CC BY
29
УДК 8Т1
ББК 83.3(0)5 Ф. А. ЦАЮМОВА
ШАРХ,И АНДЕША^ОИ АТТОР АЗ НАЗАРИ ^ЕЛМУТ РИТТЕР
«Мантик;-ут-тайр» хамчун як асари рамзии ирфонй ва фалсафй дар адабиёти чахонй чойгохи хос дорад. Бояд гуфт, ки хам дар адабиётшиносии форсй-точикй ва хам дар адабиётшиносии чахонй рочеъ ба зиндагиномаву осори Аттори Нишопурй корхои тадкикотии зиёде ба анчом расидаанд. Ин чо зикри як нукта кифоят мекунад, ки танхо номгуи осори тадкикотие, ки ба ахвол ва осори Аттори Нишопурй бахшида шудааст, дар хачми як китоб аст, ки он ба унвони «Китобшиносии Шайх Фаридуддин Аттори Нишобурй» бо кушиши Алии Мирансорй чамъоварй шудааст. Ин худ нишондихандаи шухрати чахонии Аттор мебошад (3). Азбаски пахлухои зиёди эчодиёти Аттор аз тарафи адабпажухони варзида омухта шудаанд ва манзури мо, ки асосан бо «Манти;-ут-тайр» иртибот дорад, ин чо бевосита дар мавриди корхои барчастае, ки ба омузиши «Манти;-ут-тайр» бахшида шудаанд ва дар хакикат, кобили эътироф хастанд, сухан меравад, махсусан, асари дучилдаи шаркшиноси барчаста Х^елмут Риттер "Дарёи чон" мавриди назар карор дорад.
Дар бораи «Манти;-ут-тайр» дар таърихи адабиёти классикй ба чуз зикру тавсифи тазкиранависон асари алохидае таълиф нашудааст. Аммо иддае аз суханварони барчастаи адабиёти классикии форсй-точикй аз Аттор пайравй кардаанд, аз хикоятхои маснавихояш бахрахо бурдаанд. Дар адабиёти классикй пас аз таълифи «Манти;-ут-тайр» аксари ишорахое, ки ба олами паррандагон шудааст, бешубха, ишорахо ба хамин достони Аттор буданд. Намоёнтарин пайрави Аттор Мавлавй аст, ки иш;у ихлоси зиёд бар Аттор дошт ва мегуфт:
Ман он Муллой Румиям, ки аз нутцам шакар резад, Валекин дар сухан гуфтан гуломи шайх Атторам.
Таъсири Аттор танхо дар адабиёти форсй махдуд набуда, дар адабиёти туркй низ шоирони зиёде буданд, ки Атторро пайравй кардаанд, хоса, "Мантик;-ут-тайр"- ро ва зикри эшон, арзишу ахамияти адабии маснавихои онхо дар рисолаи илмии банда муфассалан оварда шудааст (2).
Омузиши илмии зиндагинома ва осори Аттори Нишопурй аз ибтидои карни ХХ огоз гардидааст, ки Аллома Кдзвинй бо принсипхои илмй-тадки;отии тоза атторшиносиро дар адабиётшиносии форсй ибтидо бахшид. Дар идомаи кори у барчастатарин олимони адабпажух ба омузиши ахвол ва осори Аттор даст задаанд, ки дар ин зумра корхои тадкикотии Саид Нафисй, Бадеуззамони Фурузонфар, Х^елмут Риттер, Саид Содики Гавхарин, Абдулхусайни Зарринкуб, Шафеии Кадканй, Такии Пурномдориён, Мухаммад Истеъломй, Ризо Ашрафзода, Сухайло Сорамй ва Насруллохи Пурчаводиро метавон ном бурд.
Аллома Мухаммад Кдзвинй бар нусхаи «Тазкират-ул-авлиё» -е, ки аз чониби Э. Браун ва Р. А. Николсон омода гардидааст, мукаддимаи муфассале навишта, дар он нисбати масъалахои зиндагй ва осори Аттор изхори андеша намудааст. Дар мукаддимаи он китоб дар мавриди ному насаб, осор, зиндагинома, соли вафот ва баъзе масъалахои марбут ба шахсияти Аттор мулохизахо баён гардидаанд.
Асари Саид Нафисй «Чустучу дар ахвол ва осори Аттори Нишопурй» нахустин китоби алохида дар атторшиносй аст. Аз эътирофу ишорахои мухаккиконе, ки пас аз Саид Нафисй дар бораи Аттор тадкикот бурдаанд, маълум мешавад, ки он яке аз асархои арзишмандтарин дар шинохти ахвол ва осори Аттор аст. Китоби мазкур хеле барвакт чоп гардида (соли 1320 х. ) ва дар Точикистон аз китобхои камёфт махсуб меёбад ва хушбахтона, он ба унвони "Зиндагиномаи Шайх Фаридуддин Аттори Нишобурй" (соли 1381 х.) аз нав руи чопро дидааст. Хдмин нусхаи китоб дастраси мо буда, дар мачмуъ, дар бораи ин асар метавон чунин изхори андеша намуд:
Дар ин рисола мухаккик андешахои шахсии хешро нисбат ба шахсияти бузургмардони таърих баён дошта, дар идома дар мавриди мохияти тасаввуф изхори акида кардааст ва ин чараёнро бо зиндагии орифонаи Аттор пайвастааст. Рисолаи мазкур бахсхои зиёде дар хусуси зиндагинома, валодат, муддати умр ва осори Аттор дорад. У руйхати тамоми осореро, ки ба номи Аттор нисбат дода шудаанд, оварда, дар пахлуи онхо номи сарчашмахоеро, ки аз мавчудияти он осор ва аз Аттор будани онхо иттилоъ додаанд, нишон додааст. Дар анчоми ин номнавис осоре, ки аз назари худи мухаккик, дар хакикат, ба Аттор тааллук дорад, ба микдори 12 адад оварда шудааст ( 7, 142).
НОМАИ ДОНИШГОХ • УЧЁНЫЕ ЗАПИСКИ • SCIENTIFIC NOTES • №1(54) 2018
Дар байни ин осор "Манти;-ут-тайр" асарест, ки манобеи аз хама зиёд аз Аттор будани онро таъкид кардаанд. С. Нафисй дар бораи ин достон маълумоти кофй оварда, аз нусхахо ва чопхои мухимтарини он иттилоъ медихад.
Чунон ки ;айд кардем, омузиши ахвол ва осори Аттор на танхо дар ховарзамин, балки дар олами Fарб низ ахамияти махсус дорад. Донишманди дигаре, ки ба омузиши осори Аттор даст задааст ва тах;и;оти худро хунармандона анцом додааст, ховаршиноси олмонй Хелмут Риттер мебошад. Ин донишманд устоди забонхои форсиву арабй, нависанда ва пажухандаи олмонй, коршиноси илохиёт ва матншиноси забонхои лотинй ва юнонй аст. У китоби гаронбахое дорад, бо номи «Дарёи цон» дар ду цилд. Китоби мазкур соли 1996 ба муносибати Кунгураи цахонии бузургдошти Аттори Нишопурй ба забони форсй нашр гардид, ки захмати тарцумаи он аз забони олмонй ба дасти доктор Аббоси Зарёби Хуйй ва доктор Мехрофо; Бойбурдй ало;аманд аст. Ин китоб мухимтарин ва чашмгиртарин асари Х. Риттер ба хисоб рафта, комилан ба шарху тавзехи андешахои Аттор, ба кашфи асрори дунёи шайхи Нишопур бахшида шудааст. Китоби мазкурро доктори илмхои филологй, профессор Абдулманнони Насриддин чунин муаррифй мекунанд: «Дарёи цон" китобест, ки аз нушобаи ангубинии он харгиз ташнагии цони мо таскин нахохад ёфт, шигифтангез дарёест, ки аз нушдоруи хаётбахши он боз хам бештар эхсоси ташнагй мекунй... Касе ки «Дарёи цон»-и Хелмут Риттерро нахондааст, аслан аз цони шеъри ирфонии форсй, шахди достонхои дилангези тамсилй тагофул кардааст. Ба «Дарёи цон»-и Хелмут Риттер хар кас бо сабуи худ меояд ва ба микдори зарфияти хеш аз он бахра мебардорад» (4, 448). Нигорандаи сутури болой инчунин фазилатхои да;и;назарй, покизакорй, комилан ворид шуда тавонистани мухавди; ба хастии маънавии адибон, донандаи хуби забонхои урупоию шар;й будани Риттер ва саховатмандии уро хосатан таъкид месозанд.
Х. Риттер тамоми осори Атторро мутолиа намуда, матлабхои муаллифро аз руи мавзуъ та;симбандй мекунад ва мувофи;и хар мавзуъ абёт ё хикоётеро аз осори Аттор оварда тавзех медихад. У аслан кушиш мекунад, ки андешахои Атторро барои хонандаи гарбй равшантар созад, аммо дар асл ин китоб танхо барои мутолиаи хонандаи гарбй махдуд набуда, цолибтарин китоб дар мавриди шинохти матлабхои ботинии Аттор аст. Мавзуъхое, ки мусанниф интихоб намудааст, бисёр цолибанд ва вусъати мавзуъот хеле доманадор аст. Зеро муаллифи китоб бо як мухаббату ихлоси хоса ва цуръати гайриоддй кори худро анцом дода, дар кори худ усули махсус ва гайри;олабии тах;и;ро пеш гирифтааст ва ба дунёи пурасрори Аттор рох ёфтааст. Хелмут Риттер дар бораи ин асари худ мегуяд: «Як чизеро хуб медонам ва он ин аст, ки метавонам дар шахсияти дигарон хулул кунам» (5, 10). Мутолиаи «Дарёи цон» ин харфро комилан ба исбот мерасонад, ки мухак;ик;и мазкур чй ;адар ба дунёи рамзии Аттор ворид шуда тавонистааст.
Дар ин китоб Х. Риттер тамоми осори Атторро ба назар гирифта, аз онхо фаровон истифода бурдааст. Дар цилди аввали китоб му;аддимаи муфассали муаллиф цой дода шуда, Риттер маснавихоеро, ки ба номи Аттор марбутанд, аз лихози сабк ба ду гурух цудо мекунад ва чор маснавй: «Асрорнома», «Илохинома», «Манти;-ут-тайр», «Мусибатнома»-ро аз гулхои зебои адабиёти форсизабон медонад. Бо;имонда осореро, ки ба Аттор нисбат дода мешаванд, аз цихати сабк мутамоиз дониста гумон мекунад, ки шояд хар кадом марбут ба даврахои мухталифи зиндагии шоир бошанд. Ин гумонхои Х. Риттер баъдтар аз цониби донишмандони дигари атторшинос мушаххас гардида, ба исбот расид ва аз байни осори бисёре, ки даврахои зиёд инцониб ба номи Аттор нисбат дода мешуданд, аслан моли Аттор нестанд (5). Х. Риттер дар асари худ асосан ба хамон чор маснавй такя мекунад, ки «Манти;-ут-тайр» дар ин радиф цойгохи махсус дорад. Дар му;аддима низ аз хамин чор маснавй ёдовар мешавад ва мухтасар аз мазомини ин достонхо харф мезанад. Аз цумла, дар мавриди «Манти;-ут-тайр» чунин менависад: «Дар бораи «Манти;-ут-тайр» хушбахтона, аз манбае, ки шоир аз он дар пардохтани ин достон бахра бурдааст, огохй дорем. Ин манбаъ «Рисолат-ут-тайр» аст, ки ривояти арабии он мансуб ба Имом Мухаммади Fаззолй аст. Аз бархе душворихо, ки дар сабки ривояти арабй аст, чунин бармеояд, ки ин ривоят бояд тарцума бошад ва гуё аз асли форсй тарцума шуда. Ривояти форсии он мансуб ба бародари у Ахмади Fаззолй аст^» (5, 10). Риттер андеша ва цахонбинии Атторро аз он чй дар «Рисолат-ут-тайр» омада фаротар ва ганитар медонад. Мухтасаран навоварихои Атторро бар достони сармаш; номгу карда, сохтани тацниси мураккаби «Симург» ва «сй мург»-ро цолибтарин хунари шоирй мешуморад.
Х. Риттер дар мавриди хулосаи достони Аттор ва достонхои туюрие, ки то Аттор таълиф шудаанд, изхори андеша намуда, аз руи сужети достонхо мардумро ба се гурух цудо мекунад: Нахуст, гурухе, ки чун кунду танбал ва бадфарцоманд, дар рохи Худо гом барнамедоранд; дигар, гурухе, ки неруи худро ба хангоми рохравй аз даст медиханд; саввум, гурухе, ки ба рохи худ идома медиханд ва хец ранцу сахтй ононро аз ма;суди худ, ки вусул ба ма;оми ;урби илохй аст,
бознамедорад ва максуди эшон лаззатхои бихиштй нест ва бо хузур дар макоми курб сифати убудияти худро хифз мекунанд (5, 12).
Мусанниф мавзуъхои чолиберо аз эчодиёти Аттор интихоб намуда, дар атрофи сй мавзуъ андешаронй мекунад. Дар китоб хар як мавзуъ дорои зермавзуъхои зиёд мебошад, ки ин имкон медихад мавзуи асосй боз хам возехтар ва хамачониба баён гардад. Кариб дар хамаи мавзуъхои мавриди бахсу тахлил овардашуда барои таквияти сухан аз хикоёти «Манти;-ут-тайр» истифода бурда мешавад. Ба хусус, дар фасли аввал (Марг ва нопойдорй), фасли дуввум (Дунё), фасли панчум (Шавки таскиннопазир ба маърифати Худо), фасли нухум (Шоир дар бораи худаш сухан мегуяд), фасли дахум (Густохии девонагон бо Худо), фасли чордахум (Каноат ва фак;р), фасли бисту хаштум (Фано ва иттиход бо улухият), фасли сиюм (Сафар дар худ)- фаслхое мебошанд, ки дар онхо мусанниф аз «Манти;у-т-тайр» бештар бахра мебарад. Гох аз симои паррандагон, гох аз вокеъоте, ки бо мургон руй додааст, баъзан аз симои барчастаи худхуд ё аз хикоёти дилнишини достони мазкур бахра бурда, матлабхои чолиберо баён менамояд.
Аз ин чихат, «Дарёи чон», ки ба кавли профессор А. Насриддин "китоби беназир ба зоти худ танхост ва гавхарест бебадал" дар таърихи омузиши «Манти;-ут-тайр» ахамияти махсуси адабиву илмй дошта, барои дилбастагони шеъри Аттор ва шеъри классикй аз хар чихат манфиатовар аст. Зеро Риттер ба мо олами начиби Атторро аз даричаи хосе намудор месозад, ки хар нафари суханшиносу ишкпеша хатман ошуфтаи харфу андешахои у мегардад ва аз руи таснифоти мавзуоте, ки у пазируфтааст, матлабу андешахои Атторро равшантару хубтар дарк мекунад. Ба ин восита Риттер як усули тозаи шарху тахлили мазомини ашъори классикиро пешниход месозад, ки чолиби дик;ат аст.
ПАЙНАВИШТ:
1. Аттор, Фаридуддин. Манти;-ут-тайр. /Бо тасхеху мукаддима ва таъликоти Мухаммадризо Шафеии Кадканй\ Фаридуддин Аттор. - Техрон: Сухан, 1374.- 904 с.
2. Каюмова, Ф. А. Манти;-ут-тайр ва чавобияхои туркии он./ Ф. А. Кдюмова, (Рисолаи илмй барои дарёфти дарачаи номзади илмхои филология). Хучанд, 2012. - 145 сах.
3. Мирансорй, Алй. Китобшиносии Шайх Фаридуддин Аттори Нишобурй / Алй Мирансорй.-Техрон, 1382. - 344 с.
4. Насриддин, А. Чихил ма;ол / А. Насриддин - Хучанд: МИИ Ганчинаи сухан», 2007.- 578.
5. Риттер, Хдгмут. Дарёи чон- сайре дар ороъу ахволи Шайх Фаридуддин Аттори Нишобурй. Ч,.1. (иборат аз 2 чилд). /Тарчумаи дуктур Аббос Зарёби Хуйй ва дуктур Мехрофоки Бойбурдй.-Техрон: Интишороти байналмиллалии Алхудо. 1374.- 531с.
6. Риттер, Хдгмут. Дарёи чон- сайре дар ороъу ахволи Шайх Фаридуддин Аттори Нишобурй. Ч,.2. (иборат аз 2 чилд). /Тарчумаи дуктур Аббос Зарёби Хуйй ва дуктур Мехрофоки Бойбурдй.-Техрон: Алхудо. 1379.
7. Саид, Нафисй. Чустучу дар ахвол ва осори Аттори Нишобурй/ Нафисй Саид. - Техрон, 1381.
REFERENCES:
1. Attar, Fariduddun. Mantiq-ut-Tayr. / Fariduddun Attar//. Compiler Mohammadrizo Shafe' Kadkani. Tehran: Sukhan, 1374. - 904 pp.
2. Kayumova, Feruza Abduvoyitovna. Mantiq-ut-Tayr and it Turkish responses/ Abduvoyitovna Feruza Kayumova// (dissertation for a degree of Candidate of the Philological Sciences), Khujand, 2012, - 145 pp.
3. Miransor, Ali. Bibliology of Shaikh Fariduddin Attar Nishapuri/ Ali Miransor. - Tehran, 1382. - 344 pp.
4. Nasriddin, A. Forty Articles. - Khujand: «Ganjinai Sukhan», 2007/ A. Nasriddin,- 578.
5. Ritter, Helmut. The Ocean of the Soul Part 1. (In Two Parts) Translated by Dr Abbas Zaryob Huyyi and Dr. Mehrofoq Boiburdi/ Helmut Ritter. - Tehran: Al-Hudo. 1374. - 531 pp.
6. Ritter, Helmut. The Ocean of the Soul - сайре дар ороъу ахволи Шейха Фариддудина Аттара Нишапури Part 2. (In Two Parts) Translated by Dr Abbas Zaryob Huyyi and Dr. Mehrofoq Boiburdi/ Helmut Ritter.- Tehran: Al-Hudo. 1374.
7. Said, Nafisi. In search of life and activity of Attar Nishapuri. /Nafisi Said. Tehran, 1381.
Шархц андешахои Аттор аз назари Хелмут Риттер
Вожа\ои калиди: Аттори Нишопурй, "Мантщ-ут-тайр", Хелмут Риттер, "Дарёи цок",
атторшиносй, тасаввуф, шару; Мацола ба яке аз масъалауои мууими адабиётшикосй, яъке атторшикосй бахшида шуда, муаллиф акдешауои Аттори Нишопуриро аз кигоуи ховаршикоси варзидаи олмокй Хелмут Риттер ба
НОМАИ ДОНИШГО^ • УЧЁНЫЕ ЗАПИСКИ • SCIENTIFIC NOTES • №1(54) 2018
риштаи таулил мекашад. Хелмут Риттер дар мавриди шаруу тавзеуи андешщои ирфониву фалсафии Аттор асари дуцилда дорад, ки баунвони "Дарёи цон"нашр гардидааст. Муаллифимацола афкори дар атрофи "Мантиц-ут-тайр"-и Аттор овардаи Х Риттерро меомузад ва цолибтарин бозёфтуои муаллифи "Дарёи цон "- ро тавзеу медщад.
Толкование взглядов Аттара с точки зрения Хельмута Риттера
Ключевые слова: Аттор Нишопури, "Мантик-ут-тайр", Хелмут Риттер, "Река души", аттороведение, суфизм, комментарий Статья посвящается одной из важных проблем литературоведения, то есть, аттороведению, и автор упоминает важнейшие фундаментальные работы учёных аттороведов. В основной части статьи автор анализирует мысли Аттар Нишопури с точки зрения известного немецкого востоковеда Хельмута Риттера. Хельмут Риттер написал двухтомную работу о толковании философских и суфийских размышлений Аттара, которая издана под названием "The Ocean of the Soul". Автор статьи изучает приведённые Риттеромразмышления о "Мантик-ут- тайр"-е Аттара и комментирует самые привлекательные достижения Х. Риттера.
Commentary on the Attar's reflection from Helmut Ritter's point of view
Key words: Attar Nishapuri, "Mantiq-ut-tair", Helmut Ritter, "River of the Soul", Sufism, commentary
This article is dedicated to one of the important problems of literary criticism, i.e. study of Attar and the author remembers the most important fundamental works of scientists, who study Attar. In the main part of the article the author analyses Attar Nishopuri from the point of view of the famous German orientalist Helmut Ritter. Helmut Ritter has a two volume work on the commentary and interpretation of Attar's philosophical and Sufi reflections of Attar, which is published under the title "River of the Soul". The author of the article studies Ritter's reflections on the "Mantiq-ut-tair " of A ttar and comments on Ritter's most attractive achievements.
Маълумот дар бораи муаллиф:
Каюмова Феруза Абдувойитовна, номзади илщои филологи, сармуаллимаи кафедраи адабиёти классикии тоцики Донишгоуи Давлатии Хуцанд ба номи академик Б. Fафуров(Ч,ущурии Тоцикистон, шщри Хуцанд),E-mail: [email protected] Сведения об авторе:
Каюмова Феруза Абдувойитовна, кандидат филологических наук, старший преподаватель кафедры таджикской классической литературы Худжандского государственного университета имени академика Б. Гафурова (Республика Таджикистан, г. Худжанд),Е- mail: [email protected] Information about the author:
Kayumova Feruza Abduvoyitovna, candidate of the philological sciences, senior Lecturer of the department Tajik Classical Literature under Khujand State University named after academician B. Gafurov (Tajikistan Republic, Khujand), Е- mail: [email protected]
