Научная статья на тему 'Ўқитувчилар нутқини такомиллаштиришнинг айрим муаммолари хусусида'

Ўқитувчилар нутқини такомиллаштиришнинг айрим муаммолари хусусида Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
1336
214
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
педагог / таълим / тарбия / нутқ / маҳорат / касбий лаёқат / ўқитиш / шахслараро мулоқот ва муносабат / teacher / education / upbringing / speech / skills / professional suitability / teaching / interpersonal communication and relationships

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Шарапова М.

Мақолада педагоглар мулоқотининг асосий воситаси бўлган оғзаки ва ёзма нутқни такомиллаштириш масалалари борасида мулоҳазалар юритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

SOME ISSUES OF TEACHERS SPEECH IMPROVEMENT

The article discussed the improvement of oral and written speech of teachers as the main tools of teachers’ communication.

Текст научной работы на тему «Ўқитувчилар нутқини такомиллаштиришнинг айрим муаммолари хусусида»

Шарапова М.,

Тошкент молия институти «Касбий таълим» кафедраси укитувчиси

УКИТУВЧИЛАР НУТКИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШНИНГ АЙРИМ МУАММОЛАРИ ХУСУСИДА

ШАРАПОВА М. УЦИТУВЧИЛАР НУТЦИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШНИНГ АЙРИМ МУАММОЛАРИ ХУСУСИДА

Маколада педагоглар мулокотининг асосий воситаси булган üf3aKM ва ёзма нуткни тако-миллаштириш масалалари борасида мулох,азалар юритилган.

Таянч суз ва тушунчалар: педагог, таълим, тарбия, нутк, майорат, касбий лаёкат, укитиш, шахслараро мулокот ва муносабат.

ШАРАПОВА М. О НЕКОТОРЫХ ПРОБЛЕМАХ СОВЕРШЕНСТВОВАНИЯ РЕЧИ УЧИТЕЛЕЙ

В статье обсуждены вопросы совершенствования устной и письменной речи педагогов как основного средства общения.

Ключевые слова и понятия: педагог, образование, воспитание, речь, мастерство, профессиональная пригодность, обучение, межличностные общения и взаимоотношения.

SHARAPOVA M. SOME ISSUES OF TEACHERS SPEECH IMPROVEMENT

The article discussed the improvement of oral and written speech of teachers as the main tools of teachers' communication.

Keywords: teacher, education, upbringing, speech, skills, professional suitability, teaching, interpersonal communication and relationships.

Маълумки, Узбекистон Республикаси узлуксиз ва яго-на таълим тизимининг уз ечимини кутаётган бир цатор муаммолари мавжуд. Кадрлар малакасини ошириш ва уларни цайта тайёрлаш таълим тури %ам бундан мустасно эмас, албатта. Бу таълим соцасида фаолият юритаётганлар зиммасига уцитувчиларни таълим-тарбия жараёнларининг янги ва долзарб муаммолари билан таништириш ва улар-нинг ижобий ечимларини топишдек асосий ва масъулиятли вазифа юкланади.

Бундан ташкари, укитувчи шахсининг мажо-зий маънода айтилганда, икки "ёруF юзи" - унинг мукаммал тарздаги оFзaки ва ёзма нуткига эга булиши х,ам мух,имдир. Тил ва адабиёт таъли-ми мутасаддилари х,амкасбларининг шу ас-нодаги камчиликларини бартараф этишлари учун уларга ёрдам беришлари лозим. Таълим сифати соFлом тил билан х,ам боFлик.

Узбекистон Республикасининг ягона ва узлуксиз таълим тизимидаги стандартлашти-рилган учта таълим тури (умумий урта таълим; урта махсус, касб-х,унар таълими; олий таълим) орасида урта махсус, касб-х,унар таълими алох,ида урин тутади. Бу таълим ту-рининг билим ва тарбия олувчилари айрим жих,атлари билан мактаб укувчилари ва олий

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 5

укув юртлари талабаларидан фаркланадилар. Уларда ихтиёрий-мажбурий уч йиллик таълим (академик лицей ёки касб-хунар коллежлари ихтиёрида) олиш мобайнида она (узбек) тили ва адабиётини кенг камровда ва чукуррок урганиш имкониятлари мавжуддир. Айнан шу аснода бундай таълим муассасаларида фило-логик саводхонликни кутариш, бадиий адаби-ётнинг сехрли кучидан бахраманд этиш, бой ва гузал узбек тилининг жозибасини намойиш этишнинг шароитлари бор. Лекин барча гап, бундай имконият ва шарт-шароитлардан кай даражада фойдаланилаётганликдадир.

Бу сохадаги мавжуд илмий-назарий, илмий-методик ва ташкилий-маърифий муаммолар-нинг келиб чикиш илдизлари куйидагилардан иборат деб хисоблаш мумкин:

1. Педагог кадрларнинг филологик илмий салохиятининг етарли даражада эмаслиги.

2. Уларда касбий ва педагогик майорат би-лан боFлик камчиликларнинг мавжудлиги.

3. Оммавий ахборот воситалари ва бошка турдаги манбаларнинг эвазига би-лим олувчиларнинг бадиий адабиётдан узоклашаётганлиги.

4. Диктант, баён ёки иншолар ёзиш оркали эгалланадиган имловий, стилистик ва пункту-ацион малакаларга булган эътиборнинг суст-лашганлиги.

5. Насрий ва назмий асарларнинг етарли даражада мухокама килинмаслиги.

6. Миллий ва жах,он адабиёти дурдонала-рининг киёсий ва кенг куламли тахлил асоси-да урганилмаётганлиги.

7. Тил инсонни хайвондан фарклатувчи ходиса эканлигининг тула англаб етилмаслиги, адабиётнинг шахс камолотида бебах,о одоб-ахлок манбаи сифатидаги кудратли таълим-тарбия омили эканлигини англамаслик ва бошкалар.

Малака ошириш курсларининг тинглов-чиларига, биринчи навбатда, ана шундай кунгилсизликларни бартараф этишнинг замо-навий методикасини ургатиш зарур. Иккин-чидан, умумтаълим укув предметлари ва му-тахассислик фанлари укитувчиларини энг янги филологик билимлар билан куроллантириш ва уларнинг оFзаки ва ёзма нутк маданиятини шакллантириш керак. Учинчидан, укитишнинг самарали восита ва манбаларига туFри педагогик йул курсатиш лозим.

Тил ва адабиёт муаллимининг узи бирор Fазал ёки бадиий асарни тахлил кила олмаса, бирор назмий асарни ифодали укий олмаса, умуминсоний адабий мулк гавхарларидан етарли даражада хабардор булмаса, унинг кул остидаги укувчилардан нима хам кутиш мумкин? Худди шундай фикрни тили ва нуткида камчилиги бор барча хамкасбларга нисбатан хам билдириш мумкин.

Беназир ва бетакрор адибимиз А.К,ах,х,ор уз даврида туFри таъкидлаганидек, "Адабиёт - атомдан кучли, лекин унинг кучини утин ёришга сарфлаш керак эмас". Адабиётдан укувчилар онгига шуур ва маънавий озука олиб кириш лозим. Адабий-бадиий асар ках,рамонлари билан бирга кулиб, бир-га йиFлай олмайдиган укитувчи ва укувчида филологик дунёкарашнинг бутлигига ишониб буладими? Fазал мулкининг султони, шеъ-риятимизнинг дах,о бошловчиси, икки дарё буйидаги халкини яккалам килган, тилимизни тах,кир ва хакорат боткоFидан шеъриятнинг нурли осмонига кутара олган, туркий ва фор-сийда хавас килса арзигудек ижод кила олган, дунё тан олган "бешдостон" - "Хамса"ни ёзган буюк алломамиз Алишер Навоий-нинг тил хакидаги ушбу мисралари маFзини укувчиларга чакиб беришнинг маърифий-тарбиявий ва гносеологик зарари булмайди:

"Суздурки, нишон берур уликка жондин,

Суздурки, берур жонFа хабар жонондин.

Инсонни суз айлади жудо хайвондин,

Билким, гухари шарифрок йук ондин."

Тилимизнинг бой имкониятларидан амал-да самарали фойдалана олиш учун уни ол-дин англаб етиш, узлаштириш ва мукаммал урганиш лозим булади. Токи тил мавжуд экан, халкнинг умри бокийдир. Машхур ва матонатли ижодкор Абдулхамид Чулпоннинг "Адабиёт яшаса - миллат яшайди", деган ибо-расини педагогик жараёнда педагог кадрларнинг онг-шуурига сингдириш зарур. Нуткнинг атамашунослик (терминология), символика ва номенклатура (номлашнинг илмий тартиб-коидалари) каби учта шох, тармоклари мавжуд булиб, улар оFзаки ва ёзма нуткка асос буладилар. Улар асосида кишиларнинг оFзаки ва ёзма нутки шаклланади. Имловий (орфо-график), пунктуацион ва стилистик саводхон-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 5

лик, хуснихат (каллиграфия) ва фикрни ёзма баён этиш услуби ёзма нуткнинг таркибий компонентларидир.

Укитувчининг нутк маданияти, нотиклик санъати ва уз фикрини оFзаки ва ёзма тарзда т^ри ва мукаммал ифодалай олиши унинг тил ва нутк хусусидаги мавжуд билимлари билан белгиланади. Нутк маданияти жамият хаёти ва маданиятининг ута мухим ажралмас таркибий кисми, муайян вокелиги ва куриниши сифа-тида алохида ахамиятга эгадир. У фикр алма-шиш, муомала, сузлашув каби кундалик, до-имий, зарурий жараёнларни уз ичига олади, уларни «бошкаради», улар оркали вокеликка айланади, таъсир килиш кувватига эга булади. Шу сабабли малака ошириш тизимида бу ма-салага жиддий эътибор бериш керак булади.

Адабий тил маданиятини чукур эгалла-ган инсонгина касбий нутк маданиятига эга булади. Адабий тил маданиятини эгаллашда тилга булган эътибор, унга чинакам мухаббат ва хурмат мухим ахамият касб этади. Укитувчи адабий тилда гапириши лозим. Адабий тил ва унинг меъёрларини шунчаки кизикиш ёки у билан номигагина шуFулланиш оркали эгаллаб булмайди. Укитувчининг филологик салохияти укувчиларга ижобий стимул була олади. Укитувчи уз нуткига эътибор бер-мас экан, ундай укитувчидан барча кочади. Бундай тип аудитория учун ортикча дахма-за хисобланади. Мантикан туFри жумла туза олмайдиган, гапининг тутуриFи йук кимсани ким хам эшитиб тушунарди? Манка ёки дудук, шанFи ёки мижFов укитувчи кимга хам ёкади? Укитувчининг жозибали ва мантикли оFзаки ва ёзма нутки унинг иш, керак булса, касб-хунар куролидир. Тил - алока куроли, тил -хаёт кузгуси, тил - маънавият белгиси булиши билан бир каторда, укитувчи учун энг мухим методик восита сифатида катта хизмат килади. Хар бир кишининг маданийлик даражаси, укиб канчалик тарбия курганлиги унинг ёзма ва оFзаки нуткидан билинади. Укитувчининг ёзма нуткига хам катта талаблар куйилади. Бу-лар имловий саводхонлик, фикрни ёзма тарзда равон ифодалаш, ёзув коидаларига риоя килиш, орфографик ва пунктуацион хамда стилистик хатоларга йул куймаслик кабилар-дир. Шунинг учун укитувчининг ёзма нутки иккита компонент - имло-саводхонлиги ва хуснихат (каллиграфия, ёзув услуби)дан ибо-

рат, деб юритилади. ОFзаки ва ёзма мукаммал нутк шартли равишда (мажозий маънода) укитувчининг икки "ёруF юзи" деб хам атала-ди. Бу хар икки нуткнинг мукаммал булиши учун луFат бойлигини купайтириш лозим. Бу-нинг учун эса укитувчи хам, унинг укувчилари хам адабиётнинг кучи ва имкониятларидан самарали фойдаланишлари шарт.

Маълумки, нуткнинг асосий хусусиятла-ри унинг туFрилиги ва равонлиги, аниклиги ва таъсирчанлиги, мантикийлиги, тозалиги ва ифодалилигида акс этади. Нуткнинг туFрилиги ва равонлиги унинг адабий тил меъёрларига туFри келишидир. Бунда иккита жихатга: урFу ва грамматик нормаларга амал килинишига эътибор берилади.

Нуткнинг аниклиги ва таъсирчанлиги -мазмундор нуткнинг тингловчига таъсир этиш омилидир. Укитувчи суз ва тилнинг равонлиги, нотиклик кобилияти билан аник фактлар асосида укувчиларга билим беради, уларнинг куникма ва малакаларини ривожлантиради. Укитувчи нуткининг аник булиши уз масъу-лиятини чукур хис этиш шартидир. Аниклик урганилаётган мавзунинг укитувчи томони-дан ифодаланаётган вокеликка, фактларга мувофик келишидир. Аникликнинг чегарасини белгилашда укитувчи сузларни туFри куллай олиши, узбек тили грамматикасини мукаммал билиши, туFри талаффуз эта олиши талаб килинади.

Нуткнинг мантикийлиги - нуткнинг манти-кий булиши, энг аввало, укитувчининг суз бойлиги, тафаккур юритиш кобилияти, идрок этиш махоратига боFлик. Укитувчи тилни жуда яхши билиши, суз бойлиги кенг булиши мум-кин. Аммо узи фикр юритаётган мавзуга нис-батан чукур билимга эга булмаса, билимлари-ни уз тафаккури доирасида тахлил кила олма-са нотиклик санъати натижа бермайди.

Баён этилганлардан хулоса килган холда малака ошириш тизимидаги филологик таъ-лим олдида куйидаги вазифаларни биринчи галда хал этишни зарур, деб хисоблаймиз:

1. Малака ошириш педагог кадрларнинг илмий-назарий, илмий-методик ва касбий салохиятини кучайтиришга самарали хизмат килиши лозим.

2. Укитувчи-филологларни тил ва адаби-ёт таълимини замон талаблари асосида таш-кил этиши ва маънавий-тарбиявий ишлар-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 5

ни юксак даражада олиб боришига хизмат киладиган укув, куникма ва малакавий методика билан куроллантириш малака ошириш курсларининг бош вазифаси сифатида белги-ланиши керак.

3. Тил ва адабиёт таълимининг назарий ва амалий тамойилларини кучайтириш асно-сида ёшларга миллий ва умумжах,он фило-логик маълумотларнинг купрок х,амда кенг камровда етказиб берилишини таъминлаш давр талабидир.

4. Дарс ва дарсдан ташкари ишлар уЙFун-лигида усиб келаётган авлоднинг адабий-бадиий тафаккурини мукаммалрок шакллан-тириш, бадиий адабиётга х,урмат х,иссини тар-биялаш, тил ва адабиёт имкониятларидан шахснинг гармоник ривожланиши йулида са-марали фойдаланишни таъминлаш малака ошириш сох,асининг укув-методик вазифала-ри орасида устувор килиб белгиланиши ло-зим.

Адабиётлар:

1. Каримов И.А. Баркамол авлод - Узбекистон тараккиётининг пойдевори. - Т.: "Шарк", 1997. -68-б.

2. Расулов Р., Хусанов Н., Муйдинов К. Нутк маданияти ва нотиклик санъати. (Укув кулланма.) - Т.: «Иктисод-Молия», 2006. -210-б.

3. Омонов Х.Т., Хужаев Н.Х., Мадьярова С.А., Эшчонов Э.У. Педагогик технологиялар ва педагогик майорат. (Дарслик.) - Т.: "Иктисод-Молия", 2009. -240-б.

4. Холиков А. Педагогик майорат. (Дарслик.) - Т.: "Иктисод-Молия", 2011. -418-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 5

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.