Научная статья на тему 'Инглиз тили ўқитувчиси коммуникатив қобилиятининг педагогик шарт-шароитлари'

Инглиз тили ўқитувчиси коммуникатив қобилиятининг педагогик шарт-шароитлари Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
884
154
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
қобилият / коммуникатив қобилият / коммуникатив кобилият йўналишлари ва талаблари / педагогик рефлекция / ишонтириш / таъсир этиш / тақлид қилиш / таҳлил этиш / баҳолаш / истиқболни башорат қилиш / мамлакатшунослик / нутқ техникаси / педагогик маҳорат. / ability / communicative ability / aspects of communicative ability / requirements / pedagogical reflection / influence / persuasion / imitation / analysis / country study / prognosis / technique of speech / pedagogical skills

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Рискулова К. Д.

Мақолада коммуникатив қобилият, инглиз тили ўқитувчиси коммуникатив қобилиятининг педагогик шарт-шароитлари, йўналишлари, меъёрлари ҳақида илмий-назарий фикр-мулоҳазалар келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

PEDAGOGICAL CONDITIONS OF COMMUNICATIVE ABILITIES OF ENGLISH LANGUAGE TEACHERS

The author of the article expressed her mind regarding the issues of communicative ability, communicative ability of English language teacher and its pedagogical conditions, aspects, criteria.

Текст научной работы на тему «Инглиз тили ўқитувчиси коммуникатив қобилиятининг педагогик шарт-шароитлари»

V_/

Рискулова К.Д.,

Узбекистон давлат жах,он тиллари университети катта илмий ходим изланувчиси

ИНГЛИЗ ТИЛИ ЦИТУВЧИСИ КОММУНИКАТИВ КОБИЛИЯТИНИНГ ПЕДАГОГИК ШАРТ-ШАРОИТЛАРИ

РИСКУЛОВА К.Д. ИНГЛИЗ ТИЛИ УЦИТУВЧИСИ КОММУНИКАТИВ КОБИЛИЯТИНИНГ ПЕДАГОГИК ШАРТ-ШАРОИТЛАРИ

Мак,олада коммуникатив кобилият, инглиз тили укитувчиси коммуникатив кобилиятининг пе-дагогик шарт-шароитлари, йуналишлари, меъёрлари х,ак,ида илмий-назарий фикр-мулох,азалар келтирилган.

Таянч суз ва тушунчалар: кобилият, коммуникатив кобилият, коммуникатив кобилият йуналишлари ва талаблари, педагогик рефлекция, ишонтириш, таъсир этиш, таклид килиш, тах,лил этиш, бах,олаш, истикболни башорат килиш, мамлакатшунослик, нутк, техникаси, педагогик майорат.

РИСКУЛОВА К.Д. ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ УСЛОВИЯ КОММУНИКАТИВНЫХ СПОСОБНОСТЕЙ ПРЕПОДАВАТЕЛЕЙ АНГЛИЙСКОГО ЯЗЫКА

Автором высказаны научно-теоретические мнения по вопросу коммуникативной способности преподавателей английского языка, педагогических условий коммуникативной способности, освещены её направления и критерии.

Ключевые слова и понятия: способность, коммуникативная способность, направления коммуникативной способности и требования к ней, педагогическая рефлекция, убеждение, оказание влияния, подражание, анализ, оценка, прогнозирование, страноведение, техника речи, педагогическое мастерство.

RISKULOVA К.D. PEDAGOGICAL CONDITIONS OF COMMUNICATIVE ABILITIES OF ENGLISH LANGUAGE TEACHERS

The author of the article expressed her mind regarding the issues of communicative ability, communicative ability of English language teacher and its pedagogical conditions, aspects, criteria.

Keywords: ability, communicative ability, aspects of communicative ability, requirements, pedagogical reflection, influence, persuasion, imitation, analysis, country study, prognosis, technique of speech, pedagogical skills.

Замонавий педагогик ва ахборот коммуникация техноло-гияларидан фойдаланган цолда уцитишнинг илтор услублари-ни жорий этиш йули билан усиб келаётган ёш авлодни чет тилларга уцитиш, шу тилларда эркин сузлаша оладиган му-тахассисларни тайёрлаш тизимини тубдан такомиллашти-риш цамда бунинг негизида, уларнинг жацон цивилизацияси ютуцлари цамда дунё ахборот ресурсларидан кенг куламда фойдаланишлари, цалцаро цамкорлик ва мулоцотни ривож-лантиришлари учун шарт-шароит ва имкониятлар яратиш1 мацсадга мувофиц.

Мустакиллик йилларида педагог кадрлар тайёрлаш сифат ва самарадорлигини оши-риш борасида боскичма-боскич мух,им иш-лар амалга оширилмокда. Жумладан, «Таълим т^рисида»ги Конун, Кадрлар тайёрлаш мил-лий дастурига мувофик узлуксиз таълим тизи-ми учун касбий кобилиятли, замонавий илFор педагогик ва ахборот-коммуникация техноло-гиялари буйича чукур билим, куникма ва мала-каларга эга, халкаро майдонда ракобатбардош педагог кадрларнинг янги авлодини тайёрлаш яхлит тизимининг вужудга келиши чет тилла-ри буйича х,ам юксак салох,иятли педагог кадрлар тайёрлашни янада такомиллаштиришни такозо этади. Узбекистон Республикаси Пре-зидентининг 2012 йил 10 декабрдаги «Чет тилларни урганиш тизимини янада такомил-лаштириш чора-тадбирлари туFрисида»ги ПК-1875-сонли, 2013 йил 23 майдаги «Узбекистон давлат жах,он тиллари университетининг фао-лиятини такомиллаштириш чора-тадбирлари туFрисида»ги ПК-1971-сонли карорларининг кабул килиниши замон талабларига мос чет тиллари буйича педагог кадрлар тайёрлашга илмий-назарий, амалий-методик ёндашувни янада кучайтирди.

Бу уринда инглиз тили укитувчиларининг касбий компетентлигини ривожлантириш катта ах,амиятга эгадир. Инглиз тили укитувчисининг замон талабига мос фаолият олиб боришида эса унинг педагогик-коммуникатив кобилияти мух,им роль уйнайди. Илмий-методик манба-лар, илFор педагогик тажрибаларни урганишда укитувчи педагогик мах,орати юксаклигининг

1 Узбекистон Республикаси Президентининг 2012 йил 10 декабрдаги «Чет тилларни урганиш тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари туFрисида»ги ПК,-1875-сонли карори. // «Халк сузи» газетаси, 2012 йил 11 декабрь сони.

мух,им мезонларидан бири коммуникатив кобилият эканлигидан далолат беради. Яъни у укитувчи билан укувчи уртасидаги педагогик алоканинг таълим-тарбия жараёни самарадорлигини оширишга ижобий таъсир этишга эришиш омилидир.

Педагогика ва психологияга оид адабиётлар-да кобилият турлича изох,ланади. Жумладан, педагогика фанидан изошли луFатдаги таъри-фига кура: «Кобилият - бу инсоннинг бирон-бир хусусиятининг узигина эмас, балки шахс фаолиятининг талабларига жавоб бера оладиган ва шу фаолиятда юкори курсаткичларга эришишни таъминлашга имконият берадиган хусусиятлар синтезидан иборатдир. Бу инсоннинг х,ам индивидуал салох,ияти ва имконияти х,амдир. Кобилиятнинг юкори даражаси истеъ-дод ва дах,оликда намоён булади»2.

Э^озиевнинг фикрига кура, «Шахснинг фаолиятини муваффакиятли амалга ошириш шарти х,исобланган билим, куникма ва малака-ларни эгаллаш динамикасида юзага чикадиган фаркларда намоён буладиган индивидуал психологик хусусияти кобилиятлар дейилади»3.

Кобилият алохида шахсга хос булган психологик, педагогик хусусият булиб, у характерига кура турлича булиши мумкин. Яъни педагогик, касбий, мех,нат, ижодкорлик, куриш, эшитиш, вокеаларни олдиндан билиш кобилиятлари ва бошкалар.

«Педагогик кобилият» педагогга хос булиб, педагогик фаолиятни окилона ташкиллашти-риш, олиб борилишига имкон берадиган, ама-

2 Хасанбоев Ж. ва бошкалар. Педагогика фанидан изох,ли луFат. - Т.: «Fan va texnologiya», 2008. -437-438-б.

3 Fозиев Э. Умумий психология. - Т.: Узбекистон файла-суфлар миллий жамияти, 2010. -313-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 8

лий вазифаларнинг самарали бошкарилишини таъминлашда ахамиятли булган хусусиятдир1.

Демак, кобилият шахснинг у ёки бу фаолият йуналиши буйича кучли майли асосида вужуд-га келадиган лаёкати, бошкалардан фаркли уларок индивидуаллик касб этувчи маънавий рухий хусусиятидир. Хар бир шахснинг узига хос кобилияти мавжуд булиб, у укиш, урганиш, тажриба орттириш, изланиш ва тинимсиз мехнат килиш замирида тараккий этади ва узини намоён этиб боради.

Кобилият тугма ёки орттирилган булиб, у хар бир шахснинг индивидуал салохияти, им-кониятлари, билими ва тажрибасидир. Тугма кобилият ирсият билан боFлик булиб, у билим олиш, изланиш, мехнат килиш натижасида хакикий ривожланиши, агар акси булса суниб кетиши мумкин.

Орттирилган кобилият эса шахсда у ёки бу фаолиятнинг куртаклари намоён булса, у тинимсиз мехнат, билим, куникма, малака, мухит, тарбия воситасида тараккий этади, шунингдек, наслий хусусият замирида узини намоён эти-ши мумкин.

Жамиятда барча фаолият турлари буйича кобилият албатта зарур, лекин булажак укитувчи учун у энг зарур касбий мезон хисобланади. Укитувчининг укувчи, жамоа, ота-она, кенг жамоатчилик, атроф-мухит билан буладиган узлуксиз алокаси унда комму-никатив кобилиятнинг ривожланган булишини такозо этади.

Коммуникация (лот. соттитса1ю - маълум килиш, узатиш ва соттитсаге - умумлашти-риш, сухбат килиш, боFлаш, дарак бериш, топ-шириш) маъноси ижтимоий узаро таъсирни англатади. Хар кандай шахсий харакат бошка инсонлар билан бевосита ёки билвосита му-носабатлар шароитида амалга оширилиши туфайли у коммуникатив йуналишни узига олади2.

Коммуникатив кобилият эса укитувчининг шу касбга мухаббати замирида боскичма-бос-кич ривожланиб борадиган маънавий мада-ниятнинг мухим курсаткичларидан биридир.

1 Педагогика: 1000 та саволга 1000 та жавоб / Методик кулланма. У.И.Иноятов ва бошкалар. - Т: ТДПУ, 2012. -69-б.

2 Абдукодиров А., Пардаев А. Педагогик технология-ларга оид атамаларнинг изох,ли луFати. - Т.: <^ап va 1exnologiya» , 2012. -14-б.

Коммуникатив кобилиятнинг мухим педагогик талаблари мавжуд булиб, улар куйи-дагилардан иборатдир:

- укитувчи ва укувчи уртасидаги узаро хур-мат асосида курилган ижодий алокалар;

- таълим-тарбия жараёнини соFлом маънавий мухит асосида узаро алока, узаро таъсир замирида ташкил этиш;

- илмий-назарий билим эгаллаш учун тил коидаларига риоя этиш, укитувчи ва укув-чининг муомала маданияти;

- таълим-тарбия жараёнининг хар иккала субъекти уртасидаги дипломатик муносабат коидаларига риоя этиш;

- тарбия методлари, усуллари ва уларнинг мохиятини чукур билиш хамда амал килиш;

- укитувчи хамда укувчи ахлок-одоб конун-коидаларига зид холатларнинг зарарли оки-батларини англаб етиш;

- актёрлик махоратига эга булиш, узига эргаштира олиш, жалб эта олиш махорати ва бошкалардан иборатдир.

Ушбу педагогик талаблар айникса хорижий тил укитувчилари учун жуда мухимдир. Чунки укитувчининг коммуникатив кобилияти уму-мийлик ёки индивидуаллик характерига эга булиб, умумийлик барча фан укитувчилари, тарбиячилар учун хос булган касбий кобилият меъёрларига амал килиш, индивидуаллик эса шахснинг узигагина, танланган педагогик фаолият йуналишигагина хос булган касбий маънавий-рухий холат демакдир.

Шу жихатдан инглиз тили укитувчилари коммуникатив кобилияти узига хос педагогик шарт-шароитларни уз ичига олади. Чунки укувчи уз она тили, уз Ватани, урф-одатлари, анаъналари, маънавий кадриятлари билан бир каторда узга миллат тили, узга юрт ма-данияти, кадриятларини хам билиши, киёсий тахлил килиши, хулоса чикариши, карор кабул килиши зарур. Бу уринда укитувчининг педагогик рефлекцияси (фикр алмашуви), педагогик таъсир курсатиши укувчининг фан буйича чукур билим эгаллаши омили хисобланади. Инглиз тили дарсларида узаро фикр алмашиш жараёнининг узлуксизлиги, маълумотларнинг киёсий тахлили, ишончлилиги, объективлиги мухим ахамиятга эгадир.

Педагог олимларнинг фикрларига кура узаро фикр алмашиш омиллари билан бевосита

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 8

боFлик булган коммуникатив кобилиятнинг «укувчини ишонтириш, укувчи онгига таъсир этиш, узгаларга таклид килиш каби»1 йуна-лишлари мавжуддир.

Биз олиб борган тадкикотлар шундан да-лолат берадики, узгалар хатти-харакатини бахолаш, мулокот жараёни мазмуни истик-болини башорат килиш, олдиндан х,ис эта олиш каби йуналишлар хам айнан инглиз тили укитувчилари учун характерлидир.

Инглиз тили укитувчиси дарс жараёни-да укувчини фан мазмунида ифода этилган назарий Fоялар, киёсий тахлиллар асоси-да чикарилган хулосалар, дунёкараши, онги, ахлок-одоби, хатти-харакати, сермазмун нутки, фикр-мулохазалари оркали ишонтиради. Ишонтириш дидактик метод булиши билан бир каторда тарбия методи хамдир. Ишонтириш-да утиладиган мавзуга оид мисоллар, аудио-визуал воситалар, методик характердаги расм-ли альбомлар, эсдаликлар, хариталар, АКТлар ва бошкалар мухим восита хисобланади. Ушбу воситалар оркали инглиз тилининг узига хос хусусиятлари, тили урганилаётган мамлакат-лар, яъни асосан АКШ, Англия тарихи, гео-графияси, демографик холати, миллий узига хос жихатлари, урф-одатлари, анъаналари, маданияти, санъати, иктисодиёти, сиёсати ва бошкалар хакидаги фикрлар исбот ва да-лиллар келтириш оркали укувчилар онгига сингдирилади. Бу уринда укитувчи ва укувчи уртасида урганилаётган мавзу юзасидан фикрлар карама-каршилиги, бахс-мунозара, танкидий нуктаи назар булиши мумкин.

Инглиз тили дарсларида укувчининг эр-кин ва мустакил фикри, х,ис-х,аяжони, назарий фикрларнинг далиллар асосида исботлаб берилиши, узи билмаган, курмаган мамлакат, шахсан мулокот килмаган миллат тили, мада-нияти хакидаги карашларини янада бойита-ди. Бу жараёнда укитувчининг билими, педа-гогик санъати, нутк техникасига риоя этиши, тил коидаларини мукаммал билиши, мадани-ятлараро алоканинг пайдо булиш ва ривож-ланиш динамикаси тарихидан хабардорлиги, дунёкараши, ижтимоий сиёсий савияси мух,им ах,амият касб этади.

1 Холиков А. Педагогик мах,орат. Укув кулланма. - Т.: «Iqtisod-MoNya», 2010. -52-б.

Инглиз тили укитувчиси грамматик тушун-чаларни утиш жараёнида укувчи онгига синг-дирилиши лозим булган материални мантикий мукаммал тарзда ифодалаши, синфнинг фанга булган кизикиши, муносабати, мавзу буйича укиш, сузлаш учун матннинг танланишига алохида этиборни каратмоFи лозим.

Укувчи ва укитувчи уртасида узаро фикр ал-машиш, мулокот килиш жараёнида унинг онги шаклланиб боради. Ушбу жараёнда «узаро талаб-мотив-билим эгаллаш боскичлари-уз-узини бахолаш-узаро режа» занжирига риоя этиш максадга эришишнинг методик пойдево-ри хисобланади.

Узгалар онгига таъсир этиш махорати замирида укувчининг ёш ва психологик хусусиятлари, рухий холати, кобилияти, вази-яти, мухити, инглиз тилига булган кизикиши, Xис-туЙFуларини инобатга олган холда у билан муносабатга киришиши назарда тутилади.

Таклид килиш жараёнида эса укувчи укитувчининг билими, педагогик махорати, укиши, ёзиши хамда сузлар талаффузига диккатини каратади. Шунингдек, дарс жараёнида урга-ниладиган асар кахрамонларининг хатти-харакатлари, нутки, матонати, ахлок-одоби, характери, хаттоки, кийиниш маданиятига хам таклид килади. Ушбу жараёнда инглиз тилининг узига хос хусусиятлари, шу тилда гапирув-чи халкларнинг маданияти, санъати, иктисоди, психологияси хамда тарихини урганиш оркали тил хусусиятларини чукур билиш, толерантлик тафаккурини боскичма-боскич шакллантириб боришга эришилади.

Инглиз тили укитувчиси коммуникатив кобилиятини намоён этишда укувчилар хатти-харакатини тахлил этиш, бахолаш мухим педагогик жараён хисобланади. Укувчи хатти-харакатини тахлил этиш ва уни бахолаш жараёнида хар иккала субъект уртасида очик-часига дустона муносабат пайдо булади, узаро фикр алмашиш натижасида укитувчи укувчини, укувчи эса укитувчини педагогик-психологик билишга муваффак булади. Узга тилларни урганишда самарага эришишнинг мухим оми-ли укитувчи ва укувчининг рухан, маънан бир-бирига мослиги, хохиши, эхтиёжи, интеллекти, кизикиши хамда кобилиятининг мутаносибли-ги хисобланади.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 8

Инглиз тили укитувчиси коммуникатив к,о-билиятини намоён этишда укувчи билан бу-ладиган мулокот жараёни мазмуни истикбо-лини башоратлаш, технологиялаштириш, алгоритмлаштириш, лойихалаштириш мухим педагогик омил хисобланади. Укитувчи укувчи билан ушбу жараённи мазмунан башоратлаш асосида лойихалаштирар экан, унга инглиз тили дарслари мавзуси, мазмунидан келиб чиккан холда ёндашади. Дарс мазмуни педагогик мотивлар, эхтиёжлар, манфаатлар як-диллиги аникланади, узаро самарали алока натижасига эришишнинг шакл, метод ва воси-талари танланади.

Инглиз тили укитувчисининг коммуникатив кобилиятини такомиллаштириш, фаолият жа-раёнида намоён этишда унинг нутк мадания-тига эга булиши максадга мувофикдир. Жум-ладан нуткнинг:

- сермазмунлиги;

- софлиги;

- аник ва равонлиги;

- жиддийлиги;

- жозибадорлиги, жарангдорлиги;

- инглиз тили грамматик коидаларига мос-лиги;

- тушунарлилиги;

- содда ва оммабоп харакатерда булиши талаб этилади.

Инглиз тили укитувчиси коммуникатив кобилияти фаолият жараёнида намоён булади. Бизнинг назаримизда коммуникатив фаолият жараёни куйидаги таркибий кирралардан иборатдир:

- укув жараёнини лойихалаштириш;

- жараённи инновацион ташкил этиш;

- укитувчи-укувчи уртасидаги коммуникатив хамкорлик (коммуникатив кобилият асосида);

- укув-коммуникатив хамкорликни бошка-риш;

- натижани бахолаш, келгуси фаолиятни дастурлаштириш.

Албатта, бу жараённи самарали ташкил этишда нафакат укитувчидан балки укувчидан хам коммуникатив кобилият талаб этилади. Демак, бу жараёнда хар иккала субъектнинг фаоллиги, ижодий хамкорлиги талаб этилади.

Хулоса урнида куйидагиларни келтириш мумкин:

- инглиз тили укитувчиси кобилият, коммуникатив кобилият, педагогик кобилият каби бир-бири билан боFлик шахсий хусусиятлар-ни уз устида доимий ишлаш оркали ривож-лантириб бориши унинг махоратли касб эгаси булишида замин булиб хизмат килади;

- инглиз тили укитувчиси коммуникатив кобилиятининг узига хос педагогик шарт-шароитлари, педагогик рефлекцияси, йуна-лишлари, махорат мезонлари, унинг касбий компетенциясини намоён этишда, шахсий кобилиятини чархлаб боришида мухим омил хисобланади;

- инглиз тили укитувчиси коммуникатив кобилиятини намоён этишнинг асосий ме-зонларидан бири - унинг нутк маданияти, лингвистик, социолингвистик лаёкатлилиги хисобланади;

- инглиз тили укитувчиси коммуникатив кобилиятини намоён этишда, махоратини ошириб боришда укув жараёнини техноло-гик лойихалаштириш, алгоритмлаш, натижани олдиндан ташхислаш ва уни инновацион бошкариши мухим ахамият касб этади.

Бунинг учун:

- укитувчи таълим жараёнида илFор педагогик технологиялар ("case study» услуби, жонли газета, оFзаки телекуприк, матбуот журнали, мулокот, хамкорликда укитиш, кичик гурухларда мунозара, «амалий уйин» анжума-ни ва бошк.) ва ахборот-коммуникация техно-логиялари, электрон таълим ресурслари, мультимедиа такдимотлари, медиа-технологиялар, замонавий укув-услубий материаллар, аудио-визуал воситалардан унумли фойдаланмоFи зарур;

- укитувчи замонавий фикрламоFи, касбий тайёргарлигини доимий такомиллаштириб бормоFи максадга мувофикдир;

- укитувчи таълим-тарбия жараёнида жахон цивилизацияси ютуклари, халкаро хамкорлик ва мулокотни ривожлантириш буйича чет эл илFор тажрибасидан унумли фойдаланиши за-рур.

с 32 V ТАЪЛИМ ПСИХОЛОГИЯСИ / ПЕДАГОГИЧЕСКАЯ ПСИХОЛОГИЯ л У

Адабиётлар:

1. Узбекистон Республикасининг «Таълим т^рисида»ги Конуни ва Кадрлар тайёр-лаш миллий дастури. 1997 йил 29 август.

2. Узбекистон Республикаси Президентининг 2012 йил 10 декабрдаги «Чет тилларни урганиш тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари т^рисида»ги ПК-1875-сонли карори. // «Халк сузи» газетаси, 2012 йил 11 декабрь сони.

3. Узбекистон Республикаси Президентининг 2013 йил 23 майдаги «Узбекистон дав-лат жах,он тиллари университетининг фаолиятини такомиллаштириш чора-тадбирлари туFрисида»ги ПК-1971-сонли карори. // Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами, 2013 й., 22-сон, 279-модда.

4. Абдукодиров А., Пардаев А. Педагогик технологияларга оид атамаларнинг изошли лугати. -Т.: «Fan va texnologiya» , 2012. -14-б.

5. Педагогика: 1000 та саволга 1000 та жавоб. / Методик кулланма. У.И. Иноятов ва бошкалар. - Т: ТДПУ, 2012. -69-б.

6. Холиков А. Педагогик майорат. Укув кулланма. - Т.: «Iqtisod-Moliya», 2010. -52-б.

7. Хасанбоев Ж. ва бошкалар. Педагогика фанидан изошли луFат. - Т.: «Fan va texnologiya», 2008. -437-438-б.

8. Fозиев Э. Умумий психология. - Т.: Узбекистон файласуфлар миллий жамияти, 2010. -313-б.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.