CC BY
70
100 -( НОМАИ д онишгох 1
Р. Абдуллоев
САХ.МИ КДЗВИНЙ ДАР ТАХ.КДК.И РУЗГОР ВА ОСОРИ АТТОРИ НИШОПУРЙ
Вожатой калидй: та ърихи ада биёти форсу тоцик,
атторшиносй, матншиносй, М. К,азвинй, Б. Фуррзонфар
Дар соли 1322//1910 аллома К.азвинй бо навиштани му-цаддима бар «Тазкирату-л-авлиё», ки оиро Э. Браун ва Р. А. Ни-колсон омода карда буданд, бунёди пажухдппоти илмиро ро^еъ ба рузгор ва осори Аттори Нишопурй мустах,кам намуд (2)/
Метавон гуфт, ки шинохти Аттор х,амчун як шоир ва орифи бузурги таърихи адабиёти форсй аз х,амин давра ofo3 гардид. Баъд аз ин Шиблии Нуъмонй, Эдуард Браун? Х,елмут Риттер, Сайд Нафисй, Бадеуззамони Фурузонфар, Абдулхусайни Зарринкуб, Забехулло Сафо дар рисолаву маколах,ои алох,ида ин кори аллома К.азвиниро идомат бахшиданд (4; 3; 1).
Х,арчанд дар бораи Аттор ин олимон таълифоти алох,ида ба ан^ом расонидаанд, ба навишта ва офаридах,ои К.азвинй эътибори махсус медоданд. Дар «Шеъру-л-а^ам» Шиблии Нуъмонй о ид ба ах,волу осори шуаро иттилои васеъ -дар х,у. iy.ni 20-30 сафх,а- медих,ад, вале дар бораи Аттори Нишопурй бо 4-5 сафх,а иктифо варзидааст(3, 122). Сабабн асосин ин амал муцаддимаи «Тазкиратул авлиё» дониста мешавад, ки у дар ин китоб оиро «дебочаи мух.яццикопя» таъбир карда буд (3, 118)/
Донишманди англис, Э. Браун дар ин маврид менависад: «Тазкирату-л-авлиё», ки чилди аввали он феълан дар мутуни таърихи форсии и1П(опиГ) (яъне Браун Р.А) тавассути Р.А Николсон мунташир шуда ва 1цшди дувум зери чои аст. Дусти фозилам
С УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ- ~ 101 -
Мирзо Мух,аммад ибни Абдулвахдоби К.азвинй бар му^аллади аввали ин китоб муцаддимае кашшоф ба форсй навишта аст. У ин матлабро фацач аз маохизе гирифтааст, ки метавонад добили эътимод бошад, яъне аз иттилооте, ки метавон аз фах,вои осори худи шоир ба даст овард. Аз он 40, ки ин муцаддима тарчума нашуда ва ба илова бех,тарин шарх,и х,оли кошифи Аттор аст, ки феълан дар даст дорем» (1, 193).
Сайд Нафисй дар китоби «Чустучу дар рузгор ва осори Аттори Нишопурй» ва Бадеуззамони Фурузонфар дар «П1арх,и ах,вол ва нацду тах,лили осори шайх Фаридуддин Аттори Нишопурй» ин усули кори К.азвиниро, ки Э. Браун дар ицтибоси боло ба таври сарех, аз он ёд мекунад, истифода намудаанд (1, 193).
Ин ду асар, баъд аз маколаи К.азвинй дар атторшиносй бо мавод ва бозёфтх,ои тоза баъзе масъалах,ои печидаи замоин зиндагии шонрро дар х,а^мн як рнсолан калонн илмй боз намуданд. Муцоисаи кунияи шоир, ному тахаллус, валодат, муддати х,аёт дидани Аттор дар маколаи К.азвинй ва рисолаи «Шархр ах,вол ва нацду гах,лили осори шайх Фаридуддин Аттори Нишопурй» нишон медих,ад, ки аснод ва баргузидани маводи сарчашмах,о аз ^ониби Myx,arçrçnrç ро^еъ ба масъалах,ои атторшиносй ах,амият ва арзиши беандоза касб намуда будааст ва х,атто асарх,ои мннбаъда, ки аз '(их.аги х,а^м сах,ифах,ои бисёрро дар бар мегиранд, то андозае ба мадрак ва далоили фаровон андешах,ои К.азвиниро тавсна бахшндаанд (2, 1).
Дар тах^икоти К.азвинй синну сол ва давраи вафоти Аттор, ки тахминан байни 70-80- солагии ин суханвари ориф воцеъ шудааст, бо як байти худи шоир: «Марг дароварда пеш водии садсола рох,, Умри ту афкаида шаб бар сари х,афтоду аид» муста-иад шуда (2, 1314).
Баъдан Фурузонфар дар асосн омузиши рузгор ва ах,воли шоир, муосирон, !()х,идопи замоин у, замони салтанати султон ( ан^ар, сух,бату мулокоти у бо Хо^а Насриддини Туей, ки дар давраи пирии шоир ба вуцуъ иайвастааст, андешах,ои М. К.азвиниро гасди к, мекунад. Чун К.азвинй енннн вафоти уро пас аз Tax,rçnrçy омузиши знёд муайян иамуд, воцеоту зиндагиномаи кашфиамудан Фурузонфар ба он илова гардид, ки дар шинохти шахсияти Шайх Аттор кумак мерасонад. Фарк,и байни ин ду асар нахуст аз чих, a i и х,а^м ва мицдори маълумот дониста шавад, дуюм
— НОМАИ ДОНИШГОХ
метавон онро аз лих,ози номгуи асарх,о, тартибу шумора ва да к, и к, сохтани микдори маснавих,ои шоир ба к,яйд гирифт. М. К,азвинй бо ин цадар гах,к,и к, ва омузиши асарх,ои Аттор х,арчанд баъзе аз он китобх,ои суст ва бепирояро аз у намедонист, вале ноилоч маълумоти онх,оро дар кори худ истифода кард, ки минбаъд олимоии дигар маисубияти онх,оро ба Аттор мавриди тардид rçapop додаид. Ин донишмандон ба асарх,ое, ки моли Аттор будаиашои ба х,ама маълум аст, такя намуда, мгщдори оих,оро беш аз 10 адад намедонанд. Х,ол он, ки К,азвинй дар асоси китоби « M а! х,а ру - л - а1 (< ) h Г) » худуди 40 китоб доштан ва дар ма^муъ 202060 байт сурудани Фаридуддини Атторро гасдик, мекунад (2, 1312).
Омилх,ои асосии ин амалро К,азвинй аз ду чих,аг бар ах,л и завцу хирад чунин тавзех, медих,ад: Якум. Дар ин китоб (яъне «Мазх,ару-л-а^оиб») Аттор фехристи китобх,ои таълифнамуда-ашро, ки аз чу мл а «Тазкирату-л-авлиё» аст, зикр мекунад. Дуюм, таърихи сафарх,о ва i ирифторгщш шоир, зиддиятх,о ва дигар масьалах,ое, ки дар «Мазх,ару-л-ачоиб» ба назар мерасанд, ба Аттор нисбат доранд (2, 1313).
Номгуи асарх,ои банди аввалро, ки М. К,азвинй дар осори худ дармеоварад, Бадеуззамони Фурузонфар онх,оро аз асарх,ои аслии шоир медонад(4, 6).
Дойр ба масъалаи дуюм Б. Фурузонфар чизе намеоварад. Дар х,оли гаX,к,и к, ва омузиши рузгор ва ах,воли Аттор, агар х,амин масъала rçnëc шавад, асолати китоби «Мазх,ару-л-а^оиб» равшан мегардад.
X,aMHH гарик„ дар бораи куния, ном ва асарх,ои мухталиф у бисёр кдидх,ои тиб дорад, ки дар маколаи худ х,амаи онх,оро бо вариантной мухталифи худашон цабул намуда, чудо кардани асли матлабро аз суханх,ои сарбаста ба души \[ух,ак,к,икопи оянда вогузоштааст. Масалан дар мавриди кунияи Фаридуддини Аттор мехонем:
«Мусаннифи китоб (яъне «Тазкирату-л-авлиё» Р. А) Абух,о-мид ё Абутолиб Мух,аммад ибни Абубакри Иброх,им ибни Мус-тафо ибни Шаъбон мулавдаб ба Фаридуддин машх,ур ба Аттор»(2, 1297).
Бо овардани кунияи шоир ба шакли Абух,омид ё Абутолиб К.азвинй як навъ бори масъулияти худро сабук сохта, х,ар ду варианта онро сабт намудааст. Бадеуззамони Фурузонфар бошад,
учл
С _ УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ^ ~ 103 ~
дар ин замина маълумотн Авфиро аз асарх,ои дигар тардех,Лрда менависад:
«Кунияи у ба гуфти Мух,аммад Авфй Абух,ом1 ; аст ва чун вай ба шайх муосир будааст, сухани уро ба цавли дигарон, ки кунияи уро Дбу голиГ) зикр кардаанд, тардех, тавон дод» (4, 6).
М. К.азвинй гарчи аз тамоми маъхазх,ои адабй огох,й дошт, дар он давра барон у маълумотн Фаридуддини Аттор дар омузиши рузгору осори шоир ах,амияти беандоза касб намуда буд. Шояд як сабаби д а к, и к, накардани кунияи Аттор х,а\шп бошад, ки дар сартосари осори у ягон далел дар ин бора ба даст намеояд. Баъдан Бадеуззамони Фурузоифар дар асоси «Лубобу-л-албоб» ба ин масъала нуктаи таммат гузошт. Яъне К.азвинй дар шинохти шахсият ва осори Аттор таълифоти худи нависандаро фавцулодда мух,им арзёбй мекунад. Аз х,а\пш лих,оз у ба кор гирифтани осори барнавиштаи Аттори Нишоиуриро аз чанд '(iix.ai х,ои ш ах,амият медонад.
1. Шоир дар ин осор сабаби ба миён омадани лацаби худ (яъне Аттор)-ро ба таври возех, ба цалам медих,ад, ки нисбат ба цавли «Нафах,оту-л-унс»-и Абдуррах,мони Ч,омй, «Мадолису-л-муьминин»-и 11уруллох,и Шуштарй ва «Х,афт 1щлим»-и Амин Ах,мади Розй ах,амияти бештар дорад. Чи тавре ки К.азвинй к,аид мекунад, Аттори Нишопурй якчанд муддат ба муолидаи маризон дар назди дорухона маютул шуда, дар як вацт то 500 нафар одамро цабул меиамудааст. У дар идомаи ин гуфтах,о боз чунин менависад: «Ба иллати ин, ки давохонаи бузург дошта ва даво месохтааст, муолидаи маризй меиамудааст ва гуё дар он аср ... дар Эрой аттор касеро мегуфтанд, ки х,амаи аснофи дорух,оро бифурушад ё бисозад ... миндумла дар «Хусравнома» мегуяд аз забони яке аз , (устопаш:
Ба мангуфт, эй ба маънй оламафр^з, Чунин машгули тиб гаштй шабу руз. Тиб аз ба^ри тани^ар нотавон аст, Валекин шеъру цикмат цути цонаст. Се сол аст ин замон то лаб бубастй, Ба з^щи хушк бар кунце нишастй». (2,1302)
Боз дар х,амин до:
Ба дорухона нонсад шахе буданд,
Ки дар х,ар руз набзам менамуданд. (2,1302)
— 104-< НОМАИ донишгох >
2. Шайх Аттори Нишопурй аз машоих ва зох,идони замони худ ном бурда, восита ва алоца доштани худро собит меиамояд, ки дар чусгорх,ои К.азвинй барои муайян кардани р^згори шоир хидмат намудааст. Масалан М. К.азвинй ба Ма^дуддини Бащодй ва Начмуддини Кубро мулокот доштани уро дар асоси ахбори «Тазкирату-л-авлиё» ва «Мазх,ару-л-ачоиб» ба цайд даровар-дааст. Фурузонфар дар китоби «П1арх,и ах,вол ва нацду газушли осори шайх Фаридуддии Аттори Нишопурй» дар ин бора номи Хо^а Насриддини Т^сиро ба цалам меоварад, ки бар болои он илова мегардад, вале аз сабаби моли Аттор надонистани китоби « М а! х,а ру - л - а1 (<) н Г)» На^муддини Куброро дар фехристи муоси-рони шайх Аттор намеоварад.
Лозим ба к,айд аст, ки М. К.азвинй х,арчанд ба китоби Аттор будани он шубх,а дорад, муосир будани онх,оро тасдив; карда, андешаи хешро бо ин абёт мустанад намудааст: Инчунин гуфтасг На цмуддини мо, Он ки буда дар ца^он аз авлиё. Он валии асру султони ца^он, Манбаи э^сону нури орифон. Шайх На цмуддини Кубро номи у, В-аз ца^они цоиу дил найгоми у. (2,1316)
3. Аттор дар осори хеш ба синни 70 расидани худро ба таври сарех, баён месозад, ки мо дар боло мисоли онро овардем. Афзун бар ин, дар осори суханвар байтное ёфт мегарданд, ки дар бораи миёнасолии у пак,л мекунанд. Чунончй:
Ба зери хок басе хоб дорй, эй Аттор, Махусбниз чуумр омадатбанимаишаст.(4, 7)
Яъне нимаи шаст гуфта шоир сиро дар назар дорад. Аз ин матлаб маълум мегардад, ки ин абёт дар сисолагии шоир э^од гардидааст. Боз дар байти зер:
Х,арцо, ки ба ро^и ра^намун мен игарад, Чил сол ба дидаи цунун менигарад. Чун чил бигузангт офтобе бинад, К-аз равзани %ар зарра бурун менигарад. (4, 8)
Дар 50 ё 60-солагй. Чунончй:
Чун нанцох, соли хештанро куштам, Бар а цз нщод соли шаст ангуштам. (4,9)
С УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ 105 ~
Дар ин 40:
Чун руй ба панцо^у шаст овардем, Чизе, ки набоист ба даст овардем. (4,9)
Агар х,амаи ин маълумотх,оро, ки К.азвинй дар осори Аттори Нишопурй ба даст овардааст, бо тазкирах,ои ахди классикй rçnëc намоем, тафовутх,о ва дигаргуиих,ои зиёд пайдо мегарданд. Аз ин чих,аг, такя ба таълифоти шоир кардан, бисёр масъалах,ои марбут ба рузгори Фаридуддин Атторро ба рун мо бар мекушояд.
К.азвиий, ки дар атторшиносй пас аз маълумотн муаллифони тазкира бо иигох,и тоза ворнд гарднд, пешних,оду дархостх,ои худро дар перояи як таэдикоти арзишмаид ба миёи овард ва дар ин замнна корх,ои шонста ва бонстаеро дар тах,к, и к,и осори Аттор аввалин маротиба ан^ом дод. Агарчи, то х,ануз камбудих,о ва порасоих,«) дар шинохти осори Аттор ба мушох,ида мерасанд, сарфи назар аз х,амаи ин, К.азвинй усул ва тарзи истифодаи маъхаз ва омузиши осори як суханварро ба ах,л и илму адаб пешних,од намуд, ки мух, имтар аз х,ама корх,ои адабиётшиносй дониста мешавад. Х,арчанд, дойр ба мансубияти баъзе асарх,ои шайх Аттор байни донишмандон бах,су талошх,о вучуд доранд, аидешах,ои аллома К.азвинй дар маърифати шеъри шоир арзинг ва ах,амиятн худро аз даст надодаанд.
Дар сурати ба кор гирифтани шевах,ои кори К.азвиий метавон дар i ах^ико гх,ои минбаъда ба бах,су музокирах,ои олимон хотима бахшид. Мух,аммадн К.азвинй, ки имкони шарху к, и оси 40 асари маисуб ба шайх Фаридуддини Атторро иадошт, ба таври да к, и к, иатавонист мансубияти маъхазх,ои адабиро маълум намояд. Х,оло, ки сабку салилаи шоирии Аттори Нишопурй дар нацду муцобалаи сарчашмах,ои адабй муайян гаштааст ва номи шоирони аттортахаллус, ки Шафеии Кадканй дар муцаддимаи «Маитгщу-т-тайр» мгщдори оих,оро 25 нафар медонад, (7; 5, 65) метавон вобаста ба рузгору осори Аттори Нишопурй кореро ба ан^ом расонид.
Дар сурати ба сабки суханвар, соли таълиф, иавъи хатти иусхах,ои мав^удаи цаламй гава^чух, кардан аз вучуди шоирони асрх,ои баъдй, ки бо тахаллуси Аттор э^од кардаанд, маълумотн заруриро ба даст овардан мумкин аст. Чунончй, бо таваччух, ба ин шева, донишмандон дациц намуданд, ки «Мазх,ару-л-а^оиб», «Лисон-ул-мизон» ва «Асрорнома» ба Аттори Нишопурй тааллуц
— 106~С НО МАИ донишгох )
надошта, аз дониби шоири асри XVI Аттори Тунй таълиф гардидаанд (7, 187; 5, 65).
Агар аллома К.азвинй бо тавадд^х, ба ин масъала гах.цик/пи хешро ба андом мерасонид, байту х,икоях,ои сусту бепирояи муаллифи « М аз х,а ру л а д <) и Г>»- ро дар канори осори Аттори Нишо-иурй дой намедод.
Ин муаллиф х,арчанд дар асри XVI кору фаъолият дорад, худ-ро х,амзамони Надмиддини Кубро ва муаллифи китоби «Манти-ку-1 -1 ай р» ва «Асрорнома» медонад, ки касро дар х,алли ин масъала ба вартаи иштибох, мебарад (2, 1316; 5, 64).
К.азвинй нахустин касе дониста мешавад, ки ба рузгору осори Аттори Нишопурй бештар ах,амияг додааст.
ПАЙНАВИШТ
1. Браун Э. Таърихи адабиёти Эрон, чилди 1. - Тех,рон, 1366
2. Мацолоти аллома Му^аммади К,азвинй / Бо кушиш ва нашри Абдулкарими Ч,урбузадор. - Тех,рон: Асотнр, 1366
3. Нуъмонй Ш. Шеъру-л-адам ё таърихи шуаро ва адабиёти Эрон. Тар думай Сайд Му^аммади Фахр Дони Гелонй, дилди 1. - Техрон, 1348
4. Фур^зонфар Б. Шарх,и ах,вол ва накду тахдили осори шайх Фаридуддин Мух,аммад Аттори Нишопурй. - Техрон: Андумани осори ва мафохири фарх,анг, 1374.
5. Насриддинов А., Матншиносии осори адабй, -Худанд, 2009
6. Зарринкуб А. Бо корвони х,улла. -Душанбе, 2004
7. Аттори Нишопурй. Мантикуттайр. Муцаддима ва тасх,ех,у таълщоти Му^аммадризо Шафеии Кадканй. -Техрон: Интишороти «Сухан», 1985
Вклад Мухаммада Казвини в изучение жизни и творчества Аттара Нишопури
Р. Абдуллоев
Ключевые слова: история таджикско-персидской литературы, аттароведение, текстология, Мухаммад Казвини, Бадеуззамол Фурузонфар
r _ УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ У~ 107 ~
Статья посвящена определению вклада известного иранского ученого Мухаммада Казенна в исследование жизни и творческого наследия АттараНшиопури. Автор статьи акцентирует внимание на то, что именно с предисловия Казвини к «Тазкират ал-аелиё» Аттара, подготовленного к изданию Э. Брауном и Р.А. Никольсоном в 1910 году, начинается подлинно научное изучение Аттара Ншиопури как поэта и величайшего мистика в истории таджикско-персидской литературы. Статья Казвини послужила основой для дальнейшего исследования биографии и творчества Аттара. в частности появления отдельных монографий таких известных историков литературы какШиблиНу 'мони, Эдуард Браун, Хельмут Риттер, Сайд Нафиси, Бадеуззамон Фирузонфар, Забехулло Сафо.
Mukhammad Kazvini's Contribution into the Studies of Attor Nishopuri's Life and Creation
R. Abdulloyev
Key words: the history of the Persian-Tajik literature, attariana, textologv, Mukhammad Kaz\>ini, Badeuzzamon Furunzonfar
The article is devoted to the contribution of the well-known Iranian scholar Mukhammad Kazvini into the exploration of the life and creative heritage of Attar Nishopuri. The author of the article lays an emphasis upon the fact that it is Kazvini s introduction to A ttar s ' Tezkirat al-avliyo " prepared for edition by E. Brown and R.A.Nicolson in 1910 since which genuine scientific study of Attar Nishopuri is commenced; the latter being a poet and the greatest mystic in the history ofthe Persian-Tajik literature. Kazvini's article sewed as the ground for a further research of Attar's biography and creation; in particular, there appeared separate monographies of such well-known historians of literature as Shibli Numoni, Edward Brown, Helmut Ritter, Said Nafisi, Badeyzzamon Firuzonfar, Zabekhullo Safo.
