CC BY
92
И. Эшощулов
СОХТОР, МУХ.ТАВО ВА УСУЛХ.ОИ ТАСНИФ ДАР «ТАЗКИРАТУ-Ш-ШУАРО»-И ХДШМАТ
Вожатой калидй: таърихи адабиёти тоцик дар царни 19, тазкиранигорй, «Тазкирату-ш-шуаро»-и Х^ашмат, сохтор ва вижагщои тазкирах,о
Адибони гузаштаи мо дар тах,аввул ва риво^и шеъру адаби форсй бо таълифи дахдо газкирах,о, ки бидуни онх,о rax,rçnrçn иах,пову жарфои таърихи адабиёт аз имкон берун аст, хидматх,ои шоиста ба ан^ом расонидаанд. Бознамоии рузгор ва осори шуаро, авзои доирах,ои адабй, сабк ва услуби нигориши суханварон х,амчун мар^аъ ва сарчашмаи мух, и ми илмй дар тазкирах,о арзиши зиёд доранд. таърихи тазкирах,ои форсй Ах,мад
Гулчиии Маоий аз иуфуз ва мавцеи тазкирах,о дар шииохти адабиёт ва гах,к,и к,и масъалах,ои адабиётшииосй чуиии ёд кардааст: «Барои тадвиии таърихи адабиёти форсй дар цаламрави забоии дарй, ки пуштавонаи забоиу фарх,аиги мост ва шинохтану шиносоидаии шоирони форсизабои ва асру замони <шх,о ва савопех,и зиндагии х,яр як ва таъйини иояю моя ва ташхиси сабку сиёци сухаии эшон, иахустии мар^аи арбоби та?дащ кутуби тазкира аст» (1, 3). «Тазкирату-ш-шуаро»-и Мирсидщщхони Х,ашмат аз тазкирах,ои арзишмаидест, ки то ба имруз ро^еъ ба мавцеъ ва нуфузи адабиаш гах,к,и к, сурат нагирифтааст. Соли таълифи тазкираи Х,ашматро метавои аз маълумот дар иеромуии ах,вол ва осори Афзал ном шоир дар к,ис\ш аввали тазкира бо ибораи «Х,оло, ки саиаи 1312 аст» хабар додааст, муайян намуд (3, 24).
Аз баъзе цайдх,ои Х,ашмат дарёфтаи мумкии аст, ки таълифи тазкира тацрибаи дар солх,ои 1312-1313 х,и1фии цамарй мусовйба
1895/1896 мелодй ба вуцуъ пайвастааст. 11усхах,ои цаламии тазкирах,ои Х,ашматро, ки имруз дар захираи дастнависх,ои шарции нажухдш! ох,и ба номи Абурайх,они Берунии Чумхурии Узбекистан мах,фуз аст, ба се цисмат дастабандй кардан мувофици матлаб аст:
а) «Тазкирату-с-салотин»- дар баёни рузгор ва осори адибон ва нк)х,зода1 они суханвар;
б) «Тазкирату-ш-шуаро»- намунаи ашъор ва шарх,и ахроли шоирони мутацаддимро фаро гирифтааст;
в) «Тазкирату-ш-шуаро»- мушаххасот ватаълифоти суханварони нимаи дувуми асри XIX ва ибтвдои асри XX ба цалам омадааст. Дастнависх,ои тах,ти разами (2728) ва (61) дар ма^муъ як тазкнраи нотамоми адиб буда, дастхати (2729) такмилу иловаи ин ду цисмат мебошад. К.азияи мазкур аз суи мух.яццикоп Р. Х,одизода ва У. Каримов таъкид гардидааст(5, 33-34; 2, 30-31).
Х,адафи гадци коти мо сохтор, мух,таво, хусусият ва арзиши адабии ду дасхати дар боло зикршуда, яъне (2728) ва (61) аст. Дар макола сухан иеромуни сохтор, мух,таво, хусусият ва арзиши адабии оих,о меравад. Дар асари мавриди гава'^ух, иеромуни 187 нафар суханварони форсу то^ик маълумот фарох,ам омадааст. Ро^еъ ба сохтор ва мундаричаи тазкираи Х,ашмат х,аминро бояд гуфт, ки он муцаддимаи ягона ва хотима надошта, таснифи бобх,о низ ба таври мушаххас танзим нагардидаанд. Масалан, дар «бобу-с-сод» оид ба шоироне, ки номашон бо «той муаллаф» ва «зон муаллаф» cap шудааст, маълумот фарох,ам омадааст. Чои дигар дар «бобу-л-цоф» ро^еъ ба Макбул ном шоир ва дар «бобу-л-мим» дойр ба Сомй иттилоъ медих,ад (4, 60; 83).
Бояд гуфт, ки маълумоти муаллиф оид ба рузгор ва ах,воли шоирон дар баъзе маврид нотису нопурра ба назар мерасад. У бо иборах,ои «х,арфи ахролаш баъд аз 1ях,к,ик, навишта мешавад», «дар тазкираи К,орй Возех, он чй буд, нигоштем», «х,олу ахролаш маълум нест» иктифо намуда, ташхиси ах,воли шоиронро ба осорашон вогузоштаасг. Ин нукта аз он шах,одат медих,ад, ки муаллиф дар бораи чунин шоирон маълумоти кофй дар даст надоштаасг. Чунин х,олатро зимни нигориши ахроли Акбар, Ирей, Аърач, Амонати Ромй, Асирии Исфах,онй, Зохрд, Бах,ор, 1>ех,^ат, Завкй, Ч,алолй, Ч,амолй, Рамзй, Росих, 111явк(й, Ширин ва дигарон ба мушох,ида гирифтан мумкин аст(3, И; И; 13; 17; 17; 66; 30; 29; 59; 36; 36; 62; 62; 80; 81).
Аз 'jyvria, овд ба зивдагиномаи Ширин ном шоире аз сабаби адами иттилоот ва иллати iaxßiiKoi бо суханони «х,арфи ахролаш баъд аз тах,к,ик, навишта мешавад» иктифо меварзад(3,81). Мутобщи равняй дигари тазкиранависй Х,ашмат номи х,ар яке аз шоирони овардаашро зери сарлавх,аи алохвда сабт намудаасг. Дар баъзе х,олот ном ва намунаи ашъори шоирро сабт намуда, барон шарх,и х,ол чойи холй мегузорад. Ин тарзи нигориши маълумот дар муаррифии шуарои Х,инду Эрой ва Афганистан ба назар мерасад. Албатта ин, нацсу заъф арзиши адабии асарро то авдозае коста мекунад. Муаллиф баъди зикри х,яр як шоир бо нацли тарчумаи ах,вол ва осори у мутобици меъёри анъанаи тазкиранигорй аз ашъори у намунах,о меорад, ки ин гуна ашъор дар адабиётшиносй ах,амияти мухрм дорад.
Мувофици дастабавдии мух,авдщи таърихи тазкирах,ои форсй Ах,мад Гулчинй Маонй тазкирах,ои форсй ба таври зер тацсим мешаванд:
1) Тазкирах,ои умумй (муаллиф дар ин гуна тазкирах,о фацат шярх,и х,( >ли шуарои иеш аз рузгори худро оварда, аз сарчашмах,ои петттин истифода мекунад).
2) Тазкирах,ои асрй (ин гуна тазкирах,о мухтасари ах,воли шуарои х,амахди тазкнранависро фаро мегиравд ва ё илова бар шуарои х,амаср баъдан аз шуарои гузашта низ зикре ба амал овардаанд).
3) Тазкирах,ои ихтисосй- ин навъи тазкирах,о дар навбати худ ба се бахш гацсим мешаванд:
а) тяжи рах,ои мах,аллй (хоси шуарои як минтаца ё вилоят);
б) тазкирахри мавзуй (ихтисос ба навъи муайяне аз ашъор доранд, монанди марсия, х,амоса,...);
в) тазкнрах,ои табакотй (шомнли габацаи муайян аз шуаро, мисли вузаро ва амсоли ин).
Аз рун ин гацсимог метавон гуфт, ки тазкирах,ои Х,ашмат ба гурух,и тазкнрах,ои асрй дохил мешаванд. Зеро дар опх,о шарх,и х,ол ва осори суханварони х,амахди мусанниф ба цалам омадааст.
Мусаллам аст, ки х,ар тазкира дорой сарчашмах,ои адабиву таърихй мебошад ва аглаби авког дар мати ба он шпора меравад. Дар «Тазкирату-ш-шуаро»-и Х,ашмат низ номи як даста кутуб зикр шудааст, ки ба гумони голиб аз опх,о дар таълифи тазкираи худ истифода намудааст. Ба монанди:
1. «Тазкираи Хусяйпй»-и Мир Х,усайн Дус1 и Санбх,алй.
2. « M а ч м ау - л -фу с а х,о » - и Ризоцулихони Х,идоят.
3. «Оташкада»-и Лутфалибеки Озар.
4. «Хизонаи омира»-и Мир I уломалихони Озод.
5. «Гулистони масаррат»-и Абдуррах,монхони Шокир.
6. «Мифтоху-т-таворих»-и Шайх Абдулкодири Бадоунй.
7. «Сунбулистон»-и Бебок.
8. «Тазкирату-ш-шуаро»-и Фазлии Намангонй.
9. «Тух,фату-л-ах,боб фй тазкирати-л-асх,об»-и К,орй
Рах,ма1уллох,и Возех,.
Аз номг^и осори зикршуда пайдост, ки Мирсиддицхони Х,ашмат х,ини тадвиии тазкираи хеш х,ам аз кутуби адабиву таърихй ва х,ам илмиву сох,авй истифода иамудааст. Х,амин тарик„ Х,ашмат х,арчанд дар алох,идагй маъхазх,ои истифодаиамудаашро мустацимаи иишои иадодааст, лекии дар баёни ах,воли шуаро, лах,азоти рузгори эшон, тавсифи майорату хунари шеъргуии адибон, иртибот ва х,амбастагии дои рах,ои илмиву адабй, х,амчуиии муиосибаташои бо салотину х,укамо ва дарбору даргох,и эшон ва Fafipa аз ии ё он осори адабиву таърихй ва тазкираву асарх,ои илмй бах,рагирй кардааст. Барон тасдици андешах,ои болой метавон санадх,ои фаровон овард. Аз чумла, Х,ашмат зимни нигориши рузгор ва осори Х.азин ном шоир чунин менависад: «Сониян дар Банорас икомат гузида ба х,амон ^о вафот кард. Дар «Мифтоху-т-таворих» мастур аст, ки Шайх барон худ мацбарае бино фармуда,интизори а1 (али мавъуд мекашид» (3,40).
Чои дигар ро^с ь ба Шокир ном шоире ба тарной зайл иттилоъ медих,ад: «Шокир. Тахаллуси Абдуррах,моихоии Хипдисг, ки аз хавонини он 1(о зох,ир будааст. Чун «Гулистони масаррат» таълифи уст, мух,аррир аз дидаии он китоб дар масаррат ва аз тамошои он хадицалмаонй мудом мах,зуз» (3, 79).
Х,амчунин муаллифи тазкира аз хусуси маиобеъ ва маохизи асари мазкур ёдовар шуда, чанде аз ашъори иарокандаи шоирро ба сифати намуна сабт меиамояд. Х,амии тарифа, он 9 асаре, ки зикрашон дар боло рафт, дар мавридх,ои лозима барои «Тазкирату-ш-шуаро»-и Х,ашмат ба х,айси маибаи асосй хидмат кардаанд.
Аз омузиш ва га х, к, и к, и тазкираи Х,ашмат маълум мегардад, ки номбурда «Тух,фату-л-ах,боб фй газкираги-л-асх,об»-и Возех,ро ба масобаи сарчашмаи муътамад мавриди истифода rçapop додааст. Аз ии хотир, дар бештар маврид дар такя ба ахбори тазкираи Возех, иттилоъ медих,ад. Х,ашмат х,аигоми ба цалам
овардани р^згор ва осори намояндагони Х,инду Эрон ва Афгонистон бештар ахбори «Тазкираи Хусайнй»-и Хусайн Д^сти Санбх,алиро neniop^n худ доштааст. Дар ин маврид цайд ва ишорах,ое ба монанди «дар «Тазкираи Хусайнй» мастур аст, ки», «дар «Мифтох,у-т-таворих» омадааст, ки» шах,одат медих,анд. Бояд гуфт, ки Х,ашмат х,ангоми ба цалам овардани ах,вол ва ашъори Рох,иб, Субот, Х,азин, К,абул, Мазх,ар, Якто ва дигарон дар такя ба маводи «Тазкираи Хусайнй» иттилоъ додааст(3, 62; 31; 39; 4, 57; 77; 112). Ч,ои дигар, дар мавриди баррасии зиндигиномаи Адо, Амир, Акмал, 1>ех,чат, Риндй, Порсохо^аи Садр, Гулханй, Нола ва Касрат бошад, такя ба ахбори тазкираи Фазлии Намангонй намуда(3, 10; И; 19; 29; 63; 30; 4, 67; 87; 63). Ручуъ намудан ба сарчашмах,ои адабиву таърихй, ба ин васила бозёфтани мух,имтарин чузъиёти х,аёги шоирон аз дацицкориву шеваи махсуси тазкиранигории Х,ашмат дарак медих,ад.
К,обили к,яйл аст, ки f х,ангоми муаррифии як шоир аз якчанд сарчашмах,ои илмй ва таърихномах,о истифода мекунад. Ба ин надX,, зимни баёни шарх,и х,оли Сайид Абду^алил ибни Сайид Ах,мад ал-Х,усайнй, Собит ва Неъматхони Олй дар такя ба «Тазкираи Хусайнй»-и Х,усайни Дуст ва «Мифтох,у-т-таворих» иттилоъ медих,ад (4, 18; 34; 11). Дар мавриди муаррифии Мазх,ар ном шоири форсизабони Х,инд таърихи валодаташро аз «М ифтоху-т-таворих», ва^х,и тасмияи тахаллус ва дигар ^узъиёти зиндагии Ур<> аз тазкираи Мир I уломалихоии Озод ва намунаи ашъорашро аз «Тазкираи Хусяйпй»-и Х,усайни Д^ст ва «Гулистони масаррат»-и Абдуррах,монхони Шокир сабт намудааст (3, 77-79).
Дар тазкираи Х,ашмат маълумот дар бораи шоирон мутобици усулх,ои газкирах,ои пешин сурат гирифтааст. Тарзи пешних,оди маълумот оид ба ах,воли шуаро ба таври зайл мебошад:
а) маълумоти шарх,их,олии шуаро, ки дар он дар бораи аслу насаб, мах,алли зист, номи устоду шогирдон, хислатх,ои шахсии шоирон, таърихи валодат, макони фавт ва гайра иттилоъ дода шудааст;
б) маълумот перомуни осори шуаро. Муаллиф ба ин васила, оид ба дара^аи илму маърифат, рутбаи фазилат, мах,орати адабй ва нуфузи шоирй, сабку услуби нигориши адибон, ва^х,и тасмияи тахаллус ва теъдоди осори эшон маълумот меорад;
в) порчаи шеърй ва намуна аз ашъори шоирон.
Дар иртибот ба нуфуз ва манзалати шуаро дар х,аёти маънавии ^омеа маълумоти зикрнамудаи муаллиф низ гуногун аст. Аз ин '(их.яг, метавон гуфт, ки дар баробари меъёрх,ои умумии тазкиранависй Х,ашмат барои худ меъёри мушаххаси танзими тазкираро интихоб намудааст, ки вижагих,ои таснифи онро бозгуй менамоянд. Tax,к,и к, ва ошной бо маводи тазкира нишон медих,ад, ки дар бораи баъзе сухаиварои муаллиф хеле муфассал ва дар хусуси цисме аз онх,о иисбатаи мухтасар ва перомуни баъзе адибои хеле ба таври фишурда иттилоъ додааст. Масалан, Х,ашмат шарх,и х,ол ва ашъори Шох,инро дар х,а^ми 10 сах,ифаи тазкира баёи иамуда, 7 газал, 2 рубой, 1 фард, 1 цитъа ва 205 байт аз маснавии «Тух,фаи дустон» дар ма^муъ 526 мисраъро сабт намудааст(3, 83-93). Х,амин тарик„ мутобици меъёри нигориш зикри Возех, 8 сах,ифа, Савдо 3 сах,ифа, К,оонй 16 сах,ифа, Вайей 7 ва Гавх,арй 4 сах,ифаро ташкил медих,анд(4, 99-107; 3, 67-69; 4, 42-57; 92-98; 64-67).
Аз ин 40 бармеояд, ки Х,ашмат зимни таснифи тазкира ба эътибор ва макоми шуаро ах,амият дода, кушиш намудааст, ки дар хусуси ин адибои х,ар санаде, ки ро^еъ ба рузгору осорашон зери даст дорад, дар тазкирааш зикр намояд. Аммо нисбати он шуарое, ки ашъорашон аз лих,ози хунарй ва нафосату салосат дар сатх,и иоёнтар аст, аз чумлаи Шукурии ( амарцандй, Эшон, Анбар, Зох,нр, Ориф, К,ивомй ва f.. гава^ЧУ*, кам зох,ир намудааст (3,81; 13; 4, 8; 8; 8; 42).
Масъалаи дигаре, ки зимни шинохти зиндагй ва осори шуаро сох,иби тазкира ба он изгори назар намудааст, муайян намудани !()Д1ох,и шуаро мебошад. Дар тазкира макони зисти цари Г) х,амаи адибои зикр шудааст. Маълум мешавад, ки к, и с ми зиёди шоирон аз чумла, Ансаб, Акбар, Амлах,, Афцар, Эшон, Афзал, Афсах,, Ота-шй, I>arço, Бебок, Бах,ор, Тамкин, Чуръат, Ч,алолй, Росих, Рамзй, Роцим, Дониш ва кайра аз Бухоро, Адо, Рахрмй, Забех,о Сииандй, Шукурй, Абдй аз Самарканд, Амир, Акмал, 1>ех,чат, Хирад, Хо-тиф, Зокир, Зох,ид ва дигарон аз Хуцапд, Ирей, Х,асарат, Шариф аз Х,исор, Асирй ва Лисонй аз Ху^анд, Ч,авх,арй ва Макбул аз Истаравшан ва Fañpa х,асганд.
Мусаллам аст, ки цисми зиёди шуарои тазкира аксаран дар Бухоро ба дунё омадаанд. Ба ин ва^х,, Х,ашмат зодгох,и 70 нафар
шоирро, ки дар Бухоро мутаваллид гаштаанд, муайян сохтааст. Илова бар ин, аз хусуси як идда шуарое, ки берун аз цаламрави Бухоро умр ба cap бурда бошанд, х,ам фаъолияти адабиашон ба х,авзаи адабии Бухоро иртибот дошт, ёдовар шудааст. Аз иих,о 11 нафар аз Самарканд, 7 нафар аз Истаравшан, 2 нафар аз Ху-Чанд, 2 нафар аз Насаф, 3 нафар аз Х,исор, 3 нафар аз Ургут, 1 нафар аз Хатлон, 2 нафар аз Чуйбор ва 1 нафар аз Бойсун буда-анд. Бояд гуфт, ки муаллиф ро^еь ба замони зиндагии шуаро ас-ноди дациц ва санах,оро на дар х,ама маврид зикр кардааст. Инро метавон аз рун цайд ва ишороте, ки оид ба давраи хукмронии х,окиму амирони он замой ва иртиботи маънавии эшон бо адибон муайян кард. Масалан, дар мавриди зод1 ох,и Ч,алолй ном шоире ягон санади да к, и к, ба назар нарасид. Сох,иби тазкира танх,о бо ибораи «аз шуарои замони амир наввара марцадух,у будааст» иктифо мекунад(3, 36).
Ро^е ь ба ах,вол ва осори Х,иммат ном шоире чунин менигорад: «Аз мустаидон ва сох,ибкамолони асри Амир Х,айдар наввара марцадух,у буда, дар девони валади аршади он султони саодатнишон Мир Хусайихон мансуб» (4, 108). Аз рун цайдх,ое, ки перомуни шуаро ва муносибаташон бо амирон Х,ашмат дар тазкира ишора кардааст, тацрир кардан мумкин, ки Ч,алолй аз мавзеи 'I ошкурюп ва Х,иммат аз шоирони Хуцанд мебошанд. Дар тазкира зикри як i урух, шоироне низ рафтааст, ки ватани аслии оих,о мушаххас нагардидааст.
Яке аз хусусия i х,ои тазкира зикри хешу як, paño и шоирон ме-бошад. Масалан, дар мавриди Ч,амолй ном шоире аз хусуси К,иво-миддин ном бародари у сухан ронда, рубоии дар х,як,к,и х,амдигар навиштаи онх,оро дар тазкира сабт намудааст. Чунончи: «Дар фурцати ту ин дили ^асратаицом, К,онеъ нашуд, ба номаву пайку паем. Кай бошад кай, ки боз бо %ам бошем, То шарбатииттщод ояд ба К,ивом» (3, 36).
Чои дигар, оид ба Х,азин ном шоири Х,инд аз мух,ити ах,вол ва вазъи оилаи у хабар медих,ад(3, 41). Вобаста ба чунин тарзи маълумот дар тазкира бародари К,орй Кароматуллох, будани Иноят, писари Байрамалй х,окими Марв будани Хо^й, падари Фуруп"! будани Око Myco, аз наздикони домулло Абулфазли Садр мах,суб ёфтани Музмар ба цалам омадааст, ки ин тарзи нигориш
дих,ати л а к, и к, намудани шахсияти шоир ва iyiisviy нажоди вай дорой ах,амияти мух,им мебошад.
Дигар аз вижагих,ои мух,ими тазкира иборат аз он аст, ки дар он соли валодати шоирон зикр нагардидааст. Муаллиф х,ангоми ба к,ала\[ овардаии ах,вол ва рузгори шоирон ба таври умумй маълумот медих,ад. Дар тазкира ганх,о соли таваллуди 3 нафар аз шоирони шибх,и кораи Х,иид Озод, Орзу, Х,азии ва ду нафар аз доираи адабии Хуцанд ва Бухоро Амир ва Сомй ном шоироне оварда шудаанд, ки гуё мувофици сабки нигориши у зарурате барои муайян сохтаии таърихи валодати адибон мавдуд иамебошад. Аз ии дих,ат сабаби ба ии амал даст задани у дар он аст, ки дар вацги таълифи китоб кушиши муаррифй намудани хунари нависандагй ва сабку салицаи шоирон бештар аз дониби муаллиф ба эътибор шрифта мешавад (3, 3; 16; 39; 11; 4, 83).
Бахши дигари масоили умдаи дар тазкира арзёбй гардида, таваддух,и муаллиф ба маютулият ва касбу хунари шоирон дониста мешавад. Аз ии хотир, сох,иби тазкира ба кадом иавъи санъату х,унар шавцу мах,орат доштаии шоиронро зикр иамудааст. Масалаи, дар танбурнавозй мох,ир будаии Узлат ва Рах,имй, дар х,аккокй сал1щамаид будаии Х,асан, ба китобдорй машгул будаии Л чту Фо1щи Намаигоий ва дар воизй шух,рат доштаии Рамзиро таъкид кардааст(4, 16; 3, 64; 47; 4, 16; 37).
Х^мчунин, Х,ашмат иеромуни баъзе шуаро, ки чуз шоирй ба х,уиари хаттотй шугл дошатанд, хабар медих,ад. Чуиоичй, маълумоти Х,ашмат родеъ ба Симо ном шоире ни тарз аст: «Ба гумони мух,аррир таълифи у иусахи хаттотони замоиасту салису райх,онаш дар ии овон котибонро муяссар не» (3, 69).
Чои дигар, Х,ашмат аз хусуси асарх,ое, ки Шарифй ном шоире китобат намудааст, чунин менависад: «Ба иазди котибу-л-х,уруф аз хати... он марх,ум «Ч,авомеу-л-калим»-и бенуц гаи Шайх Файзй ва «Мадмау-л-амсол»-и арабй ва форсй ва чаид рисолаи дигар мавдуд аст» (3, 80).
Аз маводи тазкира бармеояд, ки санъати хаттотй дар ии давр густариш иамуда, адибони хушиавис, хосса дар навиштани хати шикаста, насх ва настаълиц мах,орати зиёд доштаанд. Бино ба цавли мусаиииф Иноят, Нуруллохода ва Ниёзи Кашмирй ба хати шикаста ва настаълиц мох,иру Хусайн ва Холис дар дигар айвой хат хунарманд будаанд(4, 17; 86; 84; 3, 42; 56).
Х,амчунин дар тазкира зикри хислатх,ои шахсии шоирон чун рукни мух,ими шинохти эшон ба цалам омадааст. Ба ин вадх,, сох,иби ахлоци х,асана будани Мирзо (одик,и Муншй, «давони иоктинати шафик;» будани Азизй ва «дар сахо Х,отами замон» будани Адоро босарох,ат таъкид намудааст (4, 1; 16; 3, 10).
Масъалаи да к, и к, намудани соли фавти шоирон низ аз назари муаллифи тазкира берун намондааст. Дар тазкира тацрибаи соли вафоти 31 шоир ба цалам омадааст, ки ин нишондод дар мукоиса ба гацрири соли таваллуди шуаро зиёд мебошад. Зимнан бояд изх,ор дошт, ки тацрири соли даргузашти адибон аз суи мусаннифи тазкира якранг набуда, бо шева ва усулх,ои мухталиф дараён гирифтааст. Аз думла, дар тазкира соли даргузашти мушаххаси 28 шоир мутобици меъёри усулх,ои маъмулй ба цалам омадааст. Усули дигари тацрири соли вафоти шоирон бо зикри иборах,ои «як х,азору ду саду сию x,aim », «муддати х,аёташ х,афтоду х,аф i сол буда», «бахшиши солаш аз К,ории мазкур (Возех,.- И.Э) вафот ёфта» ва f. .. сурат гирифтааст. Масалан, мусанниф барои муйян намудани соли 12 нафар адиб чунин усулро ба кор мегирад. Х,ашмат дар баъзе маврид соли фавти шоиронро тавассути цитъах,ои таърихй ва моддах,ои таърихе, ки дар тазкира сабт намудааст, муцаррар месозад. Масалан, соли вафоти Сарвй ном шоиреро чунин зикр намудааст:
«Соли фавташро чунин возех, навишт, Як разору дусаду х,аштоду х,афт» (3, 72).
Оид ба Шеван ном шоир чунин навишта: Мавлавй он ки дурри маъниро, Дар х,ама боб аз х,ама бех, гуфт, Дар синех,ри камол бадре буд, Рух чу мох, аз сах,оби марг нухуфт. Мущабиз гангг аз ин сарои Fypyp, Рафт чун гул ба 6ofh хулд шукуфт. Солу мохр цазош нири хирад, Шах,ришавволуявмишанбегуфт» (3, 77).
Ба мусаннифи тазкира имкон пайдо шудааст, ки х,атто мох,, руз ва соли фавти шоирро муайян намояд. Агар ин моддаи таърихиро х,исоб кунем, соли даргузашти шоири мавриди назар ба 1241х/1824м х,осил мешавад.
Гузашта аз ин, дар тазкира макони рех,лати 3 нафар суханварон нишон дода шудааст, ки иих,о Х04Й, К,осими Бухорй, К,атил ва Якто мебошанд(3, 47; 4, 60; 61; 112).
Х,амин тарик„ дар тазкира соли вафоти 10 шоир дар моддах,ои таърихй аз суи муаллиф нишон дода шудааст, ки асар аз лих,ози овардани цитъах,ои таърихй арзиш иайдо мекунад.
Аз ом^зиш ва гад к, и к, и тазкира маълум мегардад, ки дар асари мавриди таваччук, асмои баъзе шуаро мукарраран зикр ёфтааст. Вучух,оти 1у1!нян мазкурро метавон аз ду чих,ат ташхис кард. Аввал он ки баъзе шуаро дар фосилаи умр бо сабабх,ои мухталиф ду тахаллус касб кардаанд. Омили дигар ин аст, ки муаллиф аз сабаби асноди м^ътамад ва дак,ик, оид ба ах,вол ва осори шуаро надоштан дар х,ар ду к,ис\ш тазкира маълумот медих,ад. Ба гумони мо х,ар ду омил низ эътимодбахш мебошанд, ки дар ин бора кдйд ва ишорах,ои муаллиф дар тазкира вучуд дорад. Аз ^умла, дар к, и с ми аввали тазкира зимни нигориши ахроли Ширин ном шоире менависад: «Ширин. Тахаллуси Маслуб Шариф Махдуми М^ътасим аст. Ах,воли он донишиажух, дар бобу-л-мим батафсил меояд» (3, 81). Дар цисми дувуми тазкира бошад, оид ба шоири номбурда батафсил ва ботах,аммул иттилоъ медих,ад(4, 79-83). Баробари ин, х,олатх,ое низ ба назар мерасанд, ки сох,иби тазкира х,ар ду тахаллуси онх,оро ёдовар мешавад. Ба ин ва^х,, оид ба Абдулазими Сомй маълумот дода, 1ушд мекунад, ки «Х,оло баъзе ашъоре, ки аз мархум дида шуд, Мех,рй тахаллус дорад. Иншооллох, ба х,арфа-л-мим ах,воли он муфассалан меояд» (3,75).Илова бар ин, перомуни Афцари Бухорой х,ам дар к,ис\ш аввал ва х,ам дар к,ис\ш дувуми тазкира маълумот дода, дар к, и с ми дувум аз хусуси Борис тахаллус касб кардани у ишора кардаасту халос. Х^мчунин дар тазкира ва^х,и тасмияи тахаллуси Бебок, Олй, Азмй, Ориф, Осй, Мазх,ар, Х,орун, ва Якто нишон дода шудааст (3, 25; 3, 11; 15; 16; 22; 77; 108; 112).
Боз як хусусияти дигари тазкираи Х,ашмат он аст, ки муаллиф дар бораи х,аёт ва фаъолияти адабии шоирон хабар дода, дар як вак/i фикру андешах,ои худро дар х,ошияи матн сабт менамояд. Ин тарзи нигориш дар аглаби мутуни тазкира мушох,ида мешавад, ки аз усули хоси тазкиранигории Х,ашмат шах,одат медих,ад.
Дигар аз масоили мух,име, ки дар тазкира ба шерозаи гах,к,и к, кашида шудааст, ин воцеанигорй ва иак,лу ривояти муаллиф аз х,аёти и^гимоии шоирон мебошад. Барои х,ар як адиб хосса,
тазкиранигор тасвири х,аё ги идтимоии шуаро рисолати таърихй ва такозои замон буд. Х,ашмат низ бо вудуди инъикоси х,аёти маънавию фарх,ангии шоирон назари идмолй ва таваччух,и махсус ба х,аёти воцеии шоирон зох,ир намудааст, ки рангами омузиш ва гах,к,и к,и «Тазкирату-ш-шуаро»-и у ба мушохрда мерасад. Муаллиф х,аш оми ба цалам овардани рузгор ва осори як rçarop суханварон аз думлаи Савдо, Порсо, Шокир, Мунир вацоеи мухталифи зиндагии эшонро дар асар зикр намудааст(3, 67; 30; 79; 4, 75).
Яке аз данбах,ои дигари тазкира дар он зох,ир мегардад, ки ро^еъ ба ах,вол ва осори муаллиф цайд ва ишорах,оро дар асар дарёфт кардан мумкин аст. Дар хотимаи цисмати дувуми тазкира Мирсидцицхони Х,ашмат аз хусуси «Тазкирату-с-салотин»-и хеш ёдовар мешавад: «.. .баъзе аз онх,оро дар «Тазкирату-с-салотин» мух,аррир (Х,ашмат.-И.Э) мастур мекард» (4, 136). Чои дигар, Х,ашмат оид ба Якто ном шоири ншбх,и кораи Х,инд маълумот дода, аз ашъори худ 12 газалу 1 мустазодро сабт менамояд. Бояд гуфт, ки сабаби иншо намудани ашъори f дар тазкира х,амоно сех,ри сухани Яктост, ки боиси бедор гаштани шавцу i я is к, и дили шоир гардидааст. Ин гуфтаро худи муаллиф низ тасдиц менамояд: «То хаташ тар^и Ца^онгирию Ковусйрехт, Лашкари Занги^аводй ба сари русй рехт. Сурмаолуда нигоце, ки ба ёдам омад, Ки сиришки шафаце аз мижаам - Туей рехт.
Аз ин хусни матлаъ шавц дубора гашт лоилоч худ газале ба ин к;офия гуфтам. Бо вучуди адами лаёцат дар ин 40 мастур мегардад:
Он чй бардил алам аз ме^нати ма^буейрехт, Кай бар ислом чунин аз ситами русй рехт. Ощ нур^асрати ман синаи хоро бигудохт, Ашк бар х,олатиманкофуриноцуейрехт (4,112).
Аз мазмун ва мухдавои давобияи Х,ашмат метавон баъзе дузъиёти мух,ими зиндагии уро ба мушох,ида гирифт...
Дар «Тазкирату-ш-шуаро»-и Х,ашмат, инчунин, р^йдодх,ои таърихии мухталифи замон, ки ба эдодиёти баъзе шоирон вобастагиву иртибот доштанд, ба цалам дода шудааст. Масалан, зимни баёни ах,вол ва ашъори Миракдони Бухорй чунин сагрх,о ба назар мерасанд: «Ва х,азраги амири кабир фарзанди дилбанди рашиди худ, яъне х,азраги Амир Х,айдар, ки машхур ба амири
саиданд, дар назди эшон ба '(их.яги тах,сили илм супурда, чун амири саидро дар К,аршй х,окиvi намуда» (4, 72).
Мусанниф х,ан1 оми ба цалам овардани рузгор ва осори волии Хуцмпд амир Умархон, ки бо тахаллуси «Амир» маъруф аст, аз ху-суси иртибот ва муносибати маънавии у бо а?уш илму адаб чунин менависад: «Хони мазбурро бо тоифаи шуаро ва фузало мух,аббати тамом буд. Шабу руз сух,бати у холй аз сафи фузалои замой ва уламои саодатиишои ва содот холй иабуд. Ва эшон сити фазилати уро шунида, ба даргох,и у му^тамеъ гашта буданд» (3, 12).
Аз ин хотир, гуфтан ба маврид аст, ки тазкира на танх,о х,амчун манбаи омузиши масоили адабй, балки чун сарчашмаи таърихй '(их.яги гах,к,и к,и давлатдории аморати Бухоро ва хонигарих,ои Осиёи Марказй ах,амияти мух,им ва заруриро сох,иб аст.
Дар хотимаи «Тазкирату-ш-шуаро»-и Х,ашмат силсилаи нацлу ривоят ва латифах,ои дилангез аз х,аёти фарх,ангии суханварони форсу го^ик цаламдод шудааст, ки чолиби диедат мебошанд. Дар ин хусус к'яйд ва ишораи худи муаллиф низ дар асар ба тарной зайл ба цалам омада: «.. .иншооллох, ба хотимаи ин тазкира, ки дар латоифу мух,овараи шуаро навишта мешавад» (4, 2).
Х,ашмат дар такя ба маводи манбаъ ва сарчашмах,ои муътабари илму адаби форсй аз ^умлаи «Оташкада»-и Лутфалибеки Озар, «Рузи равшан»-и Мух,аммад Х,усайни Сабо, «Субх,и гулшан»-и Алих,асани Таслим, «Шамъи ан^уман»-и Мух,аммад Сиддицхон, «Тазкираи Шерхонй»-и Шерхони Лудй ва «Музокиру-л-асх,об»-и Малех,ои Самар^андй аз чараёни мух,овара ва мушоирах,ои шоирон латифах,ои а^оибу хонданиро дар асар чунин сабт намудааст: «Дар тазкираи Шерхонй мастур аст, ки дар ма^лиси наввоб Шукруллохон рузе миёни Носиралй ба Мирзо Бедил иттифоци мулоког афтод. Носиралй ба Мирзо гуфтанд: Шумо фармоед. Фард:
Нашуд оинаи кайфияте бо зощророй,
Нщон чун монадам маънй ба чандин лафзи пайдой.
Мисраи сонй хилофи дастур менамояд. Зеро ки маънй тобеи лафз аст. Х,ар гох, лафз зох,ир нашавад, маънй низ зох,ир намешавад. Мирзо табассум намуда фармуданд, ки маънй, ки шумо тобеи лафз медоред, он низ лафзе беш нест. Фард:
За арзн цав^арн маънй ба внцдон сулл, кун Бедил, Нусахрангилатофатёфт, то тацрирфарсояд» (4,126).
Чои дигар менигорад: «Нацл аст, ки рузе дар ма^лиси хон... Мирзо Аб^голиби Калим аз ашъори худ хоидаид, ки хон фармуд, ки байте дар сифати касе, ки захми дандон дошта бошад, тарх, бояд намуд. Аввал Калим чун матлаъ бар бадех,а гуфт.Фард: Захми дандон хубтар кард он лаби пурхандаро, Су^баторй айш мебошад ацици кандаро.
А?уш ма'щис i ах,сину офарин карданд. Боз Мирзо Соиб i авх,ари ин шеър суфт:
Бошад ба лабашнишони дандон, Нщше, ки ба муддао нишинад.
Ма^лиснён тах,сини балег намуданд. Калим тоб наоварда гуфт:
Пешиин цав^ариёне, ки дар ин бозоранд, К,имматиришта фузунтар бувадаз гавцари мо.
Аз ин киноят Мирзо Соиб бар худ печида ин шеър бигуфт. Фард:
Тирарузй бин, ки мехо^адКалими безабон, Пеши шамъи Tjfp изгори забондонй кунад.
Чун ин сухан масмуи Калим шуд, дуруштй ofo3 кард, кор аз мух,овара ба му^одала кашид. Хони мазкур гуфт: охир ин арсаи ашъор аст, на майдони корзор бо х,ам сулх, дод» (4, 126).
Х,амин тавр, «Тазкирату-ш-шуаро»-и Мирсиддицхони Х,ашмат аз мух,имтарин тазкирах,ои куру и и XIX-XX мах,суб ёфта, дар муайян сохтани сабки нигориш ва хунари нигорандагии чех,рах,ои то х,ол тах,^1щнашудаи адабиёти то^ик ах,амияти сарчашмавй дорад. Ах,амия1и омузишитазкираи Мирсиддикони Х,ашмат аз он иборат аст, ки оид ба ах,вол ва осори 187 нафар шоири як давраи ка\п ях,к,ик,и адабиёт маълумоти иур^иммат медих,ад. Ба василаи омузиши тазкираи номбурда имкон дорад, ки баъзе лах,аз(п и мубх,ам ва номакшуфи рузгори онх,оро дарёбем. Маълумотх,ои Х,ашмат дорой ах,амияти адабиву таърихй ва илмиву амалй буда, аз нуфуз ва хунари тазкиранигории адиб шах,ода1 медих,анд. Аз ин хотир гуфтан ч<нп аст, ки тазкираи Мирсидд1щхони Х,ашмат дар муайян сохтани масъалах,ои мубрами адабиётшиносй ва сабку сал1щаи намояндагони ахди Фароруд дар асрх,ои XIX-XX ба сифати сарчашмаи муътамад арзиши зиёд дорад. Омуипи ва i ях,к,ик,и х,амачонибаи тазкираи
Х,ашмат барон ганомандии илми адабиётшиносии тодик мусоидат хох,ад кард.
ПАЙНАВИШТ
1. Ах,мади Гулчини Маонй. Таърихи тазкирах,ои форсй.-Тех,рон, 1363 (дар ду дилд)
2. Каримов У. Адабиёти тодик дар нимаи дувуми асри XVIII ва аввали асри XIX. К,исми якум.-Сталинобод: Нашр.Давл.Тод,1959
3. Хдшмат М. Тазкирату-ш-шуаро. Нусхаи№2728
4. Хдшмат М.Тазкирату-ш-шуаро. Нусхаи №61
5. Х,одизода Р. Адабиёти тодик дар нимаи дувуми асри XIX.-Душанбе, 1968
Структура, содержание и принципы составления «Тазкирату-ш-шуаро» Хашмата
И. Эшонкулов
Ключевые слова: история таджикской литературы XIX века, традиция составления тезкире, «Тазкирату-ш-шуаро» Хашмата, структура и особенности тезкире.
«Тазкирату-ш-шуаро» Мирсиддикхона Хашмата является одним из важнейших источников изучения таджикской литературы XIXвека. Тезкире приводит ценные сведения о жизни и творчестве 187 поэтов сравнительно мало изученного периода таджикской литературы.
Автор статьи на основе трех рукописей труда Хашмата, хранившихся в библиотеке института востоковедения им. Бируни АН Узбекистана, определяет структурно-содержательные особенности тезкире, принципы его составления. В статье выявлены основные источники труда Хашмата, такие как «Тазкираи Хусайни» Мир Хусайна Дуста Санбхали, «Маджмау-л-фусахо» Хидоята, «Оташкада» Озара, «Гулистони масаррат» Абдуррахмана Шокира, «Мифтоху-т-таворих» Бадоуни и др.
Автор приходит к выводу, что тезкире Хашмата имеет ценность не только как литературный источник, но и как источник по изучению истории эмиратов Центральной Азии в XIXвеке.
Structure, Contents and Principles of Composition Concerned with Khashmat '* "Tazkiratu-sh-Shuaro "
I.Eshonkulov
Key words: history of the Tajik literature of the XlX-th century, tradition of tezkire composition, Khashmat's "Tazkiratu-sh-Shuaro ", structure and peculiarities of tezkire
Mazsiddkhon Khashmat's "Tazkiratu-sh-Shuaro" is one of the most important sources for the studies of the Tajik literature of the XlX-th century. Tezkire adduces valuable data about the life and creation of 187 poets of the comparatively poorly examined period of the Tajik literature.
Proceeding from Khashmat's three manuscripts kept in the libraiy of the Institute of Oriental studies under the Uzbek Academy of Sciences, the author determines content-stnictural pecidiarities of tezkire, principles of its composition. The article reveals the main sources of Khashmat s literary production: "Tazkirai Khusaini" byMir Khusain Dust Sanbkhali, "Madzhmau-l-Fusakho"by Khidoyat, "Otashkada " by Ozar, "Gulistoni Masarrat" byAbdurrakhmcm Shokir, "Miftokhu-t-Tavozikh "by Badouni and others.
The author comes to the conclusion that Khashmat's tezkire is worth value not only as a literary source, but that one as related to the history of emirats of Central Asia in the XlX-th century either
