Бобурнинг хиндистонда Рано Санго билан жанги олдидан (1527 й.) кушинлари орасида баъзи бир номакбул сабабларга кура таркоклик бошланади. Бу ахволни курган Бобур лашкарлари олдида нутк сузлайди. Гулбаданбегимнинг маълумотига кура, "бунга мажлисдагиларнинг хаммаси рози булишиб..., томиримизда бир томчи конимиз колгунча курашамиз, деб касам ичадилар..." деган далил келтирилган: "Х,ар кимки хаёт мажлисига киритбур, окибат ажал паймонасидин ичкусидир ва хар кишиким, тириклик манзилига киритбур, охир дунё гамхонасидин кечкусидур, ёмон от билан тирилгандин, яхши от билан улган яхширок... Тангри таоло бу навъ саодатни бизга насиб килитбур ва мундок давлатни бизга карийиб айлабтур. Улган шахид ва улдургон гозий, барча Тангрининг каломи билан онт ичмак керакким, хеч ким бу католдин юз ёндирур хаёл килмай, то бадандин жони айрилмагунича, бу мухориба ва мукотиладин айрилмагай..." [17]

Куриниб турибдики, Бобурнинг ушбу оташин нуткидан сунг барча аскарлар жангга отланишган ва бир жон-бир тан булиб жанг килишган. Бобурнинг нотиклик махорати кул келиб, у бутун бошли лашкар кушинини жангга шайлантира олган[18].

Захириддин Мухаммад Бобур Мирзо нотиклик санъатини мукаммал эгаллаган булиб, у нафакат харбий нотикликда, балки умуман воизлик санъатида юкори чуккига эришган махорат сохибидир.

Бобур-истеъдодли, мохир воиздир. Унинг асарларида суз одоби, гузал нутк хакида эътиборга лойик фикрлар билдирилган. Шоир кишининг ахлок одобини сузидан белгилаш мумкинлигини таъкидлаб:

Cузингким хизр суйидин нишондур, Вале ул сув киби мендин нихондур. Хар вактке кургасен менинг сузумни, Сузумни укуб англагайсен узумни, дейди. Муаллиф фикрича, яхши суз билан, уз урнида билдирилган фикр билан, "...узни ёндоштуруб узинг бирла, сузни чирмаштуруб сузунг бирла..."; узгани узингга "ёндоштиришинг" мумкин. Халк эътиборини узига карата билиш факат нотик, воиз одамгагина хос [19].

ХУЛОСА

Хуллас, "инсонлик нишони сузламок" экан, киши шундай сузласинки, тингловчи калбида эхтиром ва эътиборни уйготсин. Инсон нотик, булиши учун куп йиллик мехнат, укиш ва изланиш талаб килинади. Мохир нотик уз маърузаси жараёнида тингловчиларни жозиба ришталари билан боглаб олади, у айтган фикр ва мулохазалар тингловчи кечинмасига айланади[20].

Юкорида кайд этиб утилган Шаркнинг буюк мутафаккирлари ана шундай мохир воизлардан эдики, улар ёзиб кетган фикрлар неча асрлардан буён авлодлар кечинмаларига айланиб келмокда, яна янги воизу сузамолларнинг етишиб чикишида, уларнинг асарлари дарслик булиб хизмат килмокда.

REFERENCES

[1]. Арипова А. Нотиклик нуткининг лисоний-услубий воситалари. Филол.фан.номз.дис. - Тошкент, 2002.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

[2]. Aripova, A., Khodjayeva, K., & Yuldasheva, N. (2020). METHODS, ASPECTS AND COMPONENTS OF TEACHING THE UZBEK (RUSSIAN) LANGUAGE AS A FOREIGN LANGUAGE ON THE EXPERIENCE OF FOREIGN STUDENTS. Journal of Critical Reviews, 7(4), 393-398.

[3]. Уватов У. Донолардан сабоклар.-Т., А.Кодирий номли халк мероси нашр., 1994, 34-б.

[4[. Ортиков А. ва б. Олий мактаб педагогининг нутк маданияти. -Т.:ИИБ Академияси, 2001 й, 5-бет.

[5]. Бегматов Э. Нутк маданияти проблемасининг пайдо булиши ва асосланиши.-Т.: Фан, 1973.

[6]. Арипова А. Нотиклик ва унинг лисоний-услубий воситалари. - Тошкент: ЖИДУ, 2007. - Б. 58-69.

[7]. Д.Карнеги. Как вырабатывать уверенность в себе и влиять на людей, выступая публично.-Т.: Шарк, 1992; Пол Л.Сопер. Основы искусства речи. -М.: Яхтсмен, 1995; Апресян Г. Ораторское искусство.-М.: МГУ, 1977. -С.63.

[8]. Адамов. Е.А. Выдающиеся ораторы древ. мира. -М., 1961; Гроссман Л. Об искусстве лектора. -М., 1970; Ефимов А.О. культуре речи. -М., 1956; Кони А. Избр. произв. -М., 1959; Лосев А. Ораторск. иск. 1965; Ножин Е. Основы ораторского искусства. -М.,1973;

[9]. Лосев. Значение ораторского слова.-М.: Политиздат., 1969. - С. 29.

[10]. Aripova, A. K., & Khodjayeva, K. S. (2020). The ideal appearance of a modern teacher. ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal, 10(11), 1816-1821.

[11[. Арипова А. Нотиклик нуткининг лисоний-услубий воситалари. Филол.фан.номз.дис. - Тошкент, 2002.

[12]. Бегматов Э. Нутк маданияти проблемасининг пайдо булиши ва асосланиши.-Т.: Фан, 1973.

[13]. Арипова А. Нотиклик ва унинг лисоний-услубий воситалари. - Тошкент: ЖИДУ, 2007. - Б.78-82.

[14]. «Осиё халкларининг хаётида мухим из колдирган шох ва шоир Захириддин Мухаммад Бобур меросини урганиш»// Aziza Khasanovna Aripova// Интеллектуальное наследие Захириддина Мухаммада Бабура и современность // Сборник статей и тезисов докладов Международной научно-практической конференции 28 февраля 2020 г. Москва 2020

[15]. Уватов У. Донолардан сабоклар.-Т., АДодирий номли халк мероси нашр., 1994, 34-б.

[16]. Э.Уиллис. Основы радиовещания. -Нью-йорк, 1951; М.Беркли-Ален. Забытое искусство слушать, 1997.; Крис Стюард, Майк Уилкинсон. Блеф-серия. -Санкт-Петербург: 2001

[17]. Арипова, А. (2007). Нотиклик ва унинг лисоний-услубий воситалари. Тошкент, Жахон иктисодиёти ва дипломатия университети.

[18]. Khasanovna, A. A. (2021). The Live Word Is An Important Tool That Constitutes The Content-Essence Of The Oratory Art. The American Journal of Social Science and Education Innovations, 3(02), 417-434.

[19]. Khasanovna, A. A. (2021). The Live Word Is An Important Tool That Constitutes The Content-Essence Of The Oratory Art. The American Journal of Social Science and Education Innovations, 3(02), 417-434.

[20]. Aripova, A. K. (2020). Ancient Uzbek Tribes And Clans Inhabiting In Central Asia. The American Journal of Social Science and Education Innovations, 2(09), 384394.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.