Научная статья на тему 'АВЛИЁЛАР ҲИКМАТИ ВА ТАСАВВУФИЙ ҚАРАШЛАР (“ТАЗКИРАТ УЛАВЛИЁ” ВА “НАСОЙИМ УЛ-МУҲАББАТ” АСАРЛАРИ АСОСИДА)'

АВЛИЁЛАР ҲИКМАТИ ВА ТАСАВВУФИЙ ҚАРАШЛАР (“ТАЗКИРАТ УЛАВЛИЁ” ВА “НАСОЙИМ УЛ-МУҲАББАТ” АСАРЛАРИ АСОСИДА) Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

669
116
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Алишер Навоий / авлиѐ / тасаввуф / Насойим ул-муҳаббат / Тазкират ул-авлиѐ / Alisher Navoi / saint / mystic / Nasayim ul-muhabbat / Tazkirat ul-awliyo

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Nurillo Akhatov

Ислом динида тасаввуф ва эътиқод масаласи муҳимдир. Муаллифларнинг асарлари бунга мисолдир. Шайхлар ѐзган асарлар таҳлили берилган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

WISDOM AND SUFUSIAN VIEWS OF SAINTS (BASED ON THE WORKS OF “TAZKIRAT UL-AVLIYO” AND NASOYIM UL-MUHABBAT”)

The issue of mysticism and faith is important in Islam. The works of the authors are an example of this. An analysis of the works written by the sheikhs is given

Текст научной работы на тему «АВЛИЁЛАР ҲИКМАТИ ВА ТАСАВВУФИЙ ҚАРАШЛАР (“ТАЗКИРАТ УЛАВЛИЁ” ВА “НАСОЙИМ УЛ-МУҲАББАТ” АСАРЛАРИ АСОСИДА)»

АВЛИЁЛАР ХДКМАТИ ВА ТАСАВВУФИЙ ^АРАШЛАР ("ТАЗКИРАТ УЛ-

АВЛИЁ" ВА "НАСОЙИМ УЛ-МУ^АББАТ" АСАРЛАРИ АСОСИДА)

Нурилло Ахатов

Шаркшунослик университети магистранти

АННОТАЦИЯ

Ислом динида тасаввуф ва эътикод масаласи мухимдир. Муаллифларнинг асарлари бунга мисолдир. Шайхлар ёзган асарлар тахлили берилган.

Калит суз: Алишер Навоий, авлиё, тасаввуф, Насойим ул-мухаббат, Тазкират ул-авлиё.

WISDOM AND SUFUSIAN VIEWS OF SAINTS (BASED ON THE WORKS OF "TAZKIRAT UL-AVLIYO" AND NASOYIM UL-MUHABBAT")

Nurillo Akhatov

Master student, University of Oriental Studies

ABSTRACT

The issue of mysticism and faith is important in Islam. The works of the authors are an example of this. An analysis of the works written by the sheikhs is given.

Keywords: Alisher Navoi, saint, mystic, Nasayim ul-muhabbat, Tazkirat ul-awliyo.

КИРИШ

Маълумки, халкимиз азалдан ислом дини ва маданияти ривожига бекиёс хисса кушиб келади. Бу хакикатни жахон жамоатчилиги, бутун мусулмон дунёси яхши билади ва тан олади.

Бутун дунёга маълум ва машхур булган буюк аллома ва азиз-авлиёларимиз орасида Абдулхолик Гиждувоний ва Бахоуддин Накшбанднинг муборак сиймоси алохида ажралиб туради. Ота-боболаримиз улуг авлиё Бахоуддин Накшбандга чин дилдан ихлос куйиб, уни "Бахоуддини Балогардон" деб таърифлаб келишида теран маъно бор. Унинг«Дилинг Оллохда, кулинг мехнатда булсин» деган хаётбахш хикмати динимизнинг олижаноб маъно -мохиятини ёркин ифодалаб, худдики шу бугун айтилгандек жаранглайди."

АДАБИЁТЛАР ТАХДИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Мутафаккирлар томонидан колдирилган илмий меросни тахлил килиш ва жамиятга тадбик килишлик доимо тадкикотчилар диккат марказида булганидек, бугунги кунда хам уз позециясига эгадир. Тадкикотнинг мухим

ахамияти хам айнан утмишдаги тазкиранавислик ва улардаги авлиё зотларнинг хаёт тарзлари ва бугунги кун нуктаи назаридан олиб (киёсий тахлил килиб) урганишлик мухим ахамият касб этгай. "Тазкират ул - авлиё" ва "Насоим ул -мухаббат" каби тазкирачилик намуналари унинг ёркин ифодасидир.

Тазкира арабча "зикр" сузидан булиб, эсдалик дафтари маъносини англатади. Тазкиранинг мавзу доираси кенг булиб, унда асотирий ва тарихий вокеалар, шахслар, фалсафий караш ва нафис санъат, адабиёт хамда шеъриятга мансуб шахслар хакида суз юритилади . Шу жихатдан тазкиралар сохаларга булиниб, тарих, фалсафа, санъат ва адабиётга доир тазкиралар мавжуд. Жумладан, "Тазкираи Мукимхоний" (тарихга оид), "Тазкират ул-авлиё" (фалсафа ахли - мутасаввуфларга оид), "Тазкират уш-шуаро" (шоирларга оид), "Тазкираи хаттотон" (хаттотларга оид) ва бошкалар.

Тасаввуф адабиёти ва тазкиранависликка катта хисса кушган буюк шоир, муафаккир ва тазкиранавис Фаридуддин Аттор Нишопурий асл исми-шарифи Мухаммад Абу Бакр ибн Иброхим (1145-1230) булиб, унинг энг машхур асарларидан шубхасиз, "Тазкират ул-аилиё" (Авлиёлар тазкираси) асаридир. Асарнинг иккинчи номи: "Макомот ул-авлиё" (Авлиё зотлар, яъни солих зотларнинг фазилатлари ва каромотлари). Мазкур асарда етмиш икки азиз зотнинг хол ва хаёти хакида хикоя килинган булиб, жами икки юз уттиз учта авлиёнинг номи зикр килиб утилган. Х,ар бир таржимаи хол куйдаги сузлар билан бошланган: "Накл астки, шайх (Фалон ибн Фалон)...", шундан сунг уша авлиё зотнинг тугилган жойи, яшаган диёри, сузлари, каромотлари хакида суз боради.

"Тазкират ул-авлиё" форс тилига ёзилган булиб, кейинчалик усмонли турк тилига, чигатой туркчасига, уйгур тилига ва франсуз тилига таржима килинган.

МУ^ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Авлиё зотлар хакида унлаб манокиблар, тазкира асарлар ёзилган. Уларнинг орасида Фаридуддин Атторнинг "Тазкират ул-авлиё"асари узининг бадиий услуби ва узига хос жихатлари билан алохида ажралиб туради. Шайх Фаридуддин Аттор уз асарида юзга якин авлиёнинг таржимаи холи, каромотлари ва сузларини жамлаган. Улуг суз санъаткори, яъни кучли бадиий истеъдод эгаси булган Фаридуддин Аттор бу асарида бетакрор адабий услуб ва гоят таъсирчан тарзда авлиё зотлар хусусида суз юритган.

Шундан келиб чикиб, утмишдаги алломаларнинг илмий меросини тахлил килишга булган кизикишни Биринчи Президент Ислом Каримов таъбири билан

эътироф этадиган булсак: "Узбек халки маънавий дунёсининг шаклланишида гоят кучли ва самарали таъсир курсатган улуг зотлардан бири-бу Алишер Навоийдир. Унинг мутабар номи, ижодий меросининг бокийлиги, бадиий дахоси замон ва макон чегараларини билмаслиги хакида доимо фахрланиб суз юритиш мумкин. Алишер Навоий халкнинг онги ва тафаккури, бадиий маданияти тарихида бутун бир даврни ташкил этадиган буюк шахс ва миллатнинг шаъну шарафини дунёга тараннум килган улмас суз санъаткоридир. Агар бу улуг зотни авлиё десак, у авлиёларнинг авлиёси, мутафаккир десак, мутафаккирларнинг мутафаккири, шоир десак шоирларнинг султонидир".

Алишер Навоийнинг мазкур диний йуналишдаги асарларини урганиш оркали унинг динга булган муносабати, эътикоди билан боглик муайян маълумотлар олиш билан биргаликда, унинг ислом илмларининг етук билимдони эканлиги тугрисида тасаввур хосил киламиз. Бу улуг шоирнинг уз даври ижтимоий хаётида тутган урни нечоглик мухим булганлигини белгилаб берувчи узига хос омил эканлиги билан ахамиятли саналади. Жомий асарига танкидий [ижодий] караган Навоий «бурунги замондаги машойихдин барчасининг зикрин килмайдурлар ва уз муосирларининг купини хам, узларин хам битмайдурлар» дер экан, асарда Жомий, Лутфий, Ашраф Муфлисий, Шайх Санъон, Носир Хисрав, Насимий ва шулар катори Ахмад Яссавий, Сулаймон Бокиргоний каби "турк машойихлари" хакида маълумот беради. Асарда Навоий илова килган шахсларнинг факатгина суфиёна карашларинигина ёритмасдан, адабиёт ва жамиятдаги урнини белгилашга хам катта эътибор берган. "Насойим ул-мухаббат" Навоийнинг дидактик карашлари, таржимонлик ва тадкикотчилик фаолияти хамда эстетик карашларини урганиш учун мухимдир. "Насойим ул-мухаббат" нинг баъзи нусхалари Тошкент Давлат Шаркшунослик Институти Шарк кулёзмалари марказининг фондида (инв. № 3415, 857, 3420, 8514, 1825) сакланмокда.

Муаллиф олдига куйган вазифалар: Жомийнинг "Нафахот ул-унс" (араб ва форсийнасаб авлиёлар тарихи) асаридан фойдаланган холда туркий китобхон учун туркий тилда уша пайтгача булмаган туркийча "авлиёлар тарихи"ни ёзиб бериш;

- асарга туркий авлиёларни хам кушиш;

- замонасининг авлиёлари, жумладан Жомийнинг узини хам кушиш;

- унча мухим билмаган авлиёларни ва фактларни кискартириш;

- зикр этилган шайхларнинг айримлари хакида кушимча маълумотлар бериш. Фойдаланган манбалари:

- "Нафахот"

- "Футухоти Маккия"

- "Табакот ус-суфия" (Сулламий)

- "Тазкират ул-авлиё" (Аттор)

- "Шатхиёт" (Шайх Рузбехон Баклий)

Маълумки, Навоий Жомийдан "Тазкират ул-авлиё"дан сунг шундай асарга эхтиёж мавжудлигини айтиб, унинг розилигини олган.

Навоий мукаддимада ёзади: "Хотирга кечмишким, агар саъй килсак, китобни турк тилига таржима кила олгаймуман ва ул дакойик мушкулотин равшанрок алфоз ва очукрок адо била уткара олгаймуман? -деб муттаммил (фикр килмок) эрдим... Таърих 901 даки, ул китобнинг ёзилганидан 20 йил утуб эрди, бу улуг ишга илик урдум ва Х,азрат Шайх Фаридуддин Аттор битган "Тазкирот ул-авлиё"дан баъзи кибор машойихким, "Нафахот ул-унс" га дохил булмабтур эрди, хар кайсини муносиб махалда дохил килдим ва Х,инд машойихи шархи хам оз мазкур эрди, мумкин бор тилаб, топиб ... илхак килдим ва турк машойихи зикри хам озрок эрди, они доги ... унча мумкин бор, тилаб, топиб, зикрларин ва баъзи холату сузларин уз махаллида дарж килдим. Ва хазрат Махдуми Нураннинг оти ва муосиру мусохиб машойих ... зикри догиким, ул мутабаррук китобда йук эрди, мунда кушдум ва ул китобда даги авлиёуллох зикридин баъзи сузким, замон ахлига куп мухтож ун-илайх эрмас эрди итноб вахмидун таркин тутдум ва бу таржимадин уксуттум..." (Насойи ул-мухаббат,91).

Навоий "Насойим" "Нафахот" таржимаси эканлиги, лекин урни-урнида кискартирилган ва тулдирилганини эътироф этади. Айтиш керакки, асарда айнан таржима килинган ва матнга эркин ёндашиб угирилган уринлар бор.

Биргина Жалолиддин Румий фикраси олинса - айнан таржима килинган. Лекин айрим кискартмалар бор. Масалан, Мавлавийдин сурабдилар: Дарвеш кай гунох кунад? Магар дарвеш беиштахо хурадки, таоми беиштахо дарвешро гунохи азим аст. (Яъни, Дарвеш качон гунох килади? Агар дарвеш беиштаха овкат еса, беиштаха таом емок дарвеш учун гунохи азимдир) (Насойи ул-мухаббат,362).

Румийнинг асхобларига васияти кисмида такрор айтилган шунчаки сузлар хам тушириб колдирилган. Улар Румий сиймосига, унинг карашларига футур етказмайди, шу боис тушириб колдирилган.

Чингизхон вокеаларини Нажмиддин Кубро фикрасида Жомий кофирлар дейди, Навоий "тоторлар" деб беради.

Нажмиддин Розий Хоразмдан чикиб, Румга келади. Жалолуддин Румий Шайх Садриддин Кунавий билан учрашади. Бир куни Шом намозида ундан имомликка утишни илтимос киладилар. Розий хар икки ракатда 2 мартадан "Фотиха" ва 2 марта "Кофирун" сурасини укийди. Румий Садриддин Кунавийга тийбат (хазил-мутойиба) юзасидан "бирини Сиз учун, бирини биз учун укидилар", - дейди. "Нафохот"да бир марта Сиз учун, бир марта биз учун укиди" дейилади. Бунда хазил-мутойиба юзага чикмай колади. Навоий таржимасида хуштабиатли одамнинг нафосотли, нозик хазилига ургу берилган. Навоий "Насойим"га туркий орифларни киритар экан, у уз зиммасига олган туркий тил, унда ёзилган адабиёт, туркий орифлар номини тарихда колдириш ва шу каби юксак максадларига риоя килган. Асарига Ахмад Яссавий, Кутбиддин Гайдар, Хдким ота (оти Сулаймон), Исмоил ота, Шайх Абдулхасан Ишкий, Адиб-Ахмад, Юсуф Шайх, Бобо Хокий (улар 156) кабиларни, аёл орифаларга 1та Бибича Мунажжимани киритди.

ХУЛОСА

Мухтасар килиб айтганда, тасаввуфий карашлар ва суфийликга хос хикматлар мутасаввуфлар тазкираси оркали хар бир замон ва маконда кимматли маълумот саналади.

Бугунги ёшларга хам поклик, халоллик, иймон, эътикод, адолат, хикмат каби сузларнинг асл мохиятини тазкира асарлар оркали сингдириш лозим.

REFERENCES

1. Каримов И. Юксак маънавият - енгилмас куч. Т., 2008. -Б.29.

2. Nefahatul Uns (Evliya Menkibeleri) Abdurahman Caamiy., (Terjume ve Serh Laamiy Celevi)., Istanbul - Marifet yayinleri, 1995. S-21.

3. Каримов И. Юксак маънавият - енгилмас куч. Т., 2008. -Б.32.

4. Исламов Х. И. "Насойимул мухаббат" Алишера Навои и его науч-но-кртиический текст: Дисс. на соискание канд филол. наук . - Т., 1990.С.57.

5. Habibullayev A. Tasavvuf falsafasi fanidan o'quv uslubiy majmua. T;2012.-B.15.

6. Baxriddinova Muyassarxon Rahimovna (2020). THE LEXICOGRAPHICAL ASPECTS OF LEGAL TERMS IN GERMAN AND UZBEK LANGUAGES. Oriental Art and Culture, (V), 143-146.). T

7. Baxriddinova, M. R. (2016, September). Эффективные методы предотвращения конфликтов в Высших учебных заведениях. In XIV Международная научно-практическая конференция (второй этап)«Образование через всю жизнь: непрерывное образование в интересах устойчивого развития»НЕ LE

8. Бахриддинова, М. Р. (2021). О ПРОЦЕССЕ ТЕМАТИЧЕСКОГО ОБЪЕДИНЕНИЯ ЮРИДИЧЕСКИХ ТЕРМИНОВ. Academic research in educational sciences, 2(1).

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.