CC BY
61
Ф. К,аюмова
«МАНТИК,У-Т-ТАЙР»-И АТТОР ВА ЧДВОБИЯХ.ОИ ТУРКИИ ОН
Вожатойкалидй: «Мантщу-т-тайр»-и Фаридуддини Аттор, «Лисону-т-тайр»-и Алишери Навой, «К,уш тили»-и Ризой, робита^ои ада бй, назиранависй
Чун азуш башар комилан аз х,ам чудо зиндагй карда намета-вонанд, ёдгорих,ои фарх,ангй ва моддии онх,о, аз ^умла, адабиёт ва санъати эшон низ дар доираи сарх,ади миллй махдуд шуда наметавонад. Бех,тарин намунах,ои адабиёт ва санъат, ки инсони-ят офаридааст, марзнопазир аст, он iox,o Taniiip ёфта, iox,c дигар афзуда ё кам шуда ба миллату халциятх,о дастрас мешавад. Таъ-сириазирй аз адабиёт, санъат ва фарх,анги х,амдигар боиси вусъа-ти шинохт ва '(ах.оппипи и ах,л и башар мегардад. Аслан, адабиёти ягон миллат дар алох,идагй инкишоф намеёбад ва дар такомули х,ар як адабиёт х,атман адабиёти миллатх,ои дигар хидмати бузург ё куч яке менамоянд. Пайванди адабиёти классикии форсй ва туркй мисоли равшани ин гуфтах,ост. Албатта, таъсири адабиёти форсй ба адабиёти туркй дар таърих х,одисаи табиист, зеро аз як тараф х,амзистии х,азорсолаи ин ду миллат боиси таъсирпазирй гашта бошад, аз тарафи дигар адабиёти аллакай дар асри IX ташаккулёфтаи форсй, ки тамоми адабиёти ^ах,онй аз он таъсир иазируфтааст, ба рушди адабиёти классикии туркй низ таъсири а ми к, с гузоштааст.
Дсрх,ои Х11-Х111, ки дар адабиёти форсй давраи ба ав^и камол расидани тасаввуф аст ва чилох,ои тасаввуф дар газалиёти орифонаи намояндагони ин давр, инчунин намунаи олии он дар
маснавих,ои ирфонии Саноиву Аттор, Мавлавию Фахриддини Ироцй акс ёфтаанд. Достойной тамсилй, ки дар онх,о матолиб бо рамзу таъбироти махсус ифода меёбад, яке аз рукнх,ои асосии адабиёти тасаввуфй ба шумор мераваид. Мах,5 дар х,амин давра Чолибгарин достоин тамсилй - «Мантику-т-тайр»-и Аттор р^и кор омадааст.
Аслан дар адабиёти форсй та'фибаи мантшугтайрнависй пеш аз Аттор низ дар мисоли рисолах,ои Хипкши Калбй, Умар ибн ал-Вардй, Ибни Сино, Ах,мади Раззолй, Шах,обиддини С^хравардй, На^миддини Розй ва ба х,амин унвон к,асидах,ои Саной ва Хоцонй ба назар мерасад. Шафеии Кадканй дар муцаддимаи муфассале, ки бар матни интикодии «Маитику-т-тайр» навиштааст, дар радифи муаллифони сарчашмаи достоин Аттор, танх,о як нафарро цайд мекунад, ки баъд аз Аттор зиндагй ба cap бурдааст ва достоин тамсилие маипщуттайргуиа ба забони арабй таълиф кардааст. Ин шоир Иззуддини Мацдисй машхур ба Ибни Fohiim буда, китобе ба унвони «Кашфу-л-асрор ъан х,икаму-т-туюр ва-л-азх,ор» («Пардакушой аз розх,ои нухуфтадар х,икматх,ои иаррандагон ва гулх,о») доштааст. Ба цавли Шафеии Кадканй Ибни Fohiim тацрибан як наел баъд аз Аттор мезиста ва сохтори асари у ба гунаест, ки метавон х,адс зад, нависанда аз кори Аттор хабар доштааст, вале нахоста ё натавониста тарх,и андеша ва шеваи кори Атторро дунбол кунад. Ба х,а\пш далел дар ^авонибе ба кори Аттор наздик шудаву дар чавонибе озодии худро х,ифз кардааст (1, 135).
Аммо маълум мегардад, ки пас аз Аттор дар адабиёти форсй касе дар ин мавзуъ хунарнамой накардааст. Дар ин маврид гуфтан дуруст аст, ки Аттор тацрибаи м а и т и к;у тт а й р и а в и с и и цабл аз худро комилаи азбар кард ва бо он маснавии беиазираш ин тацрибаро дар адабиёти форсй ба куллаи олй расоид.
Маснавии «Маитик;у-т-тайр»-и Аттор, ки бо хуспу ^озибаи худ дар адабиёти х,азорсолаи форсй чойгох,и махсус дорад, барои адабиёти туркизабонои низ бетаъсир иамондааст. Дар нати^аи ин аз асри Х1У cap карда, дар адабиёти туркй достойной туюр иайдо шудаанд. То он ч<>е ки маълумот дорем, се нафар шоири турки даврах,ои гуиогун дар ^авоби ин маснавй кушидааид:
1. «Мап гнк,у- г- гайр»-н Гулшах,рй (асри Х111-Х1У)
2. «Лисону-т-тайр»-и Навой (асри ХУ)
3. «Куш тили»-и Ризоии Пайвандй (асри ХУ111)
Матни интикодии ду достоин сонй зери мутолиаи мо царор дорад. Мо аз мав^удияти «Мантгщу-т-тайр»-и Гулшахрй гаих,о ба воситаи маколоти алох,ида бохабар растем, вале матни иурраи он то х,ол дастраси мо нагардидааст. Сарчашмах,ои мо дар бораи Гулшахрй асосан мацолаи Арасли Нушоба, ки соли 1980 дар Узбекистан нашр гардидааст ва мацолоте, ки дар сайтх,ои элек-тронй интишор гардидаанд, мебошанд. Дар давоми ей сол, яъне пас аз нашрн маколаи Арасли Нушоба, дар Чумхурии Узбекистан мутаассифона, зиндагинома ва осори Гулшах,рй маврндн тава^^ух, ь;арор нагирифтааст. Бнно ба маълумотн сарчашмах,ои дастрас Гулшахрй яке аз се шоир (Юнус Эмрй, Гулшахрй, О шик, Равшан)-и бузурги Онадулн (Анатолия - музофоте дар Туркия, яке аз х,авзах,ои адабй дар асри Х111-Х1У )мебошад. У ннман дуввумн асри XI11 ва нимаи аввали асри Х1У дар К и ршахр знндагй кардааст. Дар бораи зиндагиномаи Гулшахрй маълумотн зиёд нест. Тацрибаи солх,ои 1250 мелодй дар К и ршахр таваллуд ёфтааст. Номи уро Ах,мади Гулшахрй гуфтаанд, аммо дар «Маитгщу-т-тайр» у номашро Сулаймон к,айд кардааст. Гулшах,-рй х,амзамонн Юнус Эмрй (шонрн классики турк) ва Султон Валад буда, дар овони хурдй дар мачлисх,ои Мавлоно низ шнркат доштааст. Усоли 1317 iax,niтаьсири «Мант1щу-т-тайр»-иАттор бо х,амин унвон маснавии ^авобия навишта, дар таълнфн ни достон баробари аз х,пкоя1х,оп Аттор нстнфода бурдан, худ низ х,ик()ёги тоза э^од намудааст. Аз ни чих,аг у дар адабиёти турк аввалин шоире мах,суб мегардад, ки дар осори худ х,икоёти тамсилиро корбаст намудааст. Ч,их,ати хубн достони Гулшах,рй дар он аст, ки х,икоёти тар^умакардаашро худ шарх, меднх,ад. Маълум мегардад, ки у аз Мавлоно низ таъсирпазир буда, дар «Мапгику-г-гайр»-и худ панц х,икоят аз «Маснавии маънавй» тарчума кардааст.
Гулшахрй баробари улуми диниву адабии замонаашро азбар намудан, илмх,ои дацгщро низ хуб омухтааст. Асари «Фалакнома», ки оид ба илми нучум мебошад, далели ни гуфтах,ост. «Фалакнома» аввалин асари Гулшах,рй буда, онро ба форсй таълиф кардааст. Таркнбн осори шоир чунин аст:
1. «Фалакнома»
2. «Мантицу-т-тайр»
3. «Ар^з»
4. «К.аддурий таржимаси»
5. Ашъор
Дар таърихи адабиёти узбек то ба цари Г) й ганх,о «Лисону-т-тайр»-и Навой маълум буда, аз мавчудияти Ризой ном шоири мутасаввиф ва достони у касе огох,й надошт. Соли 1998 адабиётшиноси маъруфи узбек М. Имомназаров дастхати ин достонро пайдо намуда, дар бораи мавчудияти он маълумоти мухтасар дода буд. Ин достон аз чониби Ш. Х,асанова гад к, и к, гардида, матни интикодии он омода шуд ва соли 2009 дар Тошканд ба нашр расид. Ш. Х,асанова як асари мухтасари тадцикотй дар бораи ин достон низ таълиф кардааст, ки он пурра ба сохтору сарчашмах,ои достон ва мах,орати бадеии муаллиф бахшида мешавад. У чанбах,ои мухталифи маснавии Ризоиро мавриди га X, к, и к, iyipop дода, бо «Мантикугтай р»-и Аттор ва «Лисону-т-тайр»-и Навой мукоиса намуда, хулоса мекунад, ки «ин се асар мувофици талаботи инкишофи адабиёти классикй ва вобаста ба назари эстетикии х,ар як муаллиф асари оригиналй мебошанд» (9,95). Муаллифи рисола барои асари оригиналй будани достони Ризоии Пайвандиро ба исбот расонидан кушиши зиёд ба харч додаст. Дар ин кушиш У барои далели фикраш аз оёту ах,одис истифода бурдани Ризой, тагйир додани сохти достон, х,икоёти тоза ворид кардани шоир ва якчанд сабабх,ои дигари чузъиро нишон медих,ад, ки ин х,ама далели асари оригиналй будани маснавии Ризой набуда, балки нишонах,ое мебошанд, ки ба меъёрх,ои Чавобиянависии асримиёнагй х,атман мувофик, х,асганд.
Лозим ба тазаккур аст, ки дар мавриди достойной туркие, ки дар иайравии осори адибони форсиг^й таълиф гардидаанд, андешах,ои мухталиф вучуд дорад. Чуноне ки дар боло зикр кардем, бархе олимони адабнажух, а^ида доранд, ки ин асарх,о ба гунаи худ осори оригиналй х,асганд, гурух,и дигар бар он фикр устуворанд, ки онх,о танх,о тарчумаи осори форсианду бас. Е. Э. Бертелс дар мавриди андешах,ои мазкур дар маколаи «Навой ва Аттор» чунин менависад: ««Ховаршиносон дар бораи Навой борх,о матолибе навиштаанд, аммо гуфтанист, ки аз корх,ои онх,о то кунун натопчи мах,сусе ба даст наёмадааст. Mo назариёти ситоишангези М.Белинский ва М.Никитскийро дар даст дорем, ки дар Навой шоире классикро дида ва аз осори у дар шигифт
шудаанд ва по ба пои он иазариёти туиди Блошетро низ дорем, ки м^ыа^ид аст, осори Навой фоциди х,ар гуна матлаби бикр аст. Гузашта аз ин, у х,атто шоир х,ам иабуда ва ганх,о мутардим аст. Ин нхтнлофн назар аз он 40 сарчашма гирифтааст, ки пажух,шш apon бар вобастагии Навой ба шоирони форсизабон огох, буданд, аммо натавонистанд, ташхис дих,анд, ки ин вобас-тагй ба чй шакле чилва намудааст» (3,522)
К,аблан бояд гуфт, ки албатта, ин гуна осорро оригиналй гуфтан мантицан инп ибох, аст. Дуруст аст, ки достонх,он Навоиву Ризой бо як хунари баркамоли шоирй эдод гардидааид, аммо Чоизи таъкид аст, ки агар « М а пти к,у-т-та й р >> - и Аттор эдод наме-шуд, достойной Гулшахриву Навоиву Ризой низ бо он сохтору мухдаво, ки алх,ол мавдуд аст, арзи х,астй намекард.
Сониян, х,амчуи осори тардумашуда эътироф кардани чунин намуди достойно низ добили цабул нест. Чунки х,арчаид худи Навой мегуяд, ки «бо расми тардума» «Лисонуттайр»-и худро навиштааст, ё Ризой «Манпщу-т-тайр»-ро бо номи «Куш тили» ба туркй ч^од кардааст, ипх,оро тардумаи айнии «Мант1щу-т-тайр»-и Аттор гуфта намешавад. Чунки дар достойно навова-рию иловах,ои махсуси ^олиб ба чашм мерасад, ки оих,о тардума аз достоин cap vían [к, нестанд.
Мафхуми «тар чум а» дар адабиёти классикй низ чун имруз фах,мида мешуд, яъне аз як забои ба забоин дигар гардонидан. Чунончи дар цадимтарии асари адабй «Тардумону-л-балога»-и Родуёнй iiiapx,n зернин тардума х,амчун санъатн бадей оварда шудааст: «Ва яке аз балогат тардума гуфтан аст ва бехдарин тардума он бувад, ки маъииро тамом пак,л кунад ва лафзе м^дази балег.. .»(7,115). Родуёнй барон далели суханаш якчанд шеьрх,ои арабнро бо тардумаи форснаш меорад. Дар « X а д <) и к,у - с - се х, р»- и Рашидуддини Ватвот низ мазмуни фикри боло такрор мешавад. Х,арчанд аз шох,идх,ои овардан Родуёнй ва Ватвот муайян мегардад, ки онх,о асосан тардумаи жанрх,ои хурди лирикиро дар назар доштанд, лекин дар тардумаи осори калонх,а^ми шной ё х,амосавй низ таърифи мазкур сидк, дошт. Яъне, тардума беягон илова ва норасой асареро аз як забои ба забоин дигар гардонидан буда, дар адабиёти туркй тардумонх,ои махсус низ буданд. Масалан, К.утбии Хоразмй (шоири асри Х1У, «Хусрав ва Ширии»-и Низомиро ба туркй тардума кардааст), Сайфи Сарой
(шоири асри Х1У, тарчумони «Гулистон»-и Саъдй ба туркй), Хом^шй (шоири асри XI1, тарчумоии «Шох,иома»-и Фирдавсй), Огах,й (мутарчими «Гулистои»-и Саъдй)...
Масалан, дар бораи яке аз ин тарчумах,о - «Гулистон»-тарчумаи Огах,й сухан гуем, он тарчума мах,'! баргардонии туркии «Гулистон»-и Саъдй аст. Зеро Огах,й аз асари Саъдй чизеро ихти-сор ё илова накардааст. Танх,о дар шумораи х,икоятх,о андаке тафовут ба чашм мерасад, ки ин х,одиса ба х,амон нусхае, ки мутарчим дар даст дошт, иртибот дорад.
Пас, достойное, ки мавриди ом^зиши мо rçapop доранд, чй гуна достонх,оянд?
Маълум аст, ки дар адабиёти форсй мафох,ими татабб^ъ, на-зира, чавобия мавчуд буда, дар ин чода шоирони курупи вусто хеле цувваозмой намудаанд. Мух,ак,к,ик()п татаббуънависй ё чавобгуй ба ашъори шоирони бузурги гузашта ё х,амзамонро як навъ мусобицаи адабй маънидод мекунанд. А. Афсах,зод дар китоби «Чомй - шоири газалсаро» чунин менависад: «Мавридх,ои Чавобгуй ба ашъори гузаштагон хеле гуногун буда, дар х,ама х,олат ин х,одиса ранги цувваозмой, ё мусобица ё им! их,онро дош-тааст». Муаллиф дар ин мавзуъ фикри худро идома дода, назира-нависии асри ХУ-ро аз бисёр чих,аг меомузад ва «камоли назм» будани чавобгуиро дар ин давра таъкид месозад. «Маълум аст, ки чавобгуй ва пайравй падидаи хоси газали форсу точик дар асри ХУ набуда, х,ан^з дар охири асри XI орз^и газали Р^дакивор кардани шоирон ба ^адимй будани ин суннат гувох,й дода, найравих,ои зиёд ба «Шох,нома низ маълум аст» (1, 52).
Х,амин тавр, х,одисаи чавобиянависй дар адабиёти классикй х,амеша мусбат иазируфта мешуд, зеро «х,одисаи пайравй, ки х,амеша ифодакунандаи вахдату пайвастапш анъанах,он адабист, дар тамомн адабиётх,ои чах,ои ба шакле зухур намуда, адабиёту санъати замоин мх,ё низ то андозае як навъ падидаи х,амин х,одиса аст». (1, 53).
Онх,ое, ки дар бораи татаббуънависй изх,ори андеша намуданд (А. Мирзоев, А. Афсах,зод, Н. И. Пригарина, Ш. Шомух,аммедов), асосан татаббуи газал ё цасидаро дар назар доранд. Дар кори номзадии Б. Файзуллоев, масъалаи татаббуъ ва таърихи татаббуънависй дар адабиёти классикии узбек ба миён гузошта шуда, на танх,о татаббуи газалу цасида иичунин, татаббуънависй дар осори калонх,ачми эпикиву лирикй низ омухта мешавад.
Аз р^и принсипи татабб^ънависй ва марзу худуде, ки барои татаббуъ муайян шудааст, шеъре, ки дар шакли татаббуъ таълиф мегардад, бояд вазн, кофия, радиф, мавзуъ, гоя, образ, санъатх,ои шеърии сармашци худро дар худ н ш ах, дорад, инчунин дар татаббуъ масъалах,ои аиъаиа, иавоварй ва мах,орат низ арзи х,асгй намояд. Аз ин чих,а г достойной Гулшахриву Навоиву Ризой низ ба меъёрх,ои татабб^ьнависй мувофик; буда, мах,сули х,одисаи татаббуъ аст, тафовути оих,о танх,о дар забои мебошад. Аммо як дих,ати мутафовити достони Навой ба чашм мерасад, ки лозим ба таъкид аст. Навой аксаран байтной Атторро айнан тардума мекунад:
JÇap киро дар ишц м?%кам шудцадам, Даргузашт аз куфру аз ислом^ам.
Ошиц jfjiFOH кечти нангу номдин, Миллату имондану испомдин.
Ишцро бо куфру бо имон чйкор, Ошщонро бо тану бо цон чйкор.
Кимки ошикдур аига жондинне бок, Куфр олиб бермак имондинне бок.
Баъзан пас аз тардумаи чунин байтх,о онх,оро бо якчанд байти дигар тавзех, медих,ад. Ин х,олат 40-40 дар байтной алохрда помеху рад. Азбаски Навой аз овони кудакй бамутолиаи «Мант нку-г-гайр» шугл дошт ва аз ин достон сахт мутаассир буд, шояд таъсирпазирии х,амешагй боиси чунин х,олат гашта, f тапш р додаии баъзе афкор ё абёти Атторро нахоста бошад. Ба х,ар бобат ин х,одисаро низ дар дохили меъёрх,ои татаббуънависй шарх, додан мумкин аст.
Дар навбати худ достони «Куш тили»-и Ризой низ асари оригиналй набуда, он бешак достони чавобия мебошад. Бояд гуфт, ки Ризой низ чун суханварони мох,ир асарашро бо нигориш ва мах,орати хос меофарад. У баробари тардума ва пайравй ба достони Аттор кушиш мекунад, ки услуб ва баёни хоси худро дошта бошад. Дар сохтори «Куш тили» баъзе тафовутх,о ба назар мерасанд, ки аз х,ар ду достони моцабли у салафх,ояш фарц мекунад. Як 1(их,аги хоси «Куш тили» дар он аст, ки ин достон ба ду цисми калон чудо мешавад. Дар к, и с ми аввал солик цабл аз он ки озими рох,шавад, бояд т^шаи рох,аш омода бошад, ки инх,о 10
то мебошанд: тавба, з^хд, таваккул, цаноач, узлат, зикр, тавачч5% сабр, муроциба, ризо. Иих,о яъне, т^шаи маънавй рух,и соликро пок месозанд ва у бо ин рух,и пок 7 ицлим - талаб, шш;, маърифат, hcthfho, тавх,ид, х,айраг ва фацру фаноро паси cap карда мета-вонад. Ризой х,афт водии Аттору Навоиро ицлим меиомад.
Боз як чих,ати мутафовити достони Ризой дар он аст, ки f дар х,ама фаслу бобх,ои достон аз оёту ах,одис фаровон истифода меба-рад. Ризой дар бисёр маврид, х,атто дар вацги баёни як фикр низ шаклн арабии оёту х,адисх,оро оварда, фнкрашро тацвият мебах-шад ва ин х,олаг хеле зиёд ба чашм мерасад.
Дар Аттор ва Навой пас аз х,амду наъти анъанавй ситонши паррандагон меояд, ки дар «Маптику-т-тайр» 13 тан парранда пеш аз ofo3ii сужетн асоснн достон, дар «Лисону-т-тайр» 10 тан MypF пас аз чамъ шудани мургон аз забоин Худхуд муаррнфй карда мешавад. Ризой ин бахшро цагь мекунад ва пас аз х,амду наът чамъ шудани мургон ва эхдиёчи онон бар iiiox,ii одил баён ме гард ад. Дар достони Ризой пас аз баёни т^шаи дуюм - т^шаи зухд суханх,ои панду насих,атии Худхудро баъзе паррандагон пазпруфта, баъзе аз эшон ин суханх,оро к, а Г) у л накарда, узрх,ои худро пеш меоваранд. Баёни узри мургон дар достойной Аттор ва Навой низ цисмати бузургро ташкил мекунад. Дар ин бахттт таркиби айвой паррандагон дар се достон чунин аст:
«Мантик;у-т-тайр» «Лисону-т-тайр» «К,уш тили»
1.Булбул 1.Тутй 1. Булбул
2.Тутй 2.Товус 2. Тутй
З.Товус 3. Булбул 3. Товус
4.Бат 4. К,умрй 4. Мургобй
5.Кабк 5. Кабутар 5. Каклик
б.Хумой 6. Кабки дарй 6. Хумой
7.Боз 7. Тазарв 7. К,орчигай
8.Бутимор 8. K,op4iiFaii 8. Бутимор
9.Куф 9. Шунцор 9. Куф
Ю.Саъва 10. Уцоб Ю.Саъва
И. Куф
12. Хумой
13. Мургобй
14. MypF
Дар достони Ризой низ пас аз давоби Худхуд ба узрх,ои паррандагои х,икоят оварда мешавад, ё баъзан х,икоят оварда намешавад. Худ худи Ризой дар х,амин маврид, яъне пас аз цисмати баёин узри MypFOH х,амчун рах,иамо аз тарафи иаррандагои ихтиёраи интихоб карда мешавад. Дар достойной Аттор ва Навой Худ худ дар 0F03 бо рох,и цуръапартой муитахаб мегардад.
Дар маснавии Ризой х,икояти «Шайх Санъои», ки дар Аттор ва Навой ч<)йюх,и махсусро ишгол мекунад, ба чашм намерасад. Пас аз х,одй шудани Худхуд мургон сафарро ofo3 мекунанд, iyiíuan сари водии бадх,айба г мерасаид, бо воситаи ншпоидодх,ои Худ худ рох,ро идома медих,анд ва дар давоми достон тушах,ои дигар баён мегардад.
К,ис\ш дуюми достоиро х,амон х,афт зинаи тасаввуф - [щлимх,ои талаб, шик„ маърифат, iictiifho, тавхрд, х,айраг, фацру фано таш-кил мекунад, ки иаррандагои ба воситаи Худ худ аз он бохабар мешаванд. Тай намудани х,афт ицлим дар достони Ризой низ монанди д()С1()пх,ои Аттору Навой идома ёфта, дар охир ей MypF ба маизили асосй мерасаид, аммо андоми достон андак фарк, мекунад.
Дар д()С1()пх,ои Аттор ва Навой вагсд е ки мургон ба манзили охир мерасаид, човуши иззат onx,opo ноумед месозад, ки «Шумо бехуда кушиш мекунед, зеро он Шох,и му глак, бар шумо эх,тиёде надорад, аз ин рох, бозпас гардед. Дар чунин х,олат дар «Манпщу-г-гайр» човуш ба дасти мургон номае медих,ад, ки дар он «К.иссаи Юсуф ва бародарони f» китобат шуда буд. Баъдан мургон пас аз нолаву зорих,ои зиёд ба васлп Симург муяссар мегардапд, яъне ба Симург менпгаранд, акси худро мебиианд. Дар «Лисону-т-тайр» пас аз суханоии човуш мургон хеле ноумед мешаванд, аммо Худхуди х,одй онх,оро бо суханоии иурх,икмату таъсирбахш боз х,ам умедвор месозад. Ва дар охир онх,о низ ба васли Симург ноил мегардаид. Яъне ей MypF он шох,и чустучукардаи худро дар худ меёбанд ва ба фано мерасаид. Дар достони Ризой низ воцеа чунин сурат мегарад, аммо як цисмати кучаке ба охири достон илова мегардад. Яъне пас аз ба CiiMypF раендаин мургон Симург оих,оро аз эх,соси фахдшшу биниш фориг мекунад ва онон то ей х,азор сол ба олами иестй ьарк, мешаванд. Рузи мах,шар оих,оро аз нури илох,й бах,раманд мегардонад, эшон саодати он дунёро пайдо карда, ба лутфу марх,амати Офарпдгорашон сазовор мешаванд.
Х,амин тавр, таъсири Аттор ба адабиёти туркй бисёр к,авй буда, осори у барои шоироии туркш-у х,амчун сарчашмаи илх,ому Чод хидмат кардааст. Х,ам Навой ва х,ам Ризой дар бисёр ч<ш достойной худ аз иоми шах,ири Аттори Нишоиурй ба иекй ёд кардааид ва мух,аббати хешро дар мисоли достойной туюриашои изх,ор иамудааид. Бояд таъкид сохт, ки х,ама илова ва х,азфу ихтисор, ки дар муцоиса бо маснавии Аттор дар достойной туркй ба чашм мерасанд, дар доираи талаботи меъёрх,ои ^авобия навиштанд. Хулоса, ба вучуд омадани чунин достойной чавобия чй дар адабиёти форсй, чи дар адабиёти туркй бештар маврид мах,сули ихлосу мух,аббат ва илх,ом1 ирй аз як асари 40либ буда, бешубх,а он нишонаи комилият ва мах,орати шоир аст. Дар ин замина Навой-Фонй менависад:
Татаббуъ кардани Фонйдар ашъор, На аз даъвивуне аз худнамоист. Чу арбоби сухан сохрбдилонанд, Муродаш аз дари дищо гадоист. (4,395-396)
МАЪХАЗ
1. Аттори Нишобурй. Маптику-т-тайр. Муцаддима, тасх,ех, ва таъликоти дуктурШафеии Кадканй,- Тех,рои: Сухан, 1384.
2. Аттор Фарпдуддпн. Маптику-т-тайр /Тах,ияву тадвини матн бо муцаддима ва луготу тавзех,оти Алии Мух,аммадии Хуросонй/ . - Душанбе, Э^од: 2006.
3. Навоий Алишер. Лисону-т-тайр (Насрий баёни билан). -Тошкент: Адабиёт ва санъат нашр., 1991.
4. РизоийПайвандий. Куш тили, - Тошкент, 2009.
ПАЙНАВИШТ
1. АфсаузодА. Чомй шоири газалсаро,-Душанбе, Маориф: 1989
2. Бертелъс. Е. Э. Навои и Джами,- Москва, Наука: 1965
3. ВертелеЕ. Э. Тасаввуф ва адабиёти тасаввуфй,- Тех,рон, Амири кабир:1372
4. Имомназаров М. Хожа К,ози Пайвандий Ризоий// Адабиёт кузгуси. - 1998. - № 1. -Б. 13-20
5. Навоий Алишер. Асарлар, 15 томлик, 5- т. 1- к. Тошкент, Бадиий адабиёт: 1965
— 86 ~С НОМАИ донишгох )
6. Hfino6a А. Гулшахрий ва Навоий// Адабий мерос. 1980. -№13.
7. Родуёнй Мууаммад Умар. Тарчумону-л-балога. (Ба тасх,ех, ба эхдимоми профессор Ах,мади Оташ).- Тех,рон, 1362
8. Шарапов Ж. Ш. Узбекистонда таржима тарихидан,- Тошкент, 1965
9. Хяся/юня Ш. Мавлоно Х,ожи К,ози Пайвандий Ризоийнинг «К,уш тили» достони ва унинг циёсий-текстологик гад к, и к, и.-Тошкент, 2006
10. www.kulturturizrn.gov.tr e-posta: [email protected]
11. http/www mevlana.selcuk.edu.tr/belge/sumam
Поэма «Мантику-т-тайр» Аттара и тюркские ответы на неё
Ф. Каюмова
Ключевые слова: «Мантику-т-тайр» Аттара, «Лисону-т-тайр» Навои, Гулшахрй, Ризаи, литературные связи, составление татаббу
В статье автор рассматривает традицию сочинения татаббу (ответ) в истории персидско-таджикской литературы через призму анализа и сопоставления тюркских ответов на известную мистическую поэму Аттара «Мантику-т-тайр». Сопоставление оригинала поэмы с тюркскими ответами позволило автору раскрыть ряд интересных аспектов в традиции сочинения татаббу на произведения эпического жанра. Кроме того, автор затрагивает проблему литературных связей персидско-таджикской и узбекской литератур на примере влияния творчества Аттара на произведения Гулшахрй (XIIIв.), Навои (XVв.) и Ризаи (XVIII).
The Роет "Mantiku-t-tair" by Attar and Tiurc Answers to it F. Kayumova
Key words: "Mantiku-t-tair" by Attar, "Lisonu-t-tair" by Alisher Navoi, Gulshakhri, Rizai, literary ties, composition of tatabbu
In the article the author dwells on the tradition in regard to the composition of tatabbu answer in the history of the Persian- Tajik literature
through the prism of analysis and correlation ofTinrc replies to the well-known mystical poem "Mantiku-t-tair" by Attar The correlation of the original of the poem with Tiurc replies afforded the author to disclose a number of interesting aspects in the tradition of tatabbu compositions addressed to the works of epical genre. Besides, the author touches upon the problem of literary ties between Persian-Tajik and Uzbek literatures on the example of the influence of Attar's creation over the literary productions by Gulshakhri (XIIlc.). Navoi (XVc.) andRizai (XVIIIc.).
