Научная статья на тему 'НАВОИЙ ИБРАТИ'

НАВОИЙ ИБРАТИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

283
30
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
навоийшунослик тадрижи / “Хамса” / Фоний / Study of Navoi's creativity / "Khamsa" / Foniy

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Умид Негматович Ходжамқулов

Ушбу мақолада буюк шоир, сўз мулкининг султони Алишер Навоий шахсиятидаги ибратли жиҳатлар қайд этилган. Унда шоир ижодининг ўрганилиши, бугунги авлод учун ибрат бўладиган инсоний фазилатлари, унинг бутун дунёда салоҳиятига яраша шуҳратини таъминлаш бўйича адабиётшунослигимиз олдидаги долзарб вазифалар тадқиқ этилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

NAVOI'S PATTERN

This article highlights the human qualities of the great poet Alisher Navoi. It examines the current challenges facing literary studies in the study of the poet's work, his human qualities, which will become an example for the current generation, ensuring his potential fame around the world.

Текст научной работы на тему «НАВОИЙ ИБРАТИ»

НАВОИЙ ИБРАТИ

Умид Негматович Ходжам^улов

Тошкент вилояти Чирчик Давлат педагогика институти

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада буюк шоир, суз мулкининг султони Алишер Навоий шахсиятидаги ибратли жихатлар кайд этилган. Унда шоир ижодининг урганилиши, бугунги авлод учун ибрат буладиган инсоний фазилатлари, унинг бутун дунёда салохиятига яраша шухратини таъминлаш буйича адабиётшунослигимиз олдидаги долзарб вазифалар тадкик этилган.

Калит сузлар: навоийшунослик тадрижи, "Хамса", Фоний.

NAVOI'S PATTERN

Umid Negmatovich Khodjamkulov

Chirchik State Pedagogical Institute of Tashkent region

ABSTRACT

This article highlights the human qualities of the great poet Alisher Navoi. It examines the current challenges facing literary studies in the study of the poet's work, his human qualities, which will become an example for the current generation, ensuring his potential fame around the world.

Keywords: Study of Navoi's creativity, "Khamsa", Foniy.

КИРИШ

Буюк шоир ва мутафаккир, атокли давлат ва жамоат арбоби Алишер Навоийнинг хаёти, унинг шахс сифатидаги сиймоси, инсон сифатидаги сийрати, беназир ижоди орадаги сал кам олти юз йиллик вакт билан хам замондошларимиз учун ибрат мактаби булиб келмокда. Мамлакатимиз Президентининг 2020 йил 19 октябрда кабул килинган "Буюк шоир ва мутафаккир Алишер Навоий таваллудининг 580 йиллигини кенг нишонлаш туFрисида"ги ПК-4865-сон карори шоир асарларида теран ифода топган миллий ва умуминсоний FOяларнинг жахон тамаддунида тутган урнини хамда усиб келаётган ёш авлоднинг интеллектуал салохиятини ошириш, улар калбида юксак ахлокий фазилатларни тарбиялаш, шунингдек, улуF шоир ва мутафаккирнинг

адабий-илмий меросини мамлакатимизда ва халкаро микёсда янада чукур таджик килиш ва кенг тарFиб этиш билан боFлик эзгу максадларга каратилган. Дархакикат, Алишер Навоийнинг бебахо ижодий-илмий мероси нафакат халкимиз, балки жахон адабиёти тарихида, миллий маданиятимиз ва адабий -эстетик тафаккуримиз ривожида алохида урин тутади. Улуг шоир узининг шеърий ва насрий асарларида юксак умуминсоний FOяларни, она тилимизнинг бекиёс суз бойлиги ва чексиз ифода имкониятларини бутун жозибаси ва латофати билан намоён этиб, ер юзидаги миллионлаб китобхонлар калбидан муносиб ва мустахкам урин эгаллаб келмокда. Биз ушбу маколамизда буюк алломанинг замондошларимиз учун ибрат буладиган фазилатларини келтиришни максад килганмиз. Айни шу нуктаи назардан маколада муайян тизимлилик булмаслиги мумкин, аммо келтирилган барча маълумотлар АЛИШЕР НАВОИЙ деган БУЮК ШАХС сиймоси атрофида бирлашади.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Алишер Навоий ижодининг урганилиш тарихи у яшаган даврга бориб такалади. Шоир хаётининг сунгги йилларида унинг асарлари тилига луFат ишланиши навоийшунослик буйича бажарилган илк тадкикотлардан хисобланади. Умуман, навоийшуносликнинг тадрижий тараккиётини шартли равишда куйидаги боскичларга ажратиш мумкин:

1. Навоийнинг уз асарларидаги маълумотлар.

2. Замондошларининг асарларида келтирилган маълумотлар.

3. XVI-XIX асрлардаги тазкира, луFат, тарихий ва бадиий асарлар.

4. Навоий ижодининг илмий мезонлар асосида урганилиши.

5. Навоий ижодининг Гарбда урганилиши.

Демак, Алишер Навоий ижоди беш юз йилдан ортик давр мобайнида урганилар экан, бу, аввало, мазкур ижоднинг кулами ва сифати хакида муайян хулосалар чикаришимизга имкон беради. Алишер Навоий ижоди адабиётшуносликдан ташкари тарих, тилшунослик, луFатшунослик, шеър санъати, исломшунослик ва тасаввуфшунослик каби фан сохалари учун хам бой манба булиб хизмат килиб келмокда.

Адабиётшунослигимизда Алишер Навоий ижоди П.Шамсиев, Х,.Сулаймонов, В.Зохидов, Н.Маллаев, А.К,аюмов, А.Рустамов, Б.Валихужаев, Н.Комилов, И.Хдккулов, Ш.Сирожиддинов, М.Мухиддинов, Д.Салохий, К.Муллахужаева, М.Хдмидов каби олимлар томонидан урганилган.

Хорижда эса Е.Э.Бертельс (Россия), Артолеме д'Ербело, Сильвестре де Саси (Франция), И.Н.Берёзин, В.В.Вельяминов, М.Никитский (Россия), М.Белен, Э.Блоше, Л.Бува (Франция), Э.Браун (Англия), В.Бартлоьд (Россия), А.Курелла (Германия), М.Сабтелни, В.Фельдман, Д.Генчтурк, Д.Девин, К.Адахл, Г.Дик (Англия) каби олимлар томонидан таджик этилган.

Ушбу тадкикотларнинг барчаси дунё хамжамиятида глобаллашув жараёнлари кузатилаётган хозирги даврда Алишер Навоий ижодини хар томонлама тадкик килишга кизикиш ва эхтиёж ортиб бораётганлигини курсатади.

МУ^ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Алишер Навоий шахсиятида ибратли жихатлар куп, биз шулардан айримларини туркумлаб келтиришга ва уларни асослашга харакат киламиз.

1. Навоийнинг шухрати. Шуни таъкидлаб айтиш керакки, дунё дунё булиб Алишер Навоийдек "куп ва хуп" ижод килган шоирни курмаган. Салмок нуктаи назаридан хам, сифат нуктаи назаридан хам Навоийнинг олдига тушадиган шоир дунё адабиётида мавжуд эмас. Биргина "Хамса" достони 54 минг (27 минг байт) мисрадан иборат. Навоий нафакат шоир, балки тарихчи, луFатшунос, тилшунос, адабиётшунос, исломшунос ва тасаввуфшунос олим хамдир. Навоий яратган барча асарларни бир киши ижод килганига акл ишонмайди, лекин бу хакикат.

2. Алишер Навоий исмининг этимологияси. Ушбу жихат хам бизга буюк сиймонинг ибратли жихатлари хакида муайян хулосалар чикаришимизга имкон беради. Маълумки, шоирнинг тулик исми "Низомиддин Мир Алишер Навоий-Фоний"дир. Бу исмдаги хар бир суз узининг шу шахс фаолияти, унинг сийрати ва тийнати билан боFлик муайян асосларга эга. Дастлаб "Низомиддин" сузини олсак. Бу шоирга берилган нисбадир. Бу суз диннинг низоми, коидалари, арконлари, асоси деган маъноларни билдиради. Шоир исломшуносликдан чукур хабардор булгани учун хам унга шундай нисба берилган. Демак, бу нисбада шоирнинг исломий тафаккури, маърифати уз ифодасини топган. Шоирнинг замондоши муаррих Хондамир "Макорим-ул-ахлок" китобида куйидаги вокеани баён этади: Алишер Навоий бандалик вазифасини адо этгач, жамоат билан суубатлашар, уол-аувол сурар, бемор ва эутиёжмандларнинг кунглини кутарар эди. Нимагадир бир куни тарки одат цилиб, цаергадир шошилиб бориб келдилар. Бу уолга одатланмаган жамоа цизициб сураганларида уазрат Навоий шундай изоу бердилар: "Икки елкамга салом берганда курдимки устимда бир чумоли

турибди. Бу чумоли тауорат олганим жойдан чиццанини билдим ва бир жонзотни ошиёнидан жудо цилмоцнинг гуноуини, юкини уйлаб уни уз жойига цуйиб келдим". Ушбу тарих хам шоирнинг диний эътикоди кай даражада мукаммал булганлигидан дарак беради. "Мир" сузи мансаб эгаларига нисбатан уларнинг исмларига кушиб айтиладиган нисба. Маъноси "амир" дегани. Дархакикат, Навоий уз даврининг катта амири эди. Катта лавозимларда ишлаган. Уша даврда шох Хусайн Бойкародан кейинги 2-ракамли нуфузли шахс булган. Бойкаро унга "Амири Кабир", яъни "УлуF амир" унвонини берган, биласизлар. Демак шоир исмидаги "Мир" сузи уша мансаб эгаси эканлигига ишора килади, шуни англатади. "Алишер" унинг асл исми. Алишер шердек жасур, довюрак, кудратли, ислом динидаги 4-халифа Алидек куч-кудрат, иймон ва заковат эгаси деган маъноларни билдиради. Дархакикат, шоир исмида мужассам булган уша сифатларга тула маънода муносиб эди. "Навоий" - шоирнинг тахаллуси. Бу наво сузидан олинган. Шоир уз шеърларини ёкимли наво каби хар бир укувчининг калбига кириб боришини, уларнинг калбидан сехрли куй каби жой олишини истаб узига шундай тахаллусни олган. Навоий исмида бу маъно хам хаётда уз исботини топди. Унинг шеърлари мана сал кам 600 йил буптики, хамон укувчиларнинг маънавий камолоти учун хизмат килиб келмокда. "Фоний" тахаллуси шоирнинг форс-тожик тилида ёзган асарларида кулланилган тахаллус. "Фоний" сузи уткинчи, турFун эмас деган маъноларни англатади. Бокий сузининг антономи. Исломий таълимотга кура "фано"нинг "бако"га нисбатан кадри паст. Бунинг замирида шоир туркий тилнинг, шу тилдаги ижод намуналарининг кадрини баланд тутишга булган ишорани куриш мумкин (имхо).

3. Саховатпешалик. Алишер Навоий катта амир сифатида улкан сармояга эгалик килган. Дархакикат, Навоий дехкончилик ишларини йулга куйиш натижасида жуда катта даромад курган. Тарихчиларнинг ёзишича, Навоийнинг бир кунлик даромади 18 минг шохрухий динор микдорида эди. УлуF Амир бу даромаднинг куп кисмини хайрли ишларга сарф килган. Тарихчи Хондамир Навоий курган 52 работ, 20 ховуз, 16 куприк, бир канча туFOн, арик, хаммом, масжид-мадрасаларни эслайди. Навоий турли соха олимларига хомийлик килиб, унлаб илмий рисолалар битилишига бевосита сабабчи булган. Хатто, Султон Хусайн Бойкаро уз кушинининг таъминотига кийналиб колганда Навоийдан карз олгани хакида хам маълумотлар бор. Умуман, Алишер Навоийнинг бадавлат ва саховатпеша инсон сифатидаги фазилатлари, уз мол-мулкини кандай тасарруф

этиши билан боFлик хайрли ишлари айрим бизга замондош булган кишилар учун ибрат булиши керак, бизнинг назаримизда.

4. Алишер Навоийнинг онаси ким булган? Алишер Навоийнинг онаси хакида хеч кандай маълумот бизгача етиб келмаган. Бу хам жуда кизикарли холат. Шундай буюк инсонни дунёга келтирган аёл хакида фанда умуман маълумот йуклиги кишини ажаблантиради. Хархолда бу тасодиф эмас. Бунинг кандайдир сабаблари булиши тайин. Аммо илм ахли хали-хануз бу жубокнинг тагига ета олган эмас. Умуман, Навоийдек шоирни тарбиялаган аёлнинг кандай сифатларга эга булгани, фарзанд тарбиясида кандай тамойилларга амал килгани, албатта, кизик ва бунинг оналар учун ибратли томонлари хам бор. Бу масалада адабиётшунос Абдукодир Хайитметов сухбатларнинг бирида муайян асосга эга булган маълумотни такдим этган эди: мустакилликнинг дастлабки йилларида Навоийни урганувчи гурух таркибида домла АфFOнистонга сафар килади. Илмий жамоа Хиротга бориб, Алишер Навоийнинг макбарасини зиёрат килади, шу ердаги туб ахоли билан мулокотга киришиб, шоир хакида маълумотлар туплайди. Тасодифан, олим Навоий макбарасига якин ерда истикомат килувчи бир успирин йигит билан сухбатлашиб колади. Успирин домланинг саволларига жуда иштиёк билан жавоб беради. Домланинг успиринга онаси хакида берган саволларига йигит лом-мим демайди. Домла бунинг боисини катта кишилардан сураганда, уша атрофда узининг якин кариндоши булган аёллар хакида бегоналарга умуман маълумот бермаслик удуми борлигини айтишади. Шундан кейин домла "Балки Алишер Навоий яшаган даврда хам Хиротда шундай удум булгандир ва шунинг боисидан Навоий хеч бир ерда уз онаси хакида маълумот колдирмагандир" деган хулосага келади.

Умуман, Навоийнинг онаси хакида маълумот йуклигини асослайдиган бундан бошка асосли маълумот хозирча адабиётшуносларга маълум эмас.

5. Навоийнинг "шу^ратсиз"лиги. Юкорида Навоийнинг оламшумул шухратини таъкидлаган эдик. Аслида дунё хамжамиятида Алишер Навоий уз иктидори ва салохияти, ижодига яраша шухрат топа олган эмас. Асримиз бошларида Россияда "Энг буюк юзталик" рукни остида туркум китоблар нашр килинди. Хар бир китоб "Энг буюк юзта сакарда", "Энг буюк юзта шоир", "Энг буюк юзта олим" деб номланади. Энг кизоти, Навоийдек дунёнинг энг буюк шоири "Энг буюк юзта шоир" китобидан жой олмаган. Захириддин Мухаммад Бобур бор руйхатда, Навоий йук. Вахоланки, Навоий сон ва сифат буйича шоирлар орасида энг пешкадами хисобланади. Нима учун бу руйхатда Навоий йук деган табиий савол туFилади. Бобурнинг руйхатда мавжудлиги, шох ва шоир

сифатида у Европа илмий жамоатчилигига яхши маълум. Хиндистон Англия томонидан мустамлака килингач, Бобур шахси ва унинг ижоди инглиз мустамлакачилари оркали Европа ва жахон илмий жамоатчилигига маълум булди. Навоийда эса мана шу тарFибот булмаган. ТарFиботнинг, ташвикотнинг ва таржиманинг йуклиги Навоийнинг дунё афкор оммаси олдидаги нуфузига соя ташлаб турибди. ТуFри, кейинги йилларда Озарбойжонда, Японияда ва яна бошка мамлакатларда Навоийнинг хайкали урнатилиб, унга хурмат курсатиляпти. Лекин бу шоирнинг оламшумул шухратини таъминлаб бера олмайди. Мана маслан, Узбекистонда "Конфуций боFи" очилди. Шу билан Узбекистон ахолиси орасида Конфуцийнинг шухрати таъминландими? Йук, буни билса, 5-10 фоиз ахоли билади. Шунинг ун кайсидир давлатларда Навоийга эхтиром сифатида унинг хайкалларини урнатиш унинг шухратини таъминлаб бера олмайди. Навоийнинг шухратини унинг ижоди таъминлайди, унинг асарлари, шеърлари таъминлайди. К,ачонки Навоийнинг гузал шеърияти бошка тилларга хам таржима килиниб, куп сонли китобхонлар кулига етиб борса, ушанда Навоийнинг шухратини бутун дунё эътироф этади. Бу борада эса шу соха мутасаддиларининг тизимли ва максадли иш олиб боришлари талаб этилади.

Дархакикат, бизнинг бутун дунё адабиёти билан буйлаша оладиган жуда катта ва кучли адабиётимиз бор. Классик адабиётдан ташкари хозирги давр адабиётимиз хам жахон адабиёти билан бемалол буйлаша олади. Факат унинг тарFиботи ва ташвикоти етарли даражада эмас. Узбек адабиётининг жахон афкор оммаси томонидан тан олинмаётганинг асосий сабаби шу билан изохланади. Хозирги шароитда, керак булса, уша бой адабиётимизни, нодир асарларимизни узимиз таржима килиб чет эл китобхонларига етказиб беришимиз керак. Шундагина узбек адабиёти дунёга юз тутади, шундагина узбек адабиётини дунё эътироф этади.

ХУЛОСА

Алишер Навоий туFилган кутлуF 9 февраль санасини хар йили адабиёт ва маърифат байрами сифатида юксак даражада нишонлаш анъанага айланган. y^F суз санъаткорининг асарлари мунтазам нашр этилиб, навоийшунослик сохасида куплаб тадкикотлар олиб борилмокда, республика ва халкаро микёсда илмий анжуманлар утказилмокда. Жонажон Ватанимиз «Миллий тикланишдан — миллий юксалиш сари» деган бош тамойил асосида тараккиётнинг бутунлай янги боскичига кадам куйиб, янги УЙFOниш даври — Учинчи Ренессанс пойдеворини яратаётган бугунги кунда Алишер Навоийнинг безавол адабий

мероси мисолида узбек адабиёти ва маданиятини чукур урганиш ва оммалаштириш хар качонгидан хам мухим ахамият касб этмокда.

REFERENCES

1. Самаркандий Давлатшох. Шоирлар бустони ("Тазкирату-ш-шуаро"дан) - Т.: Адабиёт ва санъат, 1967.

2. Хондамир Гиёсиддин бинни Хумомиддин. Макоримул-ахлок (Яхши хулклар) / Форсчадан М.Фахриддинов, П.Шамсиев тарж.; - Т.:Бадиий адабнашр., 1967.

3. Бобур Захириддин. Бобурнома / Хозирги узбек тилига Вахоб Рахмонов ва Каромат Муллахужаева табдили. -Т. : Oqituvchi НМИУ, 2008.

4. Аёзий Мирзо Мухаммад Хайдар. Тарихи Рашидий. - Т.: O'zbekiston, 2011.

5. Бойкаро Хусайн. Рисола: Девон. - Т.: Шарк, 1995.

6. Восифий Зайниддин. Бадоеъул вакоеъ - Нодир вокеалар / Форсийдан Н.Норкулов таржимаси. - Т.: Адабиёт ва санъат, 1979.

7. Навоий замондошлари хотирасида. - Т.: Адабиёт ва санъат, 1985.

8. Сирожиддинов Шухрат. Алишер Навоий: манбаларнинг киёсий- типологик, текстологик тахлили. - Т.: Akademnashr, 2011.

9. Алишер Навоий ижодий ва маънавий меросининг оламшумул ахамияти (халкаро илмий-назарий анжуман материаллари). - Т.: O'zbekiston, 2011.

10. Vohidov R., Eshonqulov H. O'zbek mumtoz adabiyoti tarixi. - T.: O'zYU Adabiyot jamg'armasi nashriyoti, 2006.

11. Хайитметов А. Темурийлар даври адабиёти. - Т.: Фан, 1996.

12. Алишер Навоий: 1441-1501 йил. Адабиётлар курсаткичи / Туз. З.Бердиева, А.Туропова. - Т., 1991.

13. Юсупова Д. Алишер Навоий ижодининг урганилиши. e-adabiyot.uz http://e-adabiyot.uz/uzbek/mumoz/navoiy/1045-maqola.html

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.