Научная статья на тему 'Умумтаълим мактаблари ўқитувчиларида касбий компетентликни шакллантиришнинг илмий-педагогик асослари'

Умумтаълим мактаблари ўқитувчиларида касбий компетентликни шакллантиришнинг илмий-педагогик асослари Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
1917
180
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
компетентлик / компетенция / илмий педагогик асослар / иқтисодий ривожланиш / интеллектуал салоҳият / таълим-тарбия. / competence / scientific pedagogical knowledge / intellectual ability / educational training / development / field

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Кенжабоев Абдусалим Эркабоевич, Кенжабоев Жаҳонгир Абдусалимович

Мақолада мактаб ўқитувчиларининг касбий компетентлигини шакллантиришнинг илмийпедагогик асослари ва уларни баркамол авлод тарбиясидаги аҳамияти ҳақида фикр юритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE SCIENTIFIC AND PEDAGOGIC BASIS OF TEACHERS’ PROFESSIONAL COMPETENCE AND ITS DEVELOPMENT

The article deals with the issues of teachers’ professional competence and its development, and discussed that’s role in educating of growing generation.

Текст научной работы на тему «Умумтаълим мактаблари ўқитувчиларида касбий компетентликни шакллантиришнинг илмий-педагогик асослари»

Кенжабоев Абдусалим Эркабоевич,

Сурхондарё вилояти халк таълими ходимларини кайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш институти «Тил ва адабиёт таълими» кафедраси доценти; Кенжабоев Жах,онгир Абдусалимович, Термиз давлат университети «Факультетлараро инглиз тили» кафедраси укитувчиси

УМУМТАЪЛИМ МАКТАБЛАРИ ДИТУВЧИЛАРИДА КАСБИЙ КОМПЕТЕНТЛИКНИ ШАКЛЛАНТИРИШНИНГ ИЛМИЙ-ПЕДАГОГИК АСОСЛАРИ

КЕНЖАБОЕВ А.Э, КЕНЖАБОЕВ Ж.А. УМУМТАЪЛИМ МАКТАБЛАРИ УЦИТУВЧИЛАРИДА КАСБИЙ КОМПЕТЕНТЛИКНИ ШАКЛЛАНТИРИШНИНГ ИЛМИЙ-ПЕДАГОГИК АСОСЛАРИ

Маколада мактаб укитувчиларининг касбий компетентлигини шакллантиришнинг илмий-педагогик асослари ва уларни баркамол авлод тарбиясидаги ах,амияти х,акида фикр юритил-

Таянч суз ва тушунчалар: компетентлик, компетенция, илмий педагогик асослар, иктисодий ривожланиш, интеллектуал салох,ият, таълим-тарбия.

КЕНЖАБОЕВ А.Э, КЕНЖАБОЕВ Ж.А. НАУЧНО-ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ ОСНОВЫ РАЗВИТИЯ ПРОФЕССИОНАЛЬНОЙ КОМПЕТЕНЦИИ УЧИТЕЛЕЙ ОБЩЕОБРАЗОВАТЕЛЬНЫХ ШКОЛ

В статье рассматриваются научно-педагогические основы профессиональной компетенции учителей школ и высказываются мнения об их роли в воспитании всесторонне развитого поколения.

Ключевые слова и понятия: компетенция, компетентность, научно-педагогические основы, экономическое развитие, интеллектуальный потенциал, воспитание и образование.

KENJABОYEV A.E, KENJABОYEV J.A. THE SCIENTIFIC AND PEDAGOGIC BASIS OF TEACHERS' PROFESSIONAL COMPETENCE AND ITS DEVELOPMENT

The article deals with the issues of teachers' professional competence and its development, and discussed that's role in educating of growing generation.

Keywords: competence, scientific pedagogical knowledge, intellectual ability, educational training, development, field.

Узбекистон Республикасининг мустацилликка эришиши халц таълими муассасалари олдига янги демократик, фуца-ролар дунёцарашини шакллантиришдек муцим вазифаларни цуйди. Инсон тарбияси мазмунини янгилаш, уни узлигини англаш, имкониятларни руёбга чицариш, маънавий интеллектуал салоциятининг ривожланишида янги шарт-шароитлар яратиб бериш имкониятини берди.

Ижтимоий-иктисодий ривожланишнинг янги боскичида жамиятимиз олдида турган хозирги кундаги асосий вазифалардан бири -узлуксиз таълим тизимининг барча б^ин-ларида таълим сифатини яхшилаш. Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев мамлакатимизни 2016 йилда ижтимоий-иктисодий ривожлантиришнинг асосий якун-лари ва 2017 йилга мулжалланган иктисодий дастурнинг энг мухим устувор йуналишларига баFишланган Вазирлар Махкамасининг кен-гайтирилган мажлисидаги маърузасида куйи-дагини таъкидлайди: «Яна бир муаммони хал этиш хам ута мухим хисобланади: бу - педагог-лар ва профессор-укитувчилар таркибининг профессионал даражаси, уларнинг махсус би-лимларидир. Бу борада таълим олиш, маъ-навий-маърифий камолот масалалари ва х,акикий кадриятларни шакллантириш жара-ёнларига фаол кумак берадиган мухитни яра-тиш зарур»1. Бу эса уз навбатида узлуксиз таълим тизимида янги ислохотларни амалга оши-ришни талаб этмокда. Бугунги кунда олий таълим муассасаларида факат назарий билимлар-ни биладиган эмас, балки буюк инсоний фази-латларга эга булган, халк билан муомалага ки-риша оладиган, уз ишини пухта биладиган мохир мутахассислар тайёрлашга катта эъти-бор беришимиз зарурдир.

Бугунги укитувчи уз касбининг мохир уста-си сифатида, уз бурчига содик, шахсий ман-фаатидан кура халк манфаатини устун куйиб, зиммасидаги вазифани бажарадиган компе-тентли шахс булиши лозим. Бу борада уки-тувчилар уз устида тинмай ишлашлари, жис-моний, рухий ва касбий жихатдан тайёргарлик-лари юкори даражада булишига эришишлари талаб этилади. Хозирги замон укитувчисининг

1 Мирзиёев Ш.М. Танкидий тахлил, катъий тартиб-интизом ва шахсий жавобгарлик - хар бир рахбар фаолиятининг кундалик коидаси булиши керак. - Т.: «Узбекистон», 2017. -45-б.

асосий фазилатлари - уз касбига содиклиги, эътикодлилиги, уз касбини севиши уни бошка касб эгаларидан ажратиб туради. Чунки мак-табда таълим-тарбия ишининг юкори савияда олиб борилиши факат укитувчи, унинг касбий тайёргарлигига боFликдир.

Укитувчи шахсига куйиладиган мухим талаблардан бири шуки, у узи укитаётган пред-метларни чукур билиши, унинг методикасини узлаштириб олган булиши зарур. Предмет ва унинг назариясини чукур билиш, уни кизи-карли килиб укувчиларга етказа олиш бола-ларнинг шу предметга булган кизикишини ку-чайтиради, укитувчининг обрусини оширади. Укувчилар укитувчининг уз билимларини бо-лаларга етказа олиш имкониятларини кадр-лабгина колмай, балки унинг фидойилигини хам кадрлашади.

Укитувчининг юксак маданияти, унинг те-ран билим доираси (айникса, Узбекистон мус-такилликка эришгандан сунг халкимизнинг уз тарихи, маданияти, урф-одатини урганиш, би-лишга булган кизикиши ортиб бораётган давр-да) таълим-тарбия ишларининг муваффакиятли кечишига ёрдам беради. Хозирги замон уки-тувчиси ва айникса, бошланFич синф уки-тувчиси миллий кадриятларимизни билибгина колмай, кенг ота-оналар жамоатчилиги ичида, синфда унинг оташин тарFиботчиси хам булиши керак.

Укитувчи касбига хос булган мухим талаблардан бири болаларни севиш, уларнинг хаёти билан кизикиш, хар бир шахсни хурмат ки-лишдан иборатдир.

Укитувчилик касбига хос булган бундай фа-зилатларни ундаги педагогик одоб шаклланти-ради. Педагогик одоб укитувчининг юксак касбий фазилатидир. У укитувчининг саботли булиш, уз хиссиётини идора кила олиш, бола-ларга педагогик таъсир утказиш восита ва меъёрларини белгилаш ва аниклашига ёрдам берадиган фазилат хисобланади. Юксак педа-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 11

гогик одобга эга булган укитувчигина синфда муътадил психологик иклим урната олади, бо-лалар калбига тез йул топа олади. Ушбу маколани чет тиллари укитувчилари мисолида тавсия килмокчимиз.

Педагогик тараккиётнинг самарали булиши чет тиллари укитувчиларидан куйидаги коби-лият турларини талаб килади1:

1. Билиш кобилияти.

2. Тушунтира олиш кобилияти.

3. Кузатувчанлик кобилияти.

4. Нутк кобилияти.

5. Ташкилотчилик кобилияти.

6. Обру орттира билиш кобилияти.

7. ТуFри муомала кила олиш кобилияти.

8. Келажакни кура билиш кобилияти.

9. Диккатни таксимлай олиш кобилияти.

Уз хизмати хусусиятига кура укитувчи ташкилотчилик фазилатига хам эга булмоFи лозим. Бунинг учун укитувчи ташаббускорлик ва ташкилотчилик кобилиятига эга булиб, хар доим тетик, Fайратли, уз кучи ва имкониятига ишон-ган булмоFи зарур. Ташаббускор ва Fайратли укитувчи болаларни уз оркасидан эргаштира олади, укувчилар хам унга эргашади. Чет тиллари укитувчилари кичик ёшдаги укувчилар билан ишлаганда куйидаги физиологик холат зарурдир.

Укитувчилик касби жуда катта рухий ва жисмоний куч талаб этади, шунинг учун уки-тувчининг саломатлигига хам маълум талаблар куйилади. Укитувчининг овоз пайчалари ри-вожланган, куриш кобилияти яхши булиши, у узок вакт тикка тура олиши, куп юриши, эпчил харакат кила олиши (айникса, бошланFич синф укитувчилари учун) керак. Чунки бошланFич синф укувчилари тиниб-тинчимайдиган, ута кизикувчан, серхаракат буладилар. Бу шаро-итда укитувчи хам шу хусусиятларга эга булмоFи лозим (1-расм).

Юкорида курсатилган сифатлар мониторинг килиниб, интеграция килиниши максадга мувофикдир. Бу хилдаги компетентликда у ёки бу профессионал вазифани бажариш пайтида узини кандай тутиш кераклиги хам мухим ахамият касб этади. Укитувчининг х,урмати халк назарида булиши юкоридаги компетент-лик даражасида юзага чикади.

1 Худойкулов Х.Ж., Кенжабоев А.Э. Педагогик махорат асослари. Укув кулланма. - Т.: «Навруз», 2013. -47-б.

Компетентликни билим, куникма ва мала-каларга карама-карши куйиш мумкин эмас. Компетентлик билим, куникма ва малака ту-шунчаларига нисбатан кенгрок маъно ифода этади2. Компетенция олинган билим куникма асосида хар бир укитувчида шаклланган лаё-катдир. Авваламбор, шуни таъкидлаш керакки, Узбекистонда таълимнинг барча боскичларида чет тилини ургатишнинг асосий максади таъ-лим олувчиларнинг куп маданиятли жамиятда кундалик илмий касбга оид сохаларда фаолият олиб бориши учун чет тилида коммуникатив компетенцияни шакллантиришдан иборатдир. Чет тили коммуникатив компетенция ургани-лаётган тил буйича эгалланган билим, куникма ва малакаларни мулокот жараёнида куллаш кобилиятидир.

Коммуникатив компетенцияни муваффа-киятли амалиётга татбик этиш учун бугунги кун чет тиллари укитувчилари компетенция-нинг яна куйидаги турларини узларида шакл-лантиришлари лозим:

1. Лингвистик компетенция. Тил материа-ли, фонетика, лексика, грамматика хакида би-лимлар хамда нутк фаолияти турлари (тинглаш, гапириш, укиш ва ёзиш) буйича куникмаларни эгаллаш назарда тутилади.

2. Социолингвистик компетенция. Бу суз-ловчининг бирор-бир нуткий вазият, коммуникатив максад ва хохиш-истагидан келиб чикиб, керакли лингвистик шакл, ифода усули-ни танлаш имконини беради. Социолингвистик компетенция ижтимоий, маданий холатни уз ичига олиб, аутентик нуткнинг миллий хусусиятларини узи яшаётган мамлакат урф-одатлари, кадриятлари, маросимлари ва бошка миллий, маданий хусусиятларини билиш хамда тили урганилаётган давлат билан таккослаган холда такдим эта олиш кобилиятини кузда ту-тади.

3. Прагматик компетенция урганилаётган чет тилида коммуникатив вазиятда тушунмов-чиликлар пайдо булганда такроран сураш ва хоказолар оркали мураккаб вазиятлардан чикиб кетиш кобилиятини назарда тутади. Мазкур компетенция оFзаки ва ёзма нуткдаги изчилликни тегишли тип воситалари оркали

2 Кенжабоев А., Жумаев С. БошланFич таълим сифати ва самарадорлигини ошириш: муаммолар ва ечимлар. Республика илмий-назарий конференцияси материал-лари. - Т., 2014. -55-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 11

1-расм. Ук,итувчининг маънавий-ахлок,ий компетенцияси.

ифодалашни билдиради. Демак, укитувчи узи-нинг профессионал мулокот компетенциясига эга булиши керак. Укитувчи укувчи, унинг ота-онаси, атрофдаги фукаролар билан маданий, касбий-педагогик мулокот килишни хам били-ши керак экан. Укитувчи характерида калбдан мехрибонлик, талабчанлик булиши шарт. Бу унинг муваффаккиятли ишлашининг биринчи шарти хисобланади.

Дастлабки энг юксак талабларни укитувчи узига куйиши шарт, чунки узида йук нарсани бировлардан талаб килиш номакбул ишдир. Педагог талабчанлиги билан бирга окилона тарбиячи хам булиши лозим. Педагогик жара-ёнларда булиб турадиган кескинликларни хо-лис хал килиш учун тарбиячига хазил-мутойиба туЙFуси хам ёрдам беради. «Кувнок педагог хумрайганидан кура яхширок укитади» деб

халкимиз бекорга айтмаган. Унинг куламида тайёр хазил, макол, яхши дустона пичинг ижо-бий эмоционал холат яратишга ёрдам беради ва укувчиларни вазиятга кулгули томондан карашга имкон беради. Педагогик нуктаи на-зардан караганда, педагог ходимларнинг таъ-лим жараёни таълим берувчи укитувчининг укитиш, сабок бериш ва таълим олувчилар-нинг укиш, урганиш буйича максадли тизимли хамкорликдаги фаолиятдир. Бу фаолиятда таълим берувчи укитувчи (рахбар) вазифасини бажаради.

Унинг асосий педагогик вазифаси куйидаги-лардан иборат1:

1 Алимарданов З.И. Х,арбий хизматчиларнинг компе-тентлигини тарбиялаш механизмларини илмий педагогик такомиллаштириш. // «Замонавий таълим» журнали, 2016, 8-сон. 2016. -31-б.

- укувчиларнинг укув фаолиятини ташкил этиш ва унга рахбарлик килиш;

- укув материалини тизимли ва илмий асосда баён этиш;

- укувчиларда билим олишга нисбатан кизикиш уЙFотиш ва ижодий мотивларни шакллантириш;

- таълим олувчиларда мустакил билим олиш, куникма ва малакаларни ривожланти-риш хусусиятларини шакллантириш;

- педагогик махоратни такомиллаштириш;

- таълим олувчиларнинг билим куникма ва малакаларини хамда касбий махоратини бахо-лаш.

Бу фаолият жараёнида таълим олувчилар тегишли билим, куникма ва малакаларга эга буладилар. Шу билан бир вактда уларнинг та-факкури ривожланади, иродаси ва характери чиникади.

Таълим самарадорлигига эришиш учун х,ар бир укитувчига бугунги кунда ахамиятга молик булган катор талабларни куйиш лозим. Юкоридаги сифатларни узида мужассамлаш-тирган укитувчи узида олижаноблик, аклий кобилият, маънавий етуклик ва бошка юксак инсоний сифатлар узларида мавжуд булиши керак. Бу жараёнда укитувчи синф укувчи-ларининг ёшига хос педагогик, психологик, индивидуал хусусиятларни хисобга оладилар ва узларида шаклланган компетенцияга таяна-дилар.

Узбекистон Республикаси Конституцияси давлатимиз фукароларига илм олиш хукуки ва бунинг учун зарур шароитлар яратишни кафо-латлайди. Давлатимиз бу сиёсатни изчил амал-га оширмокда. Мактаблардаги таълим-тарбия ишларининг барчаси ёшларни баркамол ин-сонлар килиб тарбиялашга йуналтирилган.

Таълим-тарбиянинг инсонпарварлиги, демо-кратиклиги, тарбияланувчилар ва таълим олувчиларни хурмат килиш Узбекистонда таълим сохасида давлат сиёсатининг асосий та-мойилларидан хисобланади. «Таълим туFри-сида»ги Конуннинг 30-моддасида болаларнинг кадр-кимматини хурматлаш борасида мех,-натсеварлик ва мурувват туЙFуси, Ватан, ёши улуглар, Давлат тили ва она тили, миллий, та-рихий кадриятлар ва маданий кадриятларга хурмат билан муносабатда булиш туЙFусини тарбиялаш масъулиятли вазифа, юксак компе-тентли укитувчининг асосий вазифасидир, деб белгилаб куйилган. Демак, юкори компетент-ли малакали укитувчи баркамол авлодни тар-биялашда асосий шахс хисобланади.

Ёш укитувчилар куп муаммоларни компе-тенциявий хал килишларига ишонамиз. Бунинг учун укиш ва изланиш оркали муаммони ечиш керак булади. Тажриба-синов мактаб укитув-чилари ота-оналар ва жамоатчилик билан хамкорликда фидокорона мехнат килсалар, хукуматимиз карорларининг муваффакиятли ижросини таъминлашга уз хиссаларини кушган буладилар.

Таълим самарадорлигига эришиш учун хо-рижий тил укитувчисига бугунги кунда аха-миятга молик булган катор талабларни куйиш лозим. Юкоридаги сифатларни узида мужас-самлаштирган чет тили укитувчиси шахсида олижаноблик, аклий кобилият, маънавий етуклик ва бошка юксак инсоний сифатлар мавжуд булиши керак. Бу жараёнда укитувчилар бош-ланFич синф укувчиларининг ёшига хос педа-гогик-психологик, индивидуал хусусиятларни хисобга оладилар ва узларида шаклланган компетенцияга таянадилар.

Адабиётлар руйхати:

1. Мирзиёев Ш.М. Танкидий тахлил, катъий тартиб-интизом ва шахсий жавобгарлик -хар бир рахбар фаолиятининг кундалик коидаси булиши керак. - Т.: «Узбекистан», 2017.

2. Алимарданов З.И. Харбий хизматчиларнинг компетентлигини тарбиялаш меха-низмларини илмий педагогик такомиллаштириш. // «Замонавий таълим» журнали, 2016, 8-сон.

3. Кенжабоев А.Э., Жумаев С.Ш. БошланFич таълим сифати ва самарадорлигини ошириш: муаммолар ва ечимлар. Республика илмий-амалий конференция материаллари. - Т., 2014.

4. Худойкулов Х.Ж., Кенжабоев А.Э. Педагогик махорат асослари. - Т.: «Навруз», 2013.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.