Научная статья на тему 'Бола шахси шаклланишига бошланғич таълим ўқитувчисининг психологик таъсири'

Бола шахси шаклланишига бошланғич таълим ўқитувчисининг психологик таъсири Текст научной статьи по специальности «Психологические науки»

CC BY
1522
83
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
бошланғич синф / ўқувчи / ўқитувчи / хулқ-атвор / характер / дидактик / перцептив / ташкилотчилик / нутқий / коммуникатив қобилиятлар / шахс шаклланиши / elementary school / younger children / teachers / behavior / character / didactic / perceptual abilities / organizational / verbal / communication / personality formation

Аннотация научной статьи по психологическим наукам, автор научной работы — Акрамова Ф. А.

Мазкур мақола бола шахси хулқ-атвори ва шаклланишига бошланғич синфларда педагогик фаолиятни олиб борадиган ўқитувчининг психологик таъсирига бағишланган бўлиб, унда эътибор педагогик қобилиятнинг қирралари, турлари ва уларнинг ўқувчи психологиясида акс этиши масалаларига қаратилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

PSYCHOLOGICAL IMPACT OF PRIMARY SCHOOL TEACHERS TO SHAPING THE PERSONALITY OF THE CHILD

The article deals with the psychological impact of pedagogical skills of primary school teachers on the behavior and personality development of the child.

Текст научной работы на тему «Бола шахси шаклланишига бошланғич таълим ўқитувчисининг психологик таъсири»

V___/

Акрамова Ф.А.,

Тошкент вилояти халк, таълими ходимларини к,айта тайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш институти «Педагогика, психология ва таълим менежменти» кафедраси профессори вазифасини бажарувчи, психология фанлари номзоди, доцент

БОЛА ШАХСИ ШАКЛЛАНИШИГА БОШЛАНМЧ ТАЪЛИМ У^ИТУВЧИСИНИНГ ПСИХОЛОГИК ТАЪСИРИ

АКРАМОВА Ф.А. БОЛА ШАХСИ ШАКЛЛАНИШИГА БОШЛАМИЧ ТАЪЛИМ УЦИТУВЧИСИНИНГ ПСИХОЛОГИК ТАЪСИРИ

Мазкур макола бола шахси хулк-атвори ва шаклланишига бошла^ич синфларда педагогик фаолиятни олиб борадиган укитувчининг психологик таъсирига баFишланган булиб, унда эъти-бор педагогик кобилиятнинг кирралари, турлари ва уларнинг укувчи психологиясида акс этиши масалаларига каратилган.

Таянч суз ва тушунчалар: бошланFич синф, укувчи, укитувчи, хулк-атвор, характер; дидактик, перцептив, ташкилотчилик, нуткий, коммуникатив кобилиятлар; шахс шаклланиши.

АКРАМОВА Ф.А. ПСИХОЛОГИЧЕСКОЕ ВЛИЯНИЕ УЧИТЕЛЯ НАЧАЛЬНЫХ КЛАССОВ НА ФОРМИРОВАНИЕ ЛИЧНОСТИ РЕБЕНКА

Данная статья посвящена психологическому влиянию педагогических способностей учителя начальных классов на поведение и формирование личности ребенка. При этом внимание обращается на аспекты способностей педагога и их отражение в психологии учащихся.

Ключевые слова и понятия: начальная школа, ученик, учитель, поведение, характер; дидактические, перцептивные, организаторские, речевые и коммуникативные способности; формирование личности.

AKRAMOVA F.A. PSYCHOLOGICAL IMPACT OF PRIMARY SCHOOL TEACHERS TO SHAPING THE PERSONALITY OF THE CHILD

The article deals with the psychological impact of pedagogical skills of primary school teachers on the behavior and personality development of the child.

Keywords: elementary school, younger children, teachers, behavior, character, didactic, perceptual abilities, organizational, verbal, communication, personality formation.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 3

Бола шахси шаклланишида кичик мактаб ёш даврининг бошца ёшдаги даврлардан фарци шундаки, бу давр одат-да бошлангич мактаб даврига ту^ри келади. Бу даврнинг ацамиятли томони боланинг богча ёши даврида туплаган шахсий тажрибаси, тил бойлиги, билиш имкониятлари энди тартибга туша бошлайди, у %ам интеллектуал, %ам ахлоцан, %ам ижтимоий томондан ривожланиб, ул*ая бошлайди.

Боланинг мактаб таълимига мослашувчанли-ги жараёни мух,им булиб, боланинг мактаб таълимига мослашганлиги ёки мослашмаганлигини инобатга олмаслик натижасида шахснинг айнан шу ёш даврида жуда куп муаммолар юзага ке-лиши мумкин. Бола хулкидаги тажовузкорлик, тез куз^алувчанлик, жахддорлик, ёки аксинча, секинлик, депрессия, куркув, мактабга бориш ис-тагининг йуклиги ва бошкалар туфайли мактаб мух,итидаги таълим жараёни самарасиз булиши кузатилади. Бу боланинг мактабга мослашма-ганлиги, унинг учун укув фаолияти кутиладиган натижа бермаслиги ва окибатда болада турли даражада психологик, жисмоний ва ижтимоий муаммоларнинг юзага келишига олиб келади.

Боланинг мактаб таълимига мослашмаганли-ги натижасида унинг танасининг усиши сусаяди, вазни камаяди. Болада жисмоний толикиш, озиш, касалликка чалиниш даражасининг юкори синф-дагиларга нисбатан икки ва ундан куп мартага ошиши каби бир катор салбий х,олатлар намо-ён булади. Боланинг мактаб таълимига мослаш-маганлиги унинг укув фаолиятида х,ам салбий окибатларга олиб келади, яъни укув материа-лини узлаштира олмаслик, уялиш, хддиксираш, укитувчини уни тенгдошлари олдида камситиб гапиришидан, уялтиришидан кочиб дарсга кир-масликка бирор сабаб ёки бах,онани кидириш ва бошкалар.

Боланинг мактаб таълимига мослашганлиги натижасида эса куйидаги асосий курсаткичлар кузатилади:

• бола саломатлигининг жисмоний, рух,ий ва ижтимоий сакланганлиги;

• боланинг укувчилар ва укитувчилар билан алока урната олиши;

• болада укув фаолияти ва узаро муносабат-ларда адекват хулкнинг шаклланиши;

• боланинг укув фаолияти куникма ва малака-ларини эгаллаши.

Бу уз навбатида бошланFич синфларда дарс берадиган, айникса, биринчи синф укувчилари билан ишлайдиган укитувчилар олдига талай-гина вазифаларни куяди, яъни боланинг мак-

таб мух,итига кириб келиши, укиш фаолиятига куникишида уларнинг таъсири хусусиятлари ортади.

Бола шахси шаклланишида бошланFич синф даври энг мух,им давр х,исобланади. БошланFич синф укувчилари ишонувчан, ташки таъсирга бе-рилувчан буладилар. Уларда ижобий х,иссиётлар, фазилатларни таркиб топтириш, юксак ахлокий меъёрларни шакллантиришда асосий масъулият бошланFич синф укитувчисининг зиммасига ту-шади. Боланинг мазкур ёш даврида укитувчининг х,ар бир гапи, х,ар бир хатти-х,аракати, таъ-сир курсатиш услуби бола учун х,акикат ме-зони вазифасини бажаради, чунки укувчилар укитувчиларга каттик ишонадилар, уларнинг фикр-мулох,азаларига кулок соладилар, тала-бларига х,амиша амал киладилар. Ана шу даврда укитувчи учун:

• укувчиларнинг маънавиятига таъсир курсатиш, ижобий x1ис-туЙFулари ва эзгу-ниятларини куллаб-кувватлаш;

• уларни атрофдаги кишиларга ёрдам бе-ришга ундаш, туFри мулох,аза юритишга ургатиш, табиат манзараларини кузатишга ва мусика тин-глашга одатлантириш;

• уларга нималар билан шугулланиш керакли-ги, бурч х,иссини тушунтириш;

• укувчилар билан укилган китоблар, курилган томошаларни мух,окама килиш имконияти туFилади.

Шундай экан, бола шахсининг бошланFич синфларда укиш давридаги шаклланиши жараёнида укитувчи шахсининг таъсир кучидан унумли фой-даланиб, болани мустакил фикрлайдиган, одоб-ли, мех,рибон, эътиборли килиб тарбия килиш мух,им эканлигини унутмаслик керак.

Жамиятимиз талаб этаётган х,ар томонлама етук, комил инсонни вояга етказишда бошланFич таълим укитувчиси шахсининг урни бекиёс булиб, бунда айникса унинг бир катор фазилатлари, хис-латлари, педагогик кобилиятлари ах,амият касб этади (1-жадвал).

Юкорида курсатиб утилган кобилиятлар-дан ташкари укитувчи инсон шахсининг максад

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 3

V___/

1-жадвал. Педагогнинг асосий к,обилиятлари

Педагог кобилияти турлари Мазмуни

Академик Укув фани юзасидан чукур, кенг, асосли, муайян билимга эга булиш.

Дидактик Укувчи учун мураккаб булган маълумотни осон йул билан тушунтириш, етказа олиш.

Ташкилотчилик Укув жараёнига барча укувчиларни жалб этиб, мазмунли, марокли дарсни ташкил эта олиш.

Нуткий Равон, ихчам, маъноли, тушунарли, аник, ох,ангдор, муайян ритм, темпли нуткга эга булиш.

Авторитар Сузи, одоби, ташки куриниши билан укувчи учун энг таъсирли шахсга айланиш.

Перцептив К,иска дакикаларда аудитория холати, укувчиларнинг психологиясини идрок кила олиш.

Коммуникатив Сузли, сузсиз, масофали тарзда укувчига маълумот, ахборот етказа олиш ва таъсир курсатиш.

Диккатни таксимлай олиш Укув жараёнининг барча боскичлари (ташкилий, такрорлаш, янги мавзуни ургатиш, мустахкамлаш, уйга вазифани тушунтириш, бахолаш ва якунлаш)га диккатни туFри такисмлай олиш.

Гностик Укувчи ва узини ижодкорликка йуналтира олиш.

сари интилиши, уддабуронлик, мехнатсеварлик, камтарлик каби катор инсоний хислатларга эга булиши лозимдир.

Биз мазкур маколада бошланFич синф укитувчисининг бола шахси шаклланишига таъ-сирини тахлил этар эканмиз, укитувчидаги айрим кобилият турларининг таъсирини билиш накадар мухимлигини англашимиз керак. Масалан, бошланFич синфда дарс берадиган укитувчида дидактик кобилиятлар булиши керак. Бу бо-лаларга укиш жараёнида улар учун мураккаб хисобланган ёзиш, харфларни талаффуз килиш, такрорлаш, буFинларни кушиб укиш каби вази-фаларни аник ва равшан тушунтириб, осон килиб етказиб бериш деганидир.

Дидактик кобилиятга эга булган укитувчи бо-лага укув материалини осонрок, тушунарлирок килиб мослаштириб бера олади. Айникса, мак-табга энди кадам куйган укувчи укитувчисидан далда кутган пайтда уни куллаб-кувватлайдиган, унга ёшига мос тарзда укув жараёнини олиб бо-радиган инсонга мухтожлик сезади. Мутолаа жа-раёни, харфларни ёзишни урганиш, сонлар устида арифметик амалларни бажаришни шаклланти-риш, туFри расм чизиш, ашула матнини хотирада саклаб, кайтариш - барча-барча бу жараёнлар-да укувчи учун мадад ва кумак бера оладиган укитувчи уз дидактик кобилиятини окилона таш-кил этиши оркали боланинг укиш фаолиятидаги ютугига замин яратади. Демак, бола рухиятида хавотирланиш, куркув, хадиксираш, «яхши ба-жара олармиканман?» каби холатлар кечаётган пайтда укитувчисининг бу кобилияти болага далда бера олади.

Куп тажриба ва кузатувлардан куринадики, бошланFич синфда укиётган бола уз укитув-

чисининг нуткига тезда мослашар экан. Масалан, биз малака ошириш институтида уз малакасини оширган укитувчилар билан малака оширган-ларидан кейинги фаолиятларини узвий урганиб борамиз. Тошкент вилоятидаги бир катор худудлар: Паркент тумани (1-, 3-мактаблар), Охангарондаги мактабларда (8-, 15-мактаблар) мах,орат дарсларини олиб борганимизда бунинг амалий исботини куп кузатдик. БошланFич синф укитувчисининг нутки аник, равон, тушунарли, лунда, содда булиши укувчида ^ам уз навбатида нутк шундай булишига ва албатта дарсда бери-лаётган вазифаларни туFри бажаришига ёрдам беради. Шунингдек, укитувчидаги нуткнинг тез-лиги ва мароми масаласи мух,им х,исобланади. Укитувчи нуткининг баланд булиши укувчида х,адик, чарчаш, куркув х,иссининг юзага келиши, нуткнинг секин, сустлиги эса зерикиш, чалFишга олиб келиши кузатилади. Демак, бу жих,атдан х,ам меъёрни билиш зарур. Айникса, нуткнинг софли-ги, «паразит» сузларни ишлатмаслик мух,имдир. «Паразит» сузлар - бу «демак», «ммм», «х,м», «биласизми», «шундай килиб», «анака» каби сузлардир. Хатто шуни кузатдикки, укитувчининг гапириш ох,анги, нуткидаги узига хосликларни укувчи тезда узига ибрат деб олиб, узлаштиришга х,аракат килар экан.

БошланFич синф укитувчиси укувчининг мак-табдаги «она»си, «ота»си, яъни мех,рибон ки-шисидир. Укувчининг ру^ий х,олатини сезиш, х,ис килиш, тушуниш перцептив кобилият дейи-лади, бу укувчининг ички дунёсига кира билиш, психологик кузатувчанликни талаб этади. БошланFич синф укувчисининг боши оFриши, зурикиши, корни очиши, чарчаши каби психологик х,олатларни укитувчи тушуна билиши

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 3

унга далда беради, уни бошкалар, айникса тенг-дошлари орасида изза килиш, уялтириш унинг укишга бормасликка бах,она кидириши, укишдан совиши, безишига олиб келади. Чунки бола узига Fамхурлик курсатадиган кишини кидиради, шун-дай одам борлигидан тинчланади.

Амалиётда шундай вокеалар х,ам буладики, бошланFич синф укувчиси эрталаб нонушта килмай мактабга келиши (ухлаб колиши, нонушта килишга улгурмаслиги, иштах,аси булмаслиги ва х,.к.) окибатида иккинчи-учинчи дарсдан ке-йин корни очади, укишга кизикиши сусаяди, оч-лик х,исси унинг дарсга нисбатан муносабатини сундиради. Бу пайтда агар укувчининг онаси унга бирор емак бериб юборган булса, укитувчиси зийраклик билан ох,иста укувчига озикланиб оли-ши учун шароит яратиб бериши мумкин. Факат бу жараён оммалашиб кетишига йул куймаган х,олда бажарилишида укитувчининг сезгирлиги, перцепцияси, х,ис этиши мух,имдир.

Бола бошланFич синфда укиш жараёнида укитувчиси томонидан эътиборга молик экан-лигини х,ис килишни хох,лайди. Унинг укув жа-раёнининг фаол иштирокчисига айланишида укитувчининг ташкилотчилик кобилияти мух,им. Укувчини жамоага кушиш, синфни жипслаштира олиш, х,ар бир укувчининг дарс жараёнидаги фи-крига эътиборли булиш, факат «аълочи», «фаол» укувчилар билан эмас, балки барча билан дарсни ташкиллаштиришни назарда тутади, керак булса, укувчи дарсни марокли ва мазмунли жараён си-фатида узига кабул килишида укитувчининг бу мах,орати таъсирлидир.

Укувчи уз укитувчисини обру эгаси сифатида кабул килишида яна бир мух,им томон шунда-ки, укитувчининг сузи, одоби, хулки, узини тута билиши, фаросати, талабчанлиги, муомаласи, ташки куриниши каби хислатлари билан таъсир

курсатувчи шахс сифатидаги роли тушунилади. Боладаги муомала, дид, нафосат, хулкнинг чи-ройли ифодаси укитувчисидан оладиган андоза-си десак, муболаFа булмайди.

БошланFич синф укитувчиси укувчиси билан мулокот урнатишида унга нисбатан сабр, токат билан муомала килиши мух,им. Сузи, куз караши, гавда ^олати, мимика каби таъсир усулларини уз урнида укувчиларга намоён этиши оркали туFри ёндашиш, унинг калбига туFри йул топа билиш бола билан педагогик нуктаи назардан максадга мувофик узаро алока боFлашга хизмат килади.

Диккатни таксимлай олиш кобилияти деган-да, укитувчида укувчилар билан дарс олиб бо-риш жараёнида бир вактнинг узида диккатни бир канча фаолиятга карата олиш тушунилади. Бу дарсни туFри ташкил этишда унинг ташкилий, уй вазифасини такрорлаш, янги мавзуни утиш, мавзуни мустах,камлаш, бах,олаш, уй вазифасини тушунтириш, якунлаш боскичларини олиб бо-ришда намоён булади ва Fоят мух,им ах,амиятга эгадир.

Юкорида курсатиб утилган кобилиятлар-дан ташкари, бошланFич синф укитувчиси ме^натсеварлик, камтарлик, фидойилик, беFаразлик, х,ар томонлама ибратлилик каби катор инсоний хислатларга эга булиши ва уз укувчиларига шу сифатларни эрта сингдира оли-ши лозимдир.

Боланинг жисмоний ва психологик ривожла-нишининг мактабга энди кадам куйган бошланFич синф давридаги таъсири ва роли улкан экан, бу борада бошланFич таълимдаги укитувчи, унинг шахсий фазилатлари, хислатлари таъсири сези-ларли х,исобланади.

Адабиётлар:

1. Каримов И.А. Юксак маънавият - енгилмас куч. - Т.: «Маънавият», 2008. -174-б.

2. Давлетшин М.Г. Замонавий мактаб укитувчисининг психологияси. - Т.: «Узбекистон», 2002. -29-б.

3. Каримова В.М., Акрамова Ф.А., Лутфуллаева Н.Х. Психология. / Нопедагогик ва нопсихологик олий укув юртлари учун дарслик. - Т.: «Талаба», 2010. -308-б.

4. Каримова В.М., Акрамова Ф.А. Психология. Укув кулланма. - Т.: А.К,одирий номи-даги халк мероси нашриёти. 2002. -205-б.

5. Fозиев Э.F. Муомала психологияси. - Т., 2001. -206-б.

6. Fозиев Э.F. Умумий психология. - Т.: «Узбекистон файласуфлари миллий жамия-ти», 2010. -544-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 3

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.