CC BY
42
И. Эшощулов
TAX,ЛИЛИ К.ИЁСИИ ТАЗКИРАХ.ОИ ХДШМАТ ВА МУХ.ТАРАМ
Вожатой калидй: та ърихи ада биёти то цик дар нимаи дувуми асри 19 ва ибтидои асри 20, тазкиранависй, «Тазкирату-ш-шуаро»-иХ^ашмат, «Тазкирату-ш-шуаро»-иМу^тарам
Муайян кардани арзиши адабии тазкирах,о ва мавцеи онх,о дар равандх,ои адабй ва х,аёти маданй бидуни тардид аз мух,им-тарин масъалах,оест барои он ки махсусият ва чанбах,ои умдаи тазкиранигории нимаи дувуми цари и XIX ва ибтидои асри ХХ-и ахди Фароруд ба вучуд оварда шавад. Дар таърихи адабиёти форсй дар шумори дигар осори илмиву адабй, девону мунтахаб Чунгу баёз ва газкирах,ои зиёде офарида шудаанд. Бо ин х,ама бояд гуфт, ки барои таъйину тадвини таърихи адабиёт дар цалам-рави забони форсй сарчашма ва марзан аввалиндара^а газкирах,о мах,суб мешаванд. Зеро бидуни омузиш ва истифодаи газкирах,о таърихи адабиётро иурра аз худ кардан, масьалах,ои гуногуни онро равшан кардан, оид ба сабку салицаи намояндагони як давраи адабиёт х,аматарафа х,арф задан, умуман дойр ба адабиёт хулосаи цатъй баровардан имконноиазир аст.
Бино ба иттилои академик Мух,аммад^они Шакурй дар авохири цари и XIX ва 0F03H садаи XX дар цаламрави Бухоро х,афт тазкира таълиф гардидааст, аз чумлаи « I ух,фагу-л-ах,боб фй тазкирати-л-асх,об»-и К,орй Рах,ма1уллох,и Возех,, «Тазкирату-ш-шуаро»-и Х,о^й Абдулазими Шаръй, «Тазкирату-ш-шуаро»-и Мир Сиддици Х,ашмат, «Афзалу-т-тазкор фй зикри-ш-шуаро в-ал ашъор»-и Афзал - махдуми Пирмастй, «Тазкирату-ш-шуарои мутааххирин»-и
Л Г) дул л о \ о1 (я н Л Г) д й, «Тазкирату-ш-шуаро»-и Х04Й Неъматуллохр Мухдарам ва «Тазкори ашъор»-и Садри Зиё (6, 105).
Бояд гуфт, ки тазкирах,ои дар боло зикршуда барои муайян кардаии пях,лух,ои мухталифи х,аёги мадаииву пятимой ва сиёсии ахди Фароруд чун маъхази муътамади адабиёти форсии тоники и он давра ах,амияти зиёд доранд. Арзиши адабй ва ах,амияти таърихии оих,оро адабиётшинос Расул Х,одизода дар ду китоби хеш бо номи «Источники к изучению таджикской литературы второй половины XIX» (1956) ва «Адабиёти то^ик дар нимаи дувуми асри XIX» (1968) дартах,цици мукоисавй таъйин кардааст.
Дар канори ни, рун кор омадаии 3 тазкираи дигар дар цаламрави забои ва адабиёти форсии тодикй дар ни ахд, аз цабили «Тазкираи Фах,мй», «Намунаи адабиёти тодик»-и Садриддии Айнй ва «Армугоии Саббоц»-и Кароматуллох,и Бухорй доираи омузиш ва тадцици таърихи адабиёти ин давраро боз х,ам густурдаву фарох хох,ад намуд. Ин буд муруре ба сайри таърихии тазкирах,о ва тазкиранигории ахд и Фароруд дар поёни асри XIX ва ибтидои цари и XX.
«Тазкирату-ш-шуаро»-и Мирсиддицхоии Х1ашмати Бухорой дар шумори тазкирах,ои гароиарзиши адабй шух,рат дошта, бо шеваи нигориши хоса таълиф гардидааст. Аз арзиш ва мухтассоти мух,ими асар яке ин аст, ки мусанниф бо вудуди истифода аз маводи тазкирах,ои х,амахди хеш, аз ^умлаи «Тух,фату-л-ах,боб .. .»-и Возех, ва «Афзалу-т-тазкор.. .»-и Афзал дар перомуни р^згор ва осори суханварони ахд и Фароруд аснод ва мадорики мух, и ме фарох,ам овардааст. Ин 40 х,адаф аз гадциц циёсу мукобала ва иртиботу х,аммонандии «Тазкирату-ш-шуаро»-и Х,ашмат бо тазкираи дигари замоин у, «Тазкирату-ш-шуаро»-и Х,одй Неъматуллох,и Мухдарам буда, матолиби аслии маколаи мо царор мегирад. Аз ин чих,аг, зарур аст, ки родеъ ба вижагй ва равшш,ои нигориши тазкиранигории авохири цари и XIX ва огози садаи ХХ-и х,авзаи адабии Бухоро назар афканем. Тах,к,и к,и амици таърихи тазкиранигории ахд и Фароруд масъалаи алох,идаест, ки ба таври бояду шояд омухта нашудааст. Ч явяддух, ба ин масъала танх,о ба хотири он аст, ки нуфуз ва мавцеи «Тазкирату-ш-шуаро»-и Х,ашмат дар байни дигар тазкирах,ои х,амаср муцаррар гардад. Гарчаиде «Тазкирату-ш-шуаро»-и Х,ашмат бо шеваи махсуси нигориш таълиф гардидааст, вале омузиш ва сандиши
он нишон медих,ад, ки дар мавриди муцобалаву циёс бо тазкирах,ои дигар дар асари мазкур ina6ox,aiy тафовут ба назар мерасад. Мох,ияти ни нуктаро х,ини пешних,оди маълумот дойр ба шуаро дар тазкира ва тазкирах,ои цабливу баъдй ба мушох,ида гирифтан мумкин аст.
Аз ни хотир, гахдили к, и оси и «Тазкирату-ш-шуаро»-и Х,аш-мат, «Афзалу-т-тазкор ....»-и Афзал, «Тазкирату-ш-шуаро»-и Myx,'i арам, «Тазкирату-ш-шуарои мутааххирин»-и Абдй, «Тазко-ри ашъор»-и Садри Зиё, «Армугони Саббоц»-и Кароматуллох,и Бухорй ва «Намунаи адабиёти i о'Ц1к»-и Айнй дар таъйини му-шаххасоти тазкиранигории ахди Фароруд ах,амия и мух,име доранд.
Дар ни мацола тасмим гирифтем, тафовут, иртибот ва ina6ox,ai и тазкирах,ои Х,ашмату Мухдарамро, ки дар як аср ба вудуд омадаанд, мавриди тах,лилу баррасй царор дих,ем. Мухдарам тазкираи худро дар соли 1324 х,идрии цамарй мусовй ба 1907 мелодй хусии ofo3 бахшидааст. Ин нуктаро донишманди точик AcFapn Ч,онфидо дар такя ба гуфтаи худи муаллиф, ки дар муцаддимаи асар хабар додааст, зикр намуда: Му^тарам он, киумдаи фузало, %аст маддо^и хусрави доно. ... Рухсаташ доду х,ам ба таърихаш, «Кард ицозат ба Му^тарам» гуфто (1, л;арфи «бе»),
Фузун бар ин, мавсуф нусхаи илмй-интицодии тазкираи номбурдаро омода сохта, дар ин чода сах,им мегардад. 11усхах,ои цаламии «Тазкирату-ш-шуаро»-и Мух,1арам дар 11ажух,инл ох,и ховаршиносии АИ To'piKiici он тахди разами 394 ва дар АФ Узбекистан ба номи Абурайх,они Берунй зери разами 2252 бо замимаи «Тазкирату-с-салотин»-и Х,ашмат дар як мудаллад гирдоварй шудаанд.
Нусхае, ки мо мавриди циёсу гахдил к, я pop медих,ем, х,амон нусхаи тах,иянамудаи илмй- интикодии AcFapn Чопфидо буда, бо хати форсй дар соли 1976 ба зевари табъ ороста гардидааст. Оид ба сохтор ва мундаридаи тазкираи Х,ашмат дар навиштах,ои пешин ба тафсил сухан рафтааст. Х,адаф аз i ах,к, и к, нишон додани х,амох,ангиву х,аммонандй ва баъзе вижагих,ои фарцкунандаи газкирах,ои Х,ашмату Myx,i арам мебошад, ки дар як аср ба вудуд омадаанд.
Бояд ёдовар шуд, ки тазкираи Мухдарам низ чун тазкираи Х,ашмат нотамом мондааст. К,азияи мазкур ду сабаб дорад. Са-баби нахуст ин аст, ки баъди фавти амир Абдулах,адхон ва ба иллати вуруди тагйиру дигаргуиих,о ба сохтор ва низоми давлатй тазкираи Myx,i арам дигар пуштибон ва харидоре иайдо намекунад. Аз ин чих,аг, адиб сахт мутаассир гардида, дигар барон идомат бахшидани асари хеш купгиш наменамояд. Дигар ин ки аз сабаби иарешонии авзоъ ва бад гаштани саломатй барон пурра ва мукаммал намудани мутуни аслии тазкира х,авсала накардааст. Чунончи дар ин маврид цайд мекунад: «Гох,е ба шугли мансабдорй ва гох,е ба узри беморй таъхиру таътил руй до да, инцибози табиати ах,вол ва и и к, и poní омол руй медод» (1, 7). Аз ин хотир, чунин метавон гуфт, ки сарнавишти газкирах,о ба х,амдигар аз чанд ^нх,аг царобату шабохдЧи цавие доранд. Илова бар ин, Мухдарам дар чанд чои тазкирааш аз Х,ашмат ёдовар шудааст. Масалан, зимни нигориши ах,вол ва осори Дилкаш ном шоире аз хусуси бахрамандии густурдаи у аз сух,бати Х,ашмат чунин хабар медихдд: «Аз да ко и к, и ракой к, и илмия вуцуфманд гардида, дар овони таътил ва цилоли тах,сил ба мацоми мацомшиносони ишрат рафта, тараннум ба сух,бати маънирасони Х,ашмат нишаста, такаллум мекард» (1, 135).
Ч,ои дигар, дар мавриди муаррифии Музтариб ном шоире цитъаи таърихиро, ки Х,ашмат дар фавти мавсуф гуфта будааст, дар тазкира сабт мекунад (1, 330). Чунин ба назар мерасад, ки Мухдарам зимни нигориши баёни рузгор ва осори Шох,ин, Ч,авх,арй, Афзал ва Дой аз матолиби тазкираи Х,ашмат истифода кардааст (1, 177; 86; 29; 132).
Дигареаз мух,имгарин х,амох,ан1 иву х,аммонандии газкирах,о дар нацду сухансан^ии оих,о ба назар мерасад. С ох,иби тазкира зимни баёни ах,вол ва зикри намунах,ои эдодии шоирон, муваффаццият ва камбудих,ои шеърии онх,оро махсус таъкид намуда, дар баробари ин, сах,ву ишт ибох,и дузъияшонро мавриди инт икод к, a pop медих,ад. Ин х,олатро метавон аз маълумотн у дар бораи Шукурии Самарцандй, Анбар, Х,азин, Сах,бо, Касрат, Афзал, Гулханй ва дигарон ба мушох,ида гирифт. Масалан, Х,ашмат х,ангоми ба цалам овардани рузгор ва осори Шукурии Самарцандй ба сабку салицаи шеъри у назар андохта, фикру
андешах,ои шахсии хешро оид ба абёти зерин чунин баён намудааст:
«Тире зи FaM3a суи ман он турк шастдод, Бар цопаби сад тавбаи ман сад шикает дод. Цоме бидод сочиву аз даст шуддилам, Боз ин чй х,ол буд, ки имруз даст дод.
Аз ин абёт, ки потобаи ахд и сухан аст, он кддар дархури истех,сон нест» (2, 81).
Чои дигар, оид ба Касрат ном шоири х,авзаи адабии Хуцанд cyx,6araiiipo бехдар аз шеъраш гацрир намуда, аз заъфу нацеи ашъораш ёдовар мешавад (3, 63).
Po'je ь ба тарзи шеъргуй ва мухтассоти ашъори Гулханй фикру мулох,изаи интицодии хешро чунин ба цалам медих,ад: «Fapa3 аз ин итноб ин ки Гулханй чун Нолаю Хи^лаг аз машох,ири шуарои Хуцанд набуд, ашъораш суст ва афкораш нодуруст илло ин ки и кд идо ре ба назм дошт. Агар аз чунин ашъори худ девон тартиб дода бошад, дуруст аст» (3, 67-68).
1>ах,ои Х,ашмат дар мавриди шинохти шеъри Афзал - махдуми Пирмастй, ки яке аз тазкиранигорон ва шоирони маддохр дарбор ба шумор мерафт, ин тарз сурат гирифтааст: «Лекин муддаист, гаггаббун ашъори шуаро ва таворих кам кардааст. Ба андак иояи шеър цаноат намуда, даъвии Хоконй ва Хусравй дар табъ дорад» (2,21).
Чунин тарзи бах,огузорй ва диду назари Х,ашмат дар мавриди шинохти х,унари шоирй ва заъфу нацеи ашъори суханварон дар аглаби мутуни тазкира ба назар мерасад.
Дигар аз вижагии тазкиранигории Х,ашмат дар иртибот ба ин масъала он аст, ки мавсуф зимни баёни ах,вол ва ашъори шуаро асноди ба даст овардаашро дар циёси маводи сарчашмах,о муайян менамояд. Ин х,олаг дар мавриди муаррифии Ах,мади Дониш, Х,озиц ва Гулханй ба назар мерасад (2, 57; 43-45; 3, 67).
Мух, i арам низ чун Х,ашмат дар перомуни баъзе шоироне, ки ашъорашон аз лих,ози х,унарй ва арзиши адабй дар сагх,и поёнтар царор дошта, дар шумори шоирони х,ирфай шомил набуданд, назарх,ои шп икодй баён намудааст. Масалан, дар мавриди Анвар ном шоире чунин менависад: «Лекин мар уро ашъори мувофици иддао ва лоици эътино нест. К,итъа:
Эй, ки дар фанни шеър мелофй, Xон дай Faр чи «Шар^и К,офия»-ро.
Кай шавадилми шеър маълумат, То нахонй аррзу цофияро.
Х,унари дигарон надидан айб, Дидани айби хештан кун ар аст (1, 44).
Чои дигар, оид ба Муллоризои Х,аким мутахаллис ба Таслим чунин навишта: «Уро аз ахд и табъ, балки ах,л и сухан намеииндоштам» (1, 77).
Ро^еъ ба Тамкини Бухорой х,арфх,ои интикодии Мух,1арам чунин ба цалам омада: «Ва мар уро муаллафест, ки номаш ба «Ч,унайду-л-олй» нишон аст, афсус аз он х,аме мех,на1, ки ном калону дех, вайрон аст. Дар шеър Хоцониро кух,нашоири фартутх,ол ва К.оониро навшоири хоммацол меииндорад, то шуарои аср ва булагои ахдро чй расад ва чй гузорад. Рубой: Айб аст, бузург баркашидан худро, В-аз цумлаихалц баргузидан худро. Аз мардумакн днда бнбояд омрхт, Дндан %ама касрову надидан худро (1, 80).
Аз мисолх,ои овардашуда х,аммонандиву иртиботи вижаи газкирах,оро ба мушох,ида гирифтан мумкин аст.
1. Яке аз вижагих,ои фарцкунандаи тазкираи Х,ашмат аз тазкираи Мух,1 арам дар сохт, забои ва сабки нигориши он донис-та мешавад. Садри Зиё тазкираи Мух,1 арамро гасх,ех,у тах,рир намуда, дар он такмилу иловах,о дохил карда бошад х,ам, забони асар х,амоно мураккаб, суханх,ои иурпечу вожах,ои арабй бисёранд. Дар тазкираи Х,ашмат вожа ва таъбироти арабй ¡ух,ур карда бошанд х,ам, х,адду меъёр пиюх, дошта шудааст. Х,амчунин, андеша ва мулох,изоти муаллиф ба таври возех,у равшан баён гардидаанд. Бар замми ин, тазкираи Мухдарам дорой муцад-димаи муфассалест, ки дар он сабабх,ои таълифу таърихи зух,ури асар аз суи муаллиф зикр гардидааст.
2. Фарци дигари тазкирах,о дар маком ва манзалати шуаро, хоса дар шинохти х,унари шоирони равшанфикру нозимони дарбор !ох,и р мегардад. Бояд гуфт, ки Х,ашмат чун Возех, дар тавсифи х,упари шоирй ва баёни рузгору ах,воли намояндагони бардастаи ахди хеш, аз зумраи Дониш, Шох,ин, Возех,, Савдо ва дигарон мунсифона бах,о дода, заъфу навоциси ашъори шоирони ахд и дарборро мавриди интицод царор медих,ад. У дойр ба
шоирони дарбор кам гя^ядд^х, зох,ир намуда, х,атто номи бисере аз шоирони маддох,ро дар тазкира дохил накардааст. Инчунин, амир Абдулах,адхон, ки бо тахаллуси «Одиз» шеър менавиштааст ва агааби тазкиранигорони авохири садаи XIX ва ибтидои асри XX, аз думлаи Афзал, Абдй ва Мухдарам тазкирах,ои хешро бо номи у тахсис намуда, дар наъту ситоиши вай пардохтаанд, аз тазкираи Х,ашмат берун мондааст. Аммо Мухдарам, ки яке аз шоирони вижаи дарбор ба шумор мерафт ва тазкираи хешро мах,з бо дастури амир Абдулах,адхон таълиф намудааст, мавцеъ ва нуфузи ах,л и дарбору шоирони маддох,ро дар дои аввал гузош-тааст. Илова бар ин, оид ба Нуриддинхон валади амир Музаффар, ки бо тахаллуси «Х,аё» шеър х,ам мегуфтааст, бо камоли х,авсала ва файсалаи зиёд х,арф зада, чанд намунаи ашъори уро дар тазкира сабт намудааст (1, 102-104).
3. Дигаре аз мухтассоти фарцкунандаи тазкирах,о дар инти-хоби ашъори шуаро ба назар мерасад. Интихоби каломи шоирон аз с^и тазкиранигорон ба таври мухталиф сурат гирифтааст. Мухдарам бештар дар вацги овардани намунаи ашъор аз адибон, ба вижа цасида ва цитъах,ои дар х,авди амиру амирзодагон тахсиснамударо дар тазкира сабт намудааст, ки ин гуна ашъор арзиши асарро х,амчун сарчашмаи адабй то андозае коста менамояд. Дар тазкираи Х,ашмат интихоби ашъори шоирон назар ба дигар тазкирах,ои х,амахд имтиёз дорад. Мавсуф ашъори аз лих,о !и мазмуну м^хдаво баланду арзишмандро дар тазкира овардааст, ки ин тарзи нигориш к,иммати асари Уро х,амчун сарчашмаи мух,ими адабй меафзояд. Масалан, дар тазкираи Мухдарам аз ашъори А сирин Худандй як цасида дар васфи амир Абдулах,адхон, як газалу як цитъа, ки онро ба хдйси васфномаи шоир амр кардан во^иб аст, оварда шудааст. Чунончй: Хони хонони замон А бдулацадхон он ки цаст, Дар замонаш гургро бо барра мех,ри модарй. ... Подщохр арслонкавкаб, чарош хусравон, Дудаи Темур, ша^аншощ фаридунахтаре (1,22). Х,ашмат аз эдоднёти шоири номбурда 3 цасидаеро, ки яктои он дар тавсифи бах,ору дутой дигараш дар мазаммати уламои фос1щ ва танциди ах,ли дох, навишта шудааст, ба намоиш мегузорад:
Ин олимонн нлм, ки ному си цохдланд,
В-ин цохрлони хос, ки нанги авом гуй.
... На имтиёзи хайру на ташхиси шар ба халц,
На дониши х,алолу на фарци х,аром rfn.
Савлат ба ному фнрцан cap сикка мезананд,
Давлат ба коми а^ли бидех, мустадом гуй (2, 14).
Х,амчунин, дар тазкираи Мух,1арам кдсидах,ои дар васфи амири вакд Абдулах,адхон гуфтаи Афзал, Тах,син, Г Пох,ип, Садри Зиё, Сабрй ва кдсидаи дар тавсифи амир Музаффар навиштаи Ах,мади Доииш, цасидаи дар иаъту ситоиши амир Насруллох, таълиф иамудаи Сииаидии Самарцандй оварда шудааид (1, 86; 72; 177; 217; 199; 126; 161). Ба вижа, муаллифи тазкира оид ба шоироие, ки ашъорашои сусту заиф х,асганд, аз цабили Шараф, Сах,бо, Субх,й, Афзал ва f. ., ки онх,о шоирони маддох,и дарбор ба шумор мерафтанд, бах,ои баланд додааст (1, 186; 212; 202; 86). Х,ашмат бошад, дар тазкирааш ин цабил шоирони бех,унарро мавриди танцид царор медихдд.
4. Ч,их,ати дигари фарцкунандаи газкирах,ои мавриди гава^дух, дар фарогирй ва муайян намудани мавцеи >(уь рофии шоирон намудор мегардад. Аз мутолиаи тазкираи Х,ашмат маълум аст, ки дар он ро^еъ ба рузгор ва осори суханварони Осиёи Марказй, Эрон, Афгонистон ва Х,индустон маълумот ба цалам омадааст. ^амчунин, адиб кушиш бар он намуда, ки дар тазкира шоирони зубдаи замоин худро дохил намояд. Аммо дар тазкираи Myx,i арам ин вижагй кам ба назар мерасад. Мавсуф х,ар нафареро, ки ба шеъру шоирй унсу алоца доштанду дар шумори шоирони касбй маъруфият надоштанд, дар тазкира дохил намудааст. Ин зумра шоирон Аъло, Ах,мадй, Анвар, Офарин, Базмй, Банда, Социб (Фикрат) ва дигарон дониста мешаванд, ки дар газки рах,ои Возех,у Х,ашмат зикри онх,о манзур нест.
Бино ба андешаи мух,ацщщон тазкираи Myx,i арам дар ибтидо фарогири ах,вол ва ашъори зиёда аз 300 нафар адиб буда, аз он 16 тан шоирро олим ва тазкиранависи маъруфи ин ахд, Садри Зиё ихтисор ва 59 нафар адибро ворид намудааст. Дар ин бора мавсуф чунин менависад: «Баъд аз инцилоб аз кутубхонаи шурой ба воситаи як ах,боб нусхаи мусаввадаи ин китоб ба даст афтод .... ба гари к,и интихоб ба китобати он икдом намудам. Асоси гах,рир ва тацрири он аз Мух,1арам аст, валекин баъзе чизх,ои
зиёдатии онро назман ва насран аз барои сухулат тарк кардам, нодиран чизе аз худ навиштам» (5, 178).
5. Тафовути дигари ин тазкирах,о ба назари мо аз ду '(их.яг афзалият доранд. Якум. Муъдазбаёнй ва дуюм мушаххас намудани баъзе матолиби адабиётшиносй. Ин х,олатро дар мавриди нигориши рузгор ва осори яке аз шоирони фариди замон 1Í [ox.liil ва Возех, ба мушох,ида гирифтан мумкин аст. Мухдарам зимни нигориши ах,вол ва осори шоирони мазкур бештар ба суханпардозиву тасвирнигорй машгул шуда, матлабро амицу равшан таъкид насохтааст. Ба унвони мисол тахдили к, и оси и тяжи pax, о ва натидагирй аз мухдавои о их, о зикри Шох,ин ва Возех,ро ба цалам меоварем.
Бояд гуфт, ки Х,ашмат оид ба шоирони ёдгардида х,ар чй батафсилу батамкин маълумот дода, макоми онх,оро дар риводи адабиёти он давра равшан таъкид намудааст. Аммо маълумотн Мухдарам родеъ ба шинохти П1ох,ип ин тарз ба цалам омада: «Лих,озо, чандон ки хуршеди марх,амати султонй ва анвори тарбияти хусравонй бар вудуди мустаидди у метофт, иддаои у боло мегирифт ва билохира пояи ситезаро баланд сохт маколаи х,арзадарой боло афрохт .... кори иешхезаш пасрав ва фикри болоиарвозаш поинрав шуд» (1, 179).
Аз мухдавои маълумотн тазкираи Мухдарам бармеояд, ки муаллиф нисбат ба шоирони собитцадаму равшангарои замон бо нотавонбиниву берун аз х,адди инсоф бах,о додааст. Албатта, чунин диду назар ва бах,огузории сох,иби тазкира бесабаб набуд. Тавре ки ь;аблан таъкид шуд, аглаби матолиби тазкираи уро бознамои рузгор ва осори амиру иайравони у таттткил медих,анд. Аз ин хотир, муаллифи асар кушиш бар он намуда, ки малому манзалат ва иуфузу эътибори шоирони ах,л и дарборро ба х,исоб гирад.
Ин гуна х,арфх,°и беасосу даъвох,ои бемант1щи Мух,тарам дар перомуни шахсияти шоир ва тазкиранигори маъруфи ин ах,д, Возех, низ чунин баён гардидааст: «Ба мукдаиш «ман заррафа к,ад истахдафа» ба арсаи таснифх,ои адиба иардохта, ба эътибори таассуби бемаврид ва тааррузи бемах,ал худро х,адафи эътирози халц сохта, авсоф ва ах,воли худро дар муаллафот .... аён намуда, он 40, ки аён аст х,очати чй баён аст» (1, 348).
Х,амчунин, сох,иби тазкира аз эдоднёти шоир ду байтро ба сифати намуна сабт кардааст.
Дар тазкираи Х,ашмат маълумот оид ба шоири номбурда аз чанд дих,ат афзалият дорад:
а) дар тазкираи номбурда доманаи зикри маълумот муфассал сурат гирифтааст;
б) ёдовар шудан аз чараёни мулокоти К,озй Абдулвох,иди Садр ва Мулло Абдулшукури Садр бо Возех, хоса, эыикоду иродатмандии эшон нисбати шоир;
в) зикри х,упари шеьргуии Возех, ба забонх,ои форсию арабй ва туркй;
г) зикри номгуи осори Возех, аз чумлаи «Савонех,у-л-масолик», «Тух,фату-л-ах,боб ...», «Барфу ях», девони цасоиду газалиёти шоир ва f. . Х,ашмат теъдоди осори шоирро зиёда аз дах, адад ба шумор овардааст.
Дар тазкираи Х,ашмат аз эдоднёти Возех, 5 газал, 4 цасида, 1 маснавй дар х,аццн харбуза, 1 цитъаи арабй бо тардумааш, 1 мактуб ба унвони Х,ашмат ва якчанд байтной иарешон оварда шудаанд, ки дар мядмуь 610 байтро ташкил медих,анд.
д) муцаррароти соли фавти шоир. Дар ни бора чунин хабар медих,ад: «Дар соли 1311 марх,ум шуд атоуллох,у апху чун камина-ро вафоташ ба гуш расид а(|)сус бурда, тааммуце барои таърих ба кор бурдам. Х,амин мисраъ ба тарици таъбия расид: фавти Возех, зи сари яъс навишт» (3, 100).
Аз к,иёс ва та?ушли маълумоти ба х,айси намуна овардашудаи тазкирах,ои мавриди га х, к, и к, ба чунин патина расидан мумкин аст, ки Х,ашмат назар ба Мух,тарам дар бораи рузгору осори Возех, ба таври муфассал иттилоъ додааст. Ин яке аз афзалиятх,ои мух,ими тазкираи Х,ашмат аз тазкираи Мух,тарам ба шумор меравад. Адабиётшинос Расул Х,одизода дуруст кдйд мекунад, ки «дар тазкираи Мух,тарам монанди тазкирах,ои Афзал ва Абдй, нисбат ба адабиёти феодалй-динй ва намояндагони бардастаи он як х,успи ава^^ух, ва нисбат ба шоирони пешцадам муносибати манфии муаллиф х,ис карда мешавад» (5, 58). Гузашта аз ин, мусанниф хдпгоми таълифи тазкира аглаби шоирони садаи XIX-ро сарфи назар кардааст. У Faiip аз суханварони икдидормапде, ки дар тазкирах,ои цаблй зикрашон рафтааст, боз чанд нафар аз намояндагони ношинохтаеро аз думлаи Фикрат, Ибрат, К,озй, Ошиц, Назмй ва дигаронро дар тазкира дохил менамояд. Чризи зикр аст, ки ин зумра шоирон барои адабиёт ягон пакдпи муайяне
— 98 - НОМАИ донишгох )
нагузоштаанд ва тазику ом^зиши ах,вол ва осори онон барои ояндагон эхдиёду ниёзмандие пайдо нахох,ад кард. Аз доираи адабии цари и XX бошад, сох,иби тазкира бештар ба муаррифии ашхосе, ки бо шеъру шоирй он цадар дилбастагиву иртибот надоштанд ва аз муцаррабону ах,ли боргох,и амир мах,суб меёфтанд, гаваччук,и махсус зох,ир намудааст.
Донишманди тодик Камол Айнй дар пешгуфтори нусхаи ИЛМЙ-ИНТ1ЩОДИИ тазкираи Мухдарам чунин менависад: «Мух,-тарам дар интихоби ах,л и адаб ва овардани маълумотн лозима дар бораи опх,о дар сабки нигориш ва лахди таърифх,ояш х,амеша, бо афкори расмии замон ва габацаи х,окиvia тавофукд комили худро нишон додааст» (1,4).
Аммо бо вучуди ин х,ама, ах,амияти тазкира х,амчун сарчашмаи \1 ух,и \1 и нимаи дувуми асри XIX ва огози садаи XX дар омузиш ва гах,к,и к,и адабиёти он давра ва муайян намудани сабку услуби суханварони х,авзаи адабии Фароруд цадршуданист.
ПАЙНАВИШТ
1. Мухдарам Н. Тазкирату-ш-шуаро. Бо тасх,ех, ва муцаддимаи AcFapn Ч,онфидо. Зери назар ва дебочаи Камол Айнй.-Душанбе: 1975
2. Х,ашматМ. Тазкирату-ш-шуаро. Нусхаи №2728
3. Х,ашмат М. Тазкирату-ш-шуаро. Нусхаи №61
4. Х,ашматМ. Тазкирату-с-салотин» нусхаи №2252
5. X,одизода Р. Адабиёти тодик дар нимаи дувуми асри XIX,-Душанбе, 1968
6. Шакурй, Му^аммадцон. Садри Бухоро. Чопи дувум (бо тасх,ех,, такмил ва иловато). -Душанбе: Деваштид, 2005
Сопоставительный анализ тезкире Хашмата и Мухтарама
И. Эшанкулов
Ключевые слова: история таджикской литературы конца XIX-началаХХвеков, составление тезкире, «Тазкират ал-шуаро» Хашмата, «Тазкират ал-шуаро» Мухтарама
Сопоставительное изучение тезкире, составленных в одном промежутке времени, даёт богатый и разнообразный материал по
исследованию литературной жизни изучаемого периода. Статья посвящена проблеме схожести и различия двух важнейших источников по истории литературы второй половиныXIXи начала XX веков литературного круга Фароруда - «Тазкират ал-шуаро» Хашмата и «Тазкират ал-шуаро» Мухтарама.
Автор статьи на основе тщательного сопоставления двух тезкире выявляет интересный материал, на основе которого можно предложить новую интерпретацию некоторых сторон и аспектов творчества поэтов Бухарского литературного круга конца XIX- начала XX веков.
Correlative Analysis of Hashmat's and Muhtar ant's Tezkires I.Eshankulov
Key words: the history of the Tajik literature of the end of the XIX -the beginning of the XV centuries, composition of tezkires, "Tezkirat-al-Shuaro" by Hashmat, "Tezkirat-al-Shuaro" by
Muhtar am
Correlative studies of tezkires composed in one span of time give rich and variegated materialfor the exploration of the literary life related with the period in question. The article dwells on the problem of similarity and difference in regard to two most important origins on the history of the literature referring to the second half of the XlX-th - the beginning of the XX-th centuries and related to Farorud literary circle - Tezkirat-al-Shuaro" by Hashmat and Tezkirat-al-Shuaro " by Muhtaram.
On the basis of thorough correlation of two tezkires the author elicits the interesting material that affords to suggest a new interpretation of some facets and aspects in reference to the creation of the poets pertaining to Bukhara literary circle which existed at the end of the XlX-th - the beginning of the XX-th centuries.
