Научная статья на тему 'АБДУРАҲМОН ЖОМИЙ ИЛМИЙ МЕРОСИДА АДОЛАТ МЕЗОНЛАРИ (БАҲОРИСТОН АСАРИ АСОСИДА)'

АБДУРАҲМОН ЖОМИЙ ИЛМИЙ МЕРОСИДА АДОЛАТ МЕЗОНЛАРИ (БАҲОРИСТОН АСАРИ АСОСИДА) Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

472
58
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Жомий / Баҳористон / адолат / Жаннат / давлат / ахлоқ / ѐшлар / таълим. / Jami / Bahoristan / justice / Paradise / state / morality / youth

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Лутфилло Караматиллоевич Ахатов

Баҳористон” асаридаги адолат мезонлари муҳим аҳамиятга эга. Бугунги даварда ҳам адолат ва адолатсизликларга мисолдир. Асардаги образлар орқали ахлоқ ва инсон омили ҳақида сўз боради. Бугунги муҳим масалалардан бири ҳам айнан адолат ва унга амал қилиш масаласидир

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

CRITERIA OF JUSTICE IN THE PUBLIC SCIENTIFIC HERITAGE OF ABDURAHMAN JAMI (ON THE BASIS OF BAHORISTON)

The criteria for fairness in “Bahoriston” are important. It is also an example of justice and injustice in the modern world. The images in the work are dedicated to morality and the human factor. One of the most important issues today is the issue of justice and its observance

Текст научной работы на тему «АБДУРАҲМОН ЖОМИЙ ИЛМИЙ МЕРОСИДА АДОЛАТ МЕЗОНЛАРИ (БАҲОРИСТОН АСАРИ АСОСИДА)»

АБДУРАХМОН ЖОМИЙ ИЛМИЙ МЕРОСИДА АДОЛАТ МЕЗОНЛАРИ

(БАХОРИСТОН АСАРИ АСОСИДА)

Лутфилло Караматиллоевич Ахатов

Чирчик Давлат педагогика институти катта укитувчиси

АННОТАТЦИЯ

"Бахористон" асаридаги адолат мезонлари мухим ахамиятга эга. Бугунги даварда хам адолат ва адолатсизликларга мисолдир. Асардаги образлар оркали ахлок ва инсон омили хакида суз боради. Бугунги мухим масалалардан бири хам айнан адолат ва унга амал килиш масаласидир.

Калит сузлар: Жомий, Бахористон, адолат, Жаннат, давлат, ахлок, ёшлар, таълим.

CRITERIA OF JUSTICE IN THE PUBLIC SCIENTIFIC HERITAGE OF ABDURAHMAN JAMI (ON THE BASIS OF BAHORISTON)

Lutfillo Karamatilloevich Akhatov

Senior teacher of Chirchik State Pedagogical Institute

ABSTRACT

The criteria for fairness in "Bahoriston" are important. It is also an example of justice and injustice in the modern world. The images in the work are dedicated to morality and the human factor. One of the most important issues today is the issue of justice and its observance.

Keywords: Jami, Bahoristan, justice, Paradise, state, morality, youth, education.

КИРИШ

Мавлоно Абдурахмон Жомийнинг "Бахористон" асари равзалари (Жаннат равзалари), яъни богларига сайр килар экансиз, ундаги хар бир муаттар (Х,икматли хикоя)лардан бахрамад булиб, унга сармас булишлигиз табиий хол албатта. Аммо бу боглар шунчаки гузаллик таратувчи зебу-зенат эмас, балки, жафокаш халкнинг дарду - хасратларини узига жо этиб, жамиятга нисбаттан адолатсизлик хукмини утказишга уринган нобакор рахбарларнинг фаолиятини беаёв танкидга олинган, адолат бунёдкори сифатида гавдаланган буюк маънавият гулшани демакдир.

Жомий хазратларининг "Бахористон" асарларидаги иккинчи равзада ифодаланган шох Искандарга карата келтирилган панднома - угитларни тахлил килишни ихтиёр килдек. Зеро, фикри ожизимизга маълум маънода асосли манба сифатида олган булар эдек.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Искандар Румий жахонгирлик даврида хийла билан бир калъани забт этиб эрди, уни вайрон килишга фармон берди. Искандарга:

-Кимки кул остидагиларга мушт билан рупара булмиш, охирида узи мушт еганлар, тепкисидан улмиш.

Бир яхши сузим бор, кулок сол, эй дил, Колмиш донолардан мерос уларок. Ким тортса адоват киличин киндан, Адоват тигидан булади халок.

Искандарнинг кулокдари бу хикмат жавохирларига тулиши билан у огзини хам кулокларига ухшатиб жавохирга тула сузлар айтди ва калъани бузиш ниятидан кайтди.

Ушбу мисраларни тахлил килар эканмиз, куйдаги маъно шакилланганлигини куришимиз мумкин:

Донишманднинг Искандар Румийга Бир яхши сузим бор, кулоц сол, эй дил, деб уз кунглига таскин беришлик оркали кулоц сол, эй дил деб биринчи кунгил хотиржамлик ва ботиний - калб халовати оркали Бир яхши сузим бор бу сузга кулок сол, деб калб хотиржамлигига эришиш донишманд (пир -устоз)лар илму - насихати оркали амалга оширилишига ургу берилмокда. Шу билан бирга пир (донишманд)лар маънавий меросини Цолмиш донолардан мерос уларок, деб калб хотиржамлигига эришиш учун (спорт сохасида бу ички хотиржамлик дейилади) ботиний - калб поклиги ва маънавий саводхонликка эриш бу донишмандлардан колган мерос сифатида бахоланмокда. Шу билан бирга агарда кимдир пир (донишманд)лар сузини рад этса, ва Ким тортса адоват циличин циндан, уз билгани буйича харакатланса, яъни газаб отига миниб, кибру - хавога берилиб адолат тарозиси урнига адоват циличин ишга соладиган булса Адоват тигидан булади холок, деб адолат тарозисининг палласини инобатга олмай, Адоват тигидан фойдаланадиган булса, уша Адоват тигидан халок булишлигини, яъни калбининг адоват ва разолат боткогига ботиб колишлиги (нафс балосига мубтало булишлиги) оркали дунё

зебу - зейнатларига махлиё булишлиги оркали хароб булишлигини баён килганликларини куришимиз мумкин.

МУХОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Тарих тамаддунидан маълумки инсоният яратган маънавий бойликлар орасида фалсафий мавкега эга булган хикматлар хазинаси, атокли алломалар мероси, уларнинг асарлари мухим урин эгаллайдиган хазинани бунёд этиш лозим. Зеро, ушбу мавзуни урганишдан ва маънавий саводхонликни шакллантиришдан максад, биринчи Президентимиз Ислом Абдуганиевич таъбири билан айтганда, ёш авлод калбида мафкуравий иммунитетни шакллантириш, "Ёшларимизнинг иймон-эътикодини мустахкамлаш, иродасини бакувват килиш, уларни уз мустакил фикрига эга булган баркамол инсонлар этиб тарбиялаш. Уларнинг тафаккурида узлигини унутмаслик, ота-боболарнинг мукаддас кадриятларини асраб-авайлаш ва хурмат килиш фазилатини карор топтириш" дан иборат булмоглигида.

Унутмаслик керакки "Кадимий Мовороуннахр ва Хуросон фарзандларининг жахон илму - зиёси тарихига зарвараклар ила битилган асарлари оз эмас. Имом Бухорий, Абу Райхон Беруний, Ибн Сино, Мусо Хоразмий, Абу Наср Форобий, Рудакий, Улугбек, Жомий, Навоий, Бобур, Абдулло Кодирий, Чулпон, Фитрат ва бошка юзлаб зотларни жахон яхши билади"

Шиддат билан утиб бораётган бир вактда жахон сиёсий майдони микёсида, айникса, жонажон Ватанимиз - Узбекистоннинг ижтимоий хаётида бекиёс жараёнлар юз бермокда. Эл-юрт уз такдирини хал килишни уз кулига олди. Маънавият, маърифатга хизмат килиш кучайди. Халк далат идораларига эмас, балки давлат идоралари халк учун хизмат килишлиги ёркин бир хакикатдир!

Атрофда содир булиб турган вокиа ва талотуб жараёнлар кучаеб бораётган бир вактда, халкаро микёсда инсоният утмиши-тарихида шундай даврлар тарихи борки, унда улуг ишларга дастак булган миллатлар, узининг йулбошчилари етакчилигида утмиш-тарихнинг муайян киска боскичларида минг йилларда кулга киритиш мумкин булган натижаларга эришганларини кузатишимиз мумкин.

Тарихдан маълумки XV асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб Х,ирот маданий ва илмий марказга айланиб борган. Айникса, Султон Хусайн Бойкаро хукмдорлиги даврида бу минтакада илм-фан, адабиёт сохасида юксалиш юз берди. Абдурахмон Жомий, Алишер Навоий каби жахонга машхур

мутафаккирлар етишиб чикди. Урта аср мумтоз адабиётининг рахнамоси, улуг шоир ва мутафаккир Шайх Адурахмон Жомий (1414-1492)дир. Жомийнинг купгина асарларида инсон, адолат, ахлок ва маънавий етуклик, мухаббат, эзгулик гоялари тасвирланади. Урта аср (темурийлар) маданиятининг гуркираб боришига узининг ижтимоий-сиёсий ва ахлокий карашлари билан мукаммал жамият, адолатли шох тугрисидаги орзу-умидларини илгари сурган, тенглик, эркинлик, инсоф ва диёнатга асосланган давлат тузими тугрисида куплаб асарлар ёзган. Биргина "Бахористон" асари оркали давлатни бошкариш, адолатли тартибни урнатиш, маънавият ва маданият уйгунлигини акс эттириш учун мухим масалаларни ёритиб берган эди. Ушбу асардаги хар бир равза -богча алохида гузаллик, эзгулик сифатида гавдаланганлигини куриш мумкин. "Хафт авранг"га кирган "Юсуф ва Зулайхо", "Лайли ва Мажнун", "Х,ирадномайи Искандарий" достонларида ишк ва мухаббат, дустлик ва биродарлик, мехр-шафкат, узаро ёрдам, билимдонлик ва бошка инсоний кадриятларни баён этган. Абдурахмон Жомий ижодида адабий асарлардан ташкари дин ва тасаввуф таълимотига багишланган мавзуларни хам куришимиз мумкин. Давлат микёсида маданиятни ривожлантириш учун уз асарлари билан алохида урин тутган. Абдурахмон Жомийнинг дин ва фалсафани уйгунлаштириш, шу йул оркали фалсафий фикрлар ривожланишига замин яратишда алохида хизматлари катта. Биргина "Нафохот ул-унс" асари олти юз ун олти машгхур суфийлар хаётига багишланган булиб, бу асар суфиларнинг фалсафий-ирфоний ва ахлокий карашларини урганишда мухим манбаа булиб хизмат килади. Х,азрати зулжалолга хамиша ибодат билан машгул булишларига карамай вактларини бекор утказмасдилар.

^азрат Жомий асарларининг маъносига эътибор берадиган булсак, асарларининг купи гарчанд диний рухда битилган булсада, маънавий юксалиш, маънавий баркамоллик, адл ва адолат категорияларининг эъзозланишини, давлат бошкарувини одилона бошкариш кераклигини баён этганлигини куришимиз мумкин.

Абдурахмон Жомий нафакат темурийлар даври маданиятига балки, жахон маданияти равнакига улкан хисса кушган сиймолардандир. Тарихнинг учмас сийрати сифатида уз асарлари билан алохида урин эгаллаган мутафаккирлар асарларини тахлил килиш, урганиш, ёш авлодга татбик этиш хар бир давр талаби ва вазифаси булиб келган.

Жомий асарларида адл категорияси хам алохида макомга эга. Бундай вазифани (асарларни) урганишимиз ва татбик этишимиз баркамол авлодни тарбиялашда, мамлакат тараккиётига алохида урнак булувчи мухим вазифа

булмоги даркор. Агар инсон уз фарзандига ёшлигидан тарбия - таълимни мукаммал сингдирмаса, вакт утган сари жамиятнинг мувозанати тошсиз тарозига ухшаб колиши мукаррар. Ёш авлодни баркамоллиги учун хаммамиз хар кун кайгурмогимиз лозим. Биз бугун агар фарзандимизни гудаклигидан кулини ювишни ургатмасак, вакт утиши билан кулини ювмай дастурхон атрофига келиши мукаррар! Тарбия - таълим жараёнлари бир - бирини тулдириб, ажралмас онг махсули сифатида хаётга тадбик этилади. "Чунончи, -деди Биринчи Президент Ислом Абдуганиевич таълим-тарбия - онг махсули, лекин айни вактда онг даражаси ва унинг ривожини хам белгилайдиган омилдир. Бинобарин, таълим - тарбия тизимини узгартирмасдан туриб онгни узгартириб булмайди. Онгни, тафаккурни узгартирмасдан туриб эса биз кузлаган олий максад - озод ва обод жамиятни барпо этиб булмайди".

Мамлакатимизда иктисодий, ижтимоий-сиёсий ва маънавий-маърифий сохаларда жуда катта ютуклар кулга киритилди. Факат укимишли ва маънан бой одамларгина муаммоларини урушлар ёрдамида хал килишни мутлако рад этишга кодир жамиятни шакллантириши мумкин. Ана шундай инсонлар маънавий етук ва маънавий кашшок одамлар хакида Ислом Каримов уз асарида шундай дейди: "Албатта, бу дунёда халол ва пок яшашни узи учун хаётий эътикод, олий максад деб биладиган одамлар купчиликни ташкил килади. Айнан анашундай инсонлар ва уларнинг эзгу ишлари туфайли бу ёруг олмада маънавият хамиша баркарор булиб келади..." Ватанимизнинг маънавият гулшанини бойитиш, урганиш, баён этиш замон зайлининг учмас иродаси булиб колиши керак. Давлатни бошкариш, назорат килиш эса айнан маънавийт ва маърифат каймоги булмиш адл (адолат) категориясининг ядроси (маркази) инсон тафаккуридан, иймон-эътикоди, калби оркали бунёд этилишини унутмаслик лозим.

Абдурахмон Жомийнинг "Бахористон" асаридаги равзалар талкинини баён килар эканмиз, 1 - равза "Дарвишлар хакида хикоят" бобида шундай мисралар мавжуд: ^ирот пирларидан Абдуллох Ансорий... Уз асхобларига васият килиб: "Хар пирдан бир суз эслаб колинг, агар бу кулингиздан келмаса, уларнинг исмини ёд олинг, бундан бахра топасиз", дер эди.

Эй сенинг номингдан ёгилади ишк, Нома - пайгомингдан ёгилади ишк. Кучангдан ким утса булади ошик, Эшигу томингдан ёгилади ишк.

Юкоридаги мисраларни тахлил килар эканмиз, Ислом динидаги мукаддас манба булмиш Куръони Каримдан сунг иккинчи уринда хисобланган Хддиси шарифдаги "Олим булинг ёки устоз тутиб уларга эргашинг, кулингиздан келмаса, улар (Олимлар)ни севувчи булинг" мазмунидаги хадисга мослигини курамиз. бундан куриниб турибтики, "Бахористон"даги панднома угитларнинг асл мохияти ахлок ва диний - ирфоний маърифатнинг ёркин мазмунидан ташкил топган, мукаммал панднома асарлардан хисобланади.

Мисраларни тахлил килганимизда куйдаги мазмун (маъно) шакилланганлигини курамиз: Х,ирот пирларидан (уша пайтда Мовароуннахр -Х,иротда пирлар куп булган, мисол учун биларга таниш: Жомий, Навоий каби пирлар шулар сирасидан ) булмиш Абдуллох Ансорийнинг уз асхобларига карата килган панд - насихатларини Эй сенинг номингдан ёгилади ишц, яъни, устоз (пир)дан бир хикмат урганиш максадида, у(устоз - пир)нинг номи (исми)даги хикмат (ухшатиш санъати билан мажозий маъно беради) накадар мафтункор, яъники, у(устоз)нинг илмидан куплаб инсонлар манфаатдор булишлиги, шунинг учун унинг номидан ёгилади ишц, унинг номига куплаб мактовлар булади. Тарих тамаддунини шархлар эканмиз, "Навоийнинг 1476 йилда Мавлоно Жомийни узига тарикат йулидаги устози, пир деб кабул килганлигини куришимиз мумкин".

Нома - пайгомингдан ёгилади ишц, яъни, Нома - пажом бу устоз (пир) томонидан бунёд этилган Нома - асарлар назарда тутилмокда. Устоз (Пир) томонидан шакиллантирилган ахлокий панднома асарлар ва унинг мазмун -мохиятидан ёгилади ишц, яъни, ушбу асарларга мухаббат куйишлик, дустлик ришталарининг богланишлиги назарда тутилмокда.

Кучангдан ким утса булади ошиц, бунда устоз(пир)нинг кучасидан утган, яъни, унинг маълум маънода, бирон - бир асарларидан хавардор (таниш) булган кишилар утса булади ошиц, деб унинг (асарларнинг) мазмун -мохиятига махлиё (ошиц) булишлиги баён этилган.

Эшигу томингдан ёгилади ишц, яъни, пир (донишманд - устоз, олим)нинг авлодларга атаб бунёд этган маънавий меросларини кайси томонидан карамайлик, эшигу томидан - мазмуни ва мохияти билан ёшларнинг ахлокий карашларини шакиллантирувчи омилларидан ёгилади ишц, яъни у асарларга (ахлокий нормаларга) мухаббат шакилланади, деб таърифланмокда.

Бундан ташкари хазрат Жомийнинг "Бахористон" асарларидаги 1 - равза "Дарвишлар хакида хикоят" бобини тахлил килар эканмиз, юракларни кибру -хаво, разолат ва нафратлар тозалашлик масаласи баёнига кузимиз тушади:

Хршим Суфий дебди:

- Юракдан кибр разолатин ювишдан кура, тогни игна учи билан купориш осон.

Кибрсизлик лофин урма, уни курмокдан кура Коронги тун чумолининг изин курмак осонрок. Кибр гардин аритмокдан осон эрур шубхасиз, Игна билан тогни казиб остин - устун купормок.

Демакки, Кибрсизлик лофин урма, уни курмоцдан кура, инсонларга хос булган кибрларга берилиб, мактанчоклик килгандан кура, ва унга сайкал беришлик (купайтиришлик)дан кура, Цоронги тун чумолининг изин курмак осонроц - нурсиз коронгулик (зулмат)да йуриб, чумолининг изин курмак осонроц, деб бахоланмокда. Маълумки, чумоли изини кундуз кунда хам пайкашлик душвор албатта. Шунинг учун кибрга берилиб, мактанчоглик килгандан кура, коронгу - зулматда чумоли изи (поклик ва софлик маърифатини шакиллантири йули)ни топишлик лозим деб айтилмокда. Чумолилар машаккат билан мехнат килиб, узларининг ризкларини йигишлари, халол ва пок кун кечиришлари барчамизга маълум ва машхур албатта. Юкоридаги мисралардан куйдаги маъно келиб чикади: Х,ой - хавасга берилиб, кибр билан яшагандан (бошкаларни минсимай, гуддайиб яшагандан) кура, халол ва пок ризк (Исломда лукмайи пок деб аталади) илинжида маърифат истаб, маънавий саводхонликка уз хиссасини кушиб яшагани маъкуллиги баён этилмокда.

Кейинги мисрада Кибр гардин аритмоцдан осон эрур шуб^асиз, яъни, кибр жойлашган юракларни тозалашдан кура, Игна билан тогни цазиб остин - устун цупормоц, деб бахоланмокда. Бундан маълумки, тог тошлардан иборат булган мустахкам тепалик булиб, Игна билан тогни цазиб олиш канчалик машаккат хисобланади. Бу эса уз - узидан маълумки, ахлокий иллатларнинг накадар тубанликка караб шунгишларга мойиллигини курсатади.

ХУЛОСА

Х,икмат шуки, асардаги панд-насихат оркали акс эттирилган адолат мезонлари бугунги кунда хам мухим ахамиятга эгалигидадир. Ёшларга ватанпарварлик хакида гапиргандан кура, ватанпарварликни шакллантирувчи омилларга бой булган асарларни "Шаркона таълим" асосида сингдириб бориш лозим. Зотан, ватанпарвалик сузда эмас, амалдаги мохиятда куринади!

REFERENCES i- Uu_301 1971 ¿u j&SLä-jjjLz- : ^¿u

2. H.KapuMoB "Y36eKHCTOH MycTaKunnuKKa эpнmнm ocTOHacnga" T. Y3Ö. 2012h. 250 6

3. ffl. PoKyMHH "Tapuxu tomm" - T. MatHaBu^T 1998 h 53-55 6.

4. H. KapuMOB "BapKaMon aBnog op3ycu" TomKeHT - 2000 h. 3 - 6.

5. ^omhh Ba y36eK aga6ueTH Xan^apo hhmhh aH^yMaH MaTepuannapu. "An-Xygo" xan^apo HampueTH Ba "MoBapoyHHaxp" HampueTu., TomKeHT., 2005 h. 27-6

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.