CC BY
96. Доктор Букой. Сравнение между Торой, Библия, Коран и наукой / перевод Забехулло
Дабира с французского на персидскую / Доктор Букой. - Тегеран, 1368 х. - 338 с.
7. История всемирной литературы. Т. 1. - М.: Наука, 1983. - 583 с.
8. Коран / Перевод и комментария И. Ю. Крачковского. - М., 1963. - 620 с.
9. Косидовский З. Библейские сказки / З. Косидовский. - М.,1990. - 478 с.
10. Матье М.Е. Древнеегипетские мифы / М.Е. Матье. -М.,1956.-620 с.
11. Мифы народов мира. Энциклопедия. Т. 1. - М., 1991. - 671 с.
12. Муроди А. Комментария к стиху «Юсуфа», с использованием Торой и еврейскими надписами / А. Муроди. - Тегеран: Марви, 1354 х. - 280 с.
13. Ошнои Дж. Исследование к иудейскому религию / Дж. Ошнои. - Тегеран, 1368 х. -200 с.
14. Philonenko M. Josep of Aseneth introduction textecritiguetraductin of notes / М. Philonenko. -Leidan, 1968. 445 p.
ЛЕГЕНДА О «ЮСУФЕ И ЗУЛЕЙХЕ» В ХРИСТИАНСКОЙ КУЛЬТУРЕ
Страницы истории человечества через выдающиеся произведения литературы принимают новые оттенки, свежий блеск и чем дольше проходит время с момента их создания, их важность и привлекательность только возрастают. Выдающимся образцом такого, оставившего след в персидско-таджикской культуре произведения, является повесть о «Юсуфе и Зулейхе». Эта одна из древнейших легенд, остающаяся всегда свежей и интересной и, потому, нашедшая путь в мировую письменную литературу. Автор статьи поднимает проблему преломления данного сюжета в христианской культуре.
Ключевые слова: легенда, Тора (Библия), Коран, поэма, культура, христианской, арабской, персидской, преломление, Юсуф, Зулейха.
LEGEND ABOUT «USUF AND ZULAIXO » IN CHRISTIAN CULTURE
Pages of history of mankind through outstanding literary works accepts new shades, fresh shine and then longer there passes time from the moment of their creation, their importance and appeal only increase. The outstanding sample such, left a trace in the Persian and Tajik culture product, is the story about «Usuf and Zulaixo». This is one of the most ancient legends, remaining always fresh and interesting and, therefore, found a way to the world written literature. The author of article lifts a problem critical given a plot in Christian culture.
Keywords: a legend, a Torah (Bible), the Koran, a poem, culture, Christian, Arabian, Persian critical, Usuf,Zulaixo,Critical.
Сведения об авторе: Элбоев Вафо, кандидат филологических наук, доцент кафедры таджикской литературы Таджикского государственного педагогического университета имени С. Айни, e-mail: [email protected]
About author:: Elboev Vafo, Ph. D in Philology, Associate Professor of Tajik Literature Department, Tajik State Pedagogical University named after S. Aini
МУХДММАД СОДИКХО^АИ ГУЛШАНИ ВА ЧОЙГО^И У ДАР ТА^АВВУЛИ САБКИ НАСРИ ИЛМИЮ АДАБИИ ИБТИДОИ АСРИ ХХ
БобокалоноваР.
Донишгоуи давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С. Айни
Охири асри XIX ва ибтидои асри ХХ дар таърихи забони адабии точик давраи хосе мах,суб мешавад, зеро дар ин даврон руйдодх,ои навин ва тахдввулоте, ки дар хдётисиёсй ва ичтимоии чомеа рух дода буд, дар тамоми бахшх,ои зиндагии маънавии чомеа, аз чумла дар забон низ таъсири зиёд расонданд. Дар ибтидои нимаи дувуми асри XIX раванди тасарруфи сарзаминх,ои Осиёи Миёна аз тарафи империяи Русия огоз гардид, ки билохира ба ишголи ин сарзаминх,о ва ташкили генерал-губернатории Туркистон анчом пазируфт. Аморати Бухоро, ки расман аз тарафи Русия забт нагардида буд, тах,ти фишори хдрбию сиёсии давлати рус истиклоли вокеии худро аз даст дода, ба ночор амалан ба ним мустамараи он табдил ёфт.
Аз тарафи дигар, равобити иктисодй ва тичоратии мардумони ин сарзамин бо Русия, ки хднуз дар асри XVII шуруъ гардида буд, кавитар шуд ва содир намудани ашёи
хом ва мaхcyлоти хyнapмaндии сокинони ОсиёиМиёна ба бозоpхои ин кишвap бeштapгaшт. Дap бapобapи ин воpид гapдидaни capмояхои Русия ба иктисоди минтака тaъcиpи амике pacонд ва ташкили коpхонaхои саноатй дap capзaминe, ки иктисодаш фyтyp paфтa, хаёти фeодaлиpо аз cap мeгyзapонд, боиси тахаввулоти чaшмгиpe дap хаёти иктисодию ичтимоии сокинони он гapдид. ОсиёиМиёна, ки дap холи зиддиятхои байнидавлатхои хypди кaлaмpaвaш, чангхои хуношоми дохилй, акибмондагии иктисодй ва афзоиши фа^у бенавой дap байни омма кapоp дошт, бо пайвастан ба импepияи бyзypги acpи худ ба дигapгyнихои бyзypги сиёсию иктисодй py ба pyгaшт. Дap хамин хол paвобити фapхaнгии сокинони махаллй бо давлати pyc py ба гycтapиш ниход ва намояндагони paвшaнфикpони махаллй бо фapхaнгy адабиёти pyc ошной пайдо кapдaнд ва аз ин тapик бapои худ дapичaepо бapои ошной бо адабу фapхaнги Авpyпо низ боз намуданд. Дамаи ин омилхо ба зиндагии маънавии сокинони capзaмин тaъcиpи зиёде pacондaнд, ки пайдо шудани чунбишхои тapaккихохонa дap Осиёи Миёна, ба хусус чунбиши мaоpифпapвapй, натичаи он махсуб мешавад.
Адабиёт ва фapхaнги точики acpи XIX махз дap хамин заминаи тaъpихй инкишоф меёфт. Ба кавли пpофeccоp Р. Додизода «мухити нави ичтимоию сиёсй дap мазмуни FOявии ин адабиёт мaвзyъ ва охангхои наве дохил намуд, ки аз чихат идеявй нaзap ба адабиёти гузаштаи точик кадами чиддие ба пеш буд» ва ин адабиёт «аз чихати дaвpaи инкишоф ва микёси махсули эчодй хapчaнд ба мepоcи бойи адабиёти гузашта нapacaд хам, аммо аз чихати FOя ва мазмун ва чоpй намудани нaвигapихо хам дap шаклу хам дap мyндapичa аз адабиёти acpхои охиp ба дapaчот мyкaддaмтap буд. Бо ибоpaи дигap гyeм, тафовути куллии ин адабиёт на дap микдоp, балки дap сифати он зохиpмeгaшт» [10, c. 12].
Дap чунин шapоит чунбишхои адабй дap Бyхоpо нуфуз кapдa, cap то capи кaлaмpaви Осиёи Миёнapо фapо гиpифтaнд ва caбкepо, ки АхмадиДониш, Возех, Шохинва дигap намояндагони пешкадами адабиёти он дaвpон поягyзоpй намуданд, минбаъд пaйpaвони зиёдepо пайдо кapдa, тасбит ёфтва дap адабу фapхaнги ибтидои acpи ХХ низ идома пайдо кapд. Махз дap чунин мухити фapхaнгй як зyмpa адибону мyтaфaккиpонe ба камол pacидaнд, ки дap инкишофи илму адаби ибтидои acpи ХХ аз худ накши намоёне бap чой гузоштаанд ва яке аз чунин адибони мyтaфaккиp Содикхочаи Гулшанй буд.
Мухаммад Содикхочаи Гулшании Бyхоpой (тав. 1861, Бyхоpо - ваф. 1910, хамончо), шоиp, мyappих ва чyFpофидони точик, дap хонаводаи мyдappиc ба дунё омада, мактаби кухна ва мaдpacapо дap зодгохаш хатм намудааст. Коми ин адиб ва мyтaфaккиppо дap манобеи хаттй чун МуллоМухаммадсодиквалади Мухаммад Миpcaйиди муфтии мyдappиc мутахаллис ба Гулшании Бyхоpой ё Мулло Содикхочаи Бyхоpой, _Содикхочаи Гулшанй ва ё Содикхоча Гулшании Бyхоpой сабт намудаанд [5, c. 14]. У аз овони навчавонй ба илмхои тaъpихy чyFpофия бeштap тaвaччУх доштааст. Тибки aхбоpи муаллифони capчaшмaхо,Мyхaммaд Содикхоча яке аз аввалин толиб илмоне буд, ки забони pycиpо хуб аз худ кapдa буд.Ба гуфти С.Айнй, Гулшанй <^ap бобати аз худ кapдaни забони pycï» дap байни донишчyёни мaдpacaхои Бyхоpо нахустин шахсе буд. У таъкид доштааст, ки «Содикхоча ба peчaи ибтидой хам бошад, улуми зaмонaшpо омyхтa буд ва илми чyFpофияpо бaFOят дуст медошт» [1, c. 22]. Сaдpи Зиё низ ба pycидонии Гулшанй ишоpa намуда гуфтааст: Бад-он поя донад забони pacï, Бад-он поя дониш ту худ кай pacï? [11, c. 188].
Гулшанй pyзгоpи хокcоpонae дошта, муддате надими aмиp Абдулахад, ки солхои 1885-1910, хyкмpонй кapдaacт, будааст. Амиp Абдулахад дap ибтидои aмоpaти худ бapои ба низому эътидол дapовapдaни yмypи давлатии Бyхоpо талошхое ба хapч дод, аммо дap ин apca ноком шуда, ба ночоp cиёcaтepо, ки каблан пaдapaш Амиp Мyзaффap пеш мeбypд, идома дод. Дap натича зyхypоти манфие, ки мухити aмоpaти Бyхоpоpо фapо гиpифтa буд, гycтapишибeштape пайдо кapдa, таассубу хypофот дap мухити маънавии чомеаи он замон pивоч ёфт, ки ба кавли мaоpифпapвapи бyзypги точик Ахмади Дониш «дap асл гуши шунаванда ва дидаи нигapaндa» дap кишвap бокй намонд. Ягона чизе, ки дap он мухит ба paвшaнфикpон дилгapмй мебахшид, махофили ахли зиё буд, ки aбapмapдонe мисли Сaдpи Зиё чapоFи онpо paвшaн нигох медоштанд.
Гулшанй бо намояндагони доиpaхои paвшaнфикpи Бyхоpо pобитaи зич доштааст. Устод Сaдpидин Айнй дap он замон дap хонаи Шapифчон-мaхдyм хидмат мeкapд ва бо Гулшанй ошноии наздик дошт ва ypо аз фозилони он замон шyмypдaacт. У хамчунин
таъкид доштааст, ки: «Хонаи Шарифчон-махдум одатан ранги арчумани шоирон, шеършиносон, латифагуён ва ширинкоронро мегирифт. Mан , ки дар катори Абдулвохид ва зифахои пеш хизматиро адо мекардам , дар ин гунна сухбатхо хамеша дар даруни мехмонхона буда, аз он гунна сухбатхои адабй озодона истифода мекардам. Mанметавонам гуям, ки материалхои ибтидой, лекин мухими адабии худро аз он хавлй гирд овардам. Mан дар он хавлй бо Myлло Назруллои Лутфй, Абдумачиди Зуфунун, Яхёхоча, Содикхочаи Гулшанй...ва дигарон, ки аксарионхо шоир ва ё шеършинос буданд, шинос ва холдон шудаам. Гулшанй як одами сафедчехраи чашму абрусиёхи хушкадубаст буд, ки ба зебоии хайкали y одам кам дида мешуд. У либосхои на киматбахо, валекин бисёр озода мепушид. Дикоягу, таърихдон ва ширинзабон буд» (2,234). Садри Зиё низ зикр намудааст, ки Содикхочаи Гулшанй марди хеле озода, зебо ва хоксору мехрубон, мушфику сухбаторо будааст. У худписандиву худситоиву лофу газофро кабул надоштааст. Рафтору гуфтору кирдораш хам чолиб будааст. Либосашро хам аз матои содда ва шинам медухтааст.
Гулшанй умри кутох, 48 ё 49 сол, вале пурбаракате дидааст.Тибки гуфтаи Myхтарам, Гулшанй «дар санаи 1328 вафот ёфта» [8, c. 314], ки мутобик ба соли 1910 мелодй мебошад. Устод С. Айнй низ соли вафоти Гулшаниро чунин муайян намуда, зикр кардааст: «Содикхоча, ки ба зиндагии озодона ва маорифпарварона одат карда буд, дар зиндагонии дарбори Бухоро, ки разилонатарин зиндагихо буд, тоб оварда натавониста , дар соли 1910 вафот намуд» [1, c. 22].
Гулшанй аз худ ашъори гаронбахо ба мерос гузоштааст, ки кисме аз онхо дар «Таърихи Думоюн», «Тазкори ашъор»-и Садри Зиё ва «Намунаи адабиёти точик»-и С. Айнй дарч гардидаанд.
Ашъори Гулшанй ба суннати шуарои пешин, аммо ба сабки содаю шево суруда шудааст. Вай хамчунин муаллифи рисолаи таърихиву чyFрофие тахти унвони «Таърихи Думоюн» низ мебошад ва ягона нусхаи он, ки матни асл аст, дар Ганчинаи дастнависхои шаркии АУ Чумхурии Точикистон нигахдорй мешавад.
«Таърихи Думоюн» асари мансурест, ки дар бораи аморати Бухоро ва сарзаминхои хамчавори он маълумот медихад. Дар бораи таърихи таълифи «Таърихи Думоюн» дар сарсухани нашри точикии асар ишора шудааст, ки он дар «соли 1327 хичрии камарй, мутобик ба соли 1909 мелодй ба анчом расидааст, ки як сол кабл аз биступанчсолагии чулуси амир Абдулахад мебошад. Хохиш ва саъю кушиши Содикхочаи Гулшанй низ хамин буд, ки асар ба муносибати чашни 25-солагии бар тахт нишастани Абдулахад ба дасти y бирасад, аммо бо сабабхои ба мо номаълум муаллиф натавонистааст асари таълифкардаашро пешкаши амир гардонад» [5, c. 39].
Сабаби таълифи ин асарро худи нависанда чунин шарх додааст: «Чун дар баъзе авкот китоби «Комусу-л-аълом»-и Шамсуддини Сомиро мутолаа менамудам, умуман ва мавориди Бухоро ва тавобеоти онро... тахминан навиштааст... ва дар он замон, ки кабл аз хаштоду шаш сол аз ин таърих аст, дар он вакт Шахрисабз ва Дисору Хатлон ва Каротегину Дарвоз хамаи инхо хукумоти мустакилла будааст ва инхо дар зарфи як карн замимаи давлати Бухорои Шариф гаштааст. Ва низ дар ин муддат Бухоро явман-фа-явман дар тараккиву тазоюд руй ниходааст. Аз ин ду чихат тафовути бисёр хосил мегардад. Лихозо... таърихе таълифу тасниф шавад, ки мутобики ин аср ва мувофики ин замон бошад, то ки таърихи он равшан ва чyFрофиёи он мубархан гардад» [5, c. 44].
Асар бо касидае дар мадхи амир оFоз ёфта, аз хашт макола ва як фасли изофй иборат аст. Тахиягари матни кириллии асар Ч,. Назриев бо иттико ба матни он изхор доштааст, ки зохиран ин асар дар шакли аввалия таълиф шуда, дасти тахрирро надидааст [5, c. 34].
Яке аз хидматхои бузурги Гулшанй дар инкишофи илму адаби точики ибтидои асри ХХ ин аст, ки y суннати нигориши чyFрофиёиро, ки дар таърихи илми форсизабонон собикаи дерин дошт ва «Дудуд-ул-олам» намунаи барчастаи чунин наср буд, идома дод. Ин сабк нисбат ба соири осори насрии асрхои миёна содатар буд ва сарфи назар аз ин ки дар он унсурхои арабй, бо шумули ибороту чумлахои ин забон, фаровон истифода мешуд, аммо ба сурати куллй матн бо сабки равону салис нигошта шуда, саршор аз унсурхои форсй-точикй буд. Чолибтарин хусусияти ин мутун дар он аст, ки он ономастикаи даврони худро ба сурати комилтар инъикос менамуд ва хусусиятхои мухталифи топонимияи замонашро барои ояндагон махфуз медошт, ки барои дакиктар омухтани мухити таърихии инкишофи забони форсй-точикй дар асрхои миёна ба сифати сарчашмаи мухим хидмат мекард. Асари Гулшанй низ пеш аз хама
хамин pиcолaти тaъpихиpо бap душ дошт ва аз ин py дap сабки оcоpи илмй-чyFpофиёии кapнхои пешин таълиф ёфта буд.
Добили зи^ аст, ки сабкхои таълифи оcоpи мaнcypи ибтидои acpи ХХ хамгуну хамсон нест: як силсила оcоpи нacpй, ки муаллифонашон наздик ба дapбоp ва доиpaи уламои pacмй буданд, бо услуби пешин таълиф шудаанд, аммо дap онхо то хадде yнcypхои забони зиндаи сокинони фоpcизaбони Мовapоyннaхp мунъакис гapдидaaнд. Сабки дигap бeштap ба забони зиндаи мapдyм иттико дошт ва нaвгapоию нaвпapдозй хусусияти аслии оcоpи мaнcype буд, ки пaйpaвонaшон бapои ислохи забони адабй талош мeвapзидaнд.
Бо тaвaччУх ба сабкхое, ки дap оcоpи мaнcypи ибтидои acpи ХХ вучуд дошт, донишманди точик Н. Маъсумй таъкид доштааст, ки <^ap ибтидои acpи XX хам ду тенденсияи забонй ва ду paвияи услубй давом мeкapд. Аз як тapaф, paвияи дyшвоpнaвиcй, мyFлaкбaёнй ва cyхaнпapдозии сунъй дap забон ва услуб монанди пешина давом дошт. Аз тapaфи дигap, paвияи содданависй аз хapвaктa дида бeштap кувват гиpифтa, дap амал чоpй мешуд» [7, с. 7].
Добили зи^ аст, ки хapчaнд «Тaъpихи Думоюн» бо сабки пешина таълиф гapдидa бошад хам, вале забони acap ба cypaти куллй он кaдap дyшвоpy мyFлaкбaёнонa нест ва cyхaнпapдозихои сунъй дap он кaмтap ба нaзap мepacaнд. Ч,. Haзpиeв бapхaк таъкид доштааст, ки «забони acap забони точикии маъмулии хамон дaвp, яъне забони мухити илмии Мовapоyннaхp дap кapни нуздах ва ибтидои кapни бист аст» [5, с. 33].
Муаллифи acap аз колибхои apaбии маъмулие, ки зимни таълифи оcоpи илмй мaвpиди коpбypд кapоp доштанд, истифода намудааст, аммо аз ин колибхо ба хадде, ки дapки матлаб бapои хонандаи одии он замон сахт мушкил гapдaд, cyиcтeъмол нaкapдaacт. ОFOЗи китоб, ки тибки маъмул дap колаби оcоpи мapбyтaи суннатй нигошта шудааст, бо чумлаи apaбй OFOЗ меёбад: «Алуамду nu-n^o%u-n-na3ü aллaмa-л-uнcoнa мo лaм яълaм; вa-c-caлoту вa-c-caлoму aлo ya6u6uyu Мууаммадш уува caйuду-л-apaбu вa-л-aцaм вa aлo oлuyu вa acyo6uyu вa хулaфouyu вa caллaм» - "Сипосу ситоиш Хyдойpо, ки одaмиpо он чй намедонист, омухт ва ниёишу дypyд бap хабиби У Мухаммад - хочаи apaбy ачам - ва бap хонадону ёpонy чонишинони у бод" [5, c. 44].
Калимоту ибоpоти apaбй aкcapaн дap колибхои тавсифии маъмулй ба коp paфтaaнд: «Ba aммo баъд, мeгyяд ay^pu u6oöu^^oy ва aзъaфu xmKy^^ox, Мууаммад Сoдuк KaPoвулбeгй, мутaхaллuc 6a Гулшант Бухopй вaлaдu Мууаммад Mupca^u муфтт мудappuc: чун дap бaъзe йв^т rnmo6u «Koмуcу-л-aълoм»-u Шaмcуддuнu Сoмupo мутoлaa мeнaмудaм...» [5, c. 44]; «Чун coлu бucmуnaнцум a3 цулут yумoюнu ^ho6u oлй aмupу-л-мyъмuнuн во. uмoму-л-муcлuмuн наздш шуд...» [5, c. 44].
Мaвpиди дигapи коpбypди yнcypхои apaбй накли кавл ё тaъбиpхои apaбиe мебошанд, ки дap оcоpи пешиниён низ ба ^p paфтaaнд: «Як кuтъa аз oяu кapuмau «Цaннomун ma^ü мш maymuya^-aHyop»(Бycmoнyoe, m 3epu oh yyü^o мepaвaд) acm» (c. 62) «Ba 6a мтлу мазмуш «Müh юъмт 6u^^oyu вa-л-явмu-л-oхupu фa-л-юкpuм зайфауу» (%ap m ба Худo ва pyзu бoзпacuн (к^ёмат) uмoн дoшma бoшaд, nac бuгузop, мeyмoнaшpo гupoмй дopaд) uh мapдум ба мeyмoннaвoзй ва муcoфupnapвapй мaycудu атманд ва мaшyуpu хocу oм» [5, c. 66].
Мaвpиди сеюм, истифода аз вомвожагон ё калимахои иктибосии apaбиcт, ки дap acap фapовон ба ^p paфтaaнд: «Mapдумoнu шарораmпеша ва фаеацавуфацара дap uh вилояmаcлан ва кашьан Hecm; ва yammo uymmoby-m-mapuu, ва copuц нaдopaд» [5, c. 69]; «Сужони мapдумoнu uh мамлакаmмуmаваmmишаxtлиmамаддушнд ва cулcи oh бoдuяву хaймaнuшuнaнд» [5, c. 64]; «Ин цазо тз moMüMUH аз цабоилуашоириmарокамаи эpcopй acm» [5, c. 75].
Дap бapобapи ин, кобили зи^ аст, ки забони acap аз нaзapи сабки он замон печида ва дyшвоpфaхм нест ва бахусус фаслхои охиpини он бо забони шево ва салис, ки лyFOти точикй дap онхо бap yнcypхои apaбй бapтapй доpaнд, таълиф гapдидaaнд.
Нависанда зимни тавсифи мaнзapaи ин ё он мавзеъ бeштap аз калимоти зебои точикй истифода кapдaacт: Ва Kypsoну Kaca6au Kaлъau Лaбu o6 аз oh хуш^аво ва фарауфизо^ ва баъд аз oh Kaлъau Яхак тз хушманзар acm, cayHau гулиcmошкyxlй ва каноридарё ва cабзазор ва маргзор acm, бaгoяm хушниша^удилкаш acm» [5, c. 152-153].
Дap матни acap гохо бо лyFOтy истилохоти лахчавй низ дyчоp меоем, ки дap нacpи тахассусии пешин ба нyдpaт ба rap paфтaaнд: «Ва якeu oHyopo Хoшoкmyкcoбa мeнoмaнд ва oh ба мuкдopu тнздау yaзop хонавори ба mарафи шимолии ацабаву дашm будаги кaлoн
аст ва воридоти %укуматиро ин%о цамъ намуда ба %окими вилояти мазкур месупоранд» [5, с. 154].
Чунин диалектизмхо дар бархе мавридхо барои дакик кардани вожагони дар корбурди ин ё он лахча карордошта, ки дар забони адабй муодилхои худро доранд, ба кор рафтаанд: «Мувофици мансаби худ, ки ба истилоуи худуошон танхоуробуна меноманд, %ар руз мансабдорони атрофу акнофи цалъаи Гарм ба саломи %окими он цо меоянд...» [5, с. 155].
Як хусусияти фарккунандаи асари Гулшанй аз соири осори чугрофиёй ин аст, ки дар он истилохот ва вожагоне низ ба кор рафтаанд, ки дар он замон хамчун наввожа (неологизм) дар забони точикй махсуб мешуданд: Ва дигари он ба царияи Оцсоц, ба канорироуи оуан аст... [5, с. 58].
Бархе аз ин наввожагонро калимахои русй ташкил медиханд: « Ва истансаи Кизил Теппа дар тавобеи ин тумон аст»(с. 58); «Заводе ба ин азамату цасомат дар Порижу Берлин ва Ландану Маскав нест»(с. 65).; «Куллияи нуфуси тоцики он, ки галча меноманд, мицдори як лаку бист %азор хонавор аст ва тамоми ауолии турку тоцики он куллияи саканаи иёлати цалъаи Гарм ва Каратегин мицдори як лаку панцо% %азор хонавор аст ва дорои ним милюн нуфус аст» [5, с. 156].
Ба хамин тарик, гарчанд «Таърихи Хумоюн»-и Гулшанй дар сабки анъанавии нигориши осори илмй-чугрофиёй таълиф гашта бошад хам, шароит ва мухити нави инкишофи чомеаи охири карни Х1Х ва ибтидои карни ХХ дар ташаккули сабк ва забони он бетаъсир намондааст. Сабки асарро метавон дар радифи осоре хамчун «Наводир-ул-вакоеъ»-и Ахмади Дониш карор дод, ки барои тахаввули забони адабии точики даврони худ падидаи тозае ба шумор омада, дар шаклгирии забони адабии асри пасин, ки иттико бар забони зиндаи мардумй дошт, ба сифати заминаи моддй хидмат кардаанд.
Адабиёт:
1. Айнй С. Куллиёт. Ч,илди 7. [Текст]:. - Душанбе: Ирфон, 1962.-458 с.
2. Айнй С. Куллиёт. Ч,илди 14. [Текст]:. - Душанбе: Ирфон, 2005.-532 с.
3. Алимардонов А.Нусхаи каламии «Таърихи Х,умоюн»-и Гулшанй. [Текст] / А.Алимардонов. // Мероси ниёгон, 1995, №2. - С. 16.
4. Брагинский И. С. К изучению таджикской литературы рубежа Х1Х-ХХ вв.[Текст] / И. С. Брагинский. // Очерки из истории таджикской литературы. - Сталинабад, 1956. - С. 37648.
5. Гулшанй Мухаммад Содикхоча. Таърихи Хумоюн. [Текст]:Ба чоп тайёркунанда, мураттиб ва муаллифи сарсухан Чурабек Назриев. - Душанбе: Пайванд, 2006- 168 с.
6. Дониш А.Асархо имунтахаб. [Текст]:. - Сталинобод, 1957. -349 с.
7. Маъсумй Н. Очеркхо оид ба инкишофи забони адабии точик. [Текст]: монография. -Душанбе: Пайванд, 2011. -377с.
8. Мухтарам. Тазкират-уш-шуаро.[Текст]:. - Душанбе: Дониш, 1976. -380
9. Раджабов З.Ш. Из истории общественно-политической мысли таджикского народа во второй половине XIX и начале ХХ вв.[Текст]: монография. - Сталинабад: Гос. издат, 1954. -492 с.
10. Ходизода Р. Адабиётиточик дар нимаи дуввуми асри XIX. [Текст]: монография. -Душанбе: Дониш, 1968. -294 с.
11. Шарифчон Махдуми Садри Зиё. Тазкори ашъор. [Текст]:. -Техрон, 1380 х.
МУХАММАД СОДИКХОДЖА ГУЛШАНИ И ПРОЦЕСС РАЗВИТИЯ СТИЛЕЙ НАУЧНО-
ЛИТЕРАТУРНОЙ ПРОЗЫ НАЧАЛА ХХ ВЕКА
Мухаммад Содикходжа Гулшании Бухорои является одним из видных деятелей таджикской науки и литературы начала ХХ в., перу которому принадлежать стихи и прозаическое произведение «Таърихи Хумоюн». В статье на примере трактата «Таърихи Хумоюн» Гулшани показываются тенденции развития стилей научно-литературной прозы начала ХХ века и роль писателя в становлении простой стили в прозе той эпохи, ставшего фундаментом для развития научно-литературной стили современной таджикской прозы.
Ключевые слова: поэзия, проза, научно-литературный стиль, арабские заимствования, диалектизмы, русские заимствования.
MUHAMMAD SODIQKHOJA GULSHANI AND DEVELOPMENT PROCESS OF SCIENTIFIC
AND LITERARY PROSE STYLE OF BEGINNING OF THE TWENTIETH CENTURY
Muhammad Sodiqkhoja Gulshani Bukhoroi is one of the prominent Tajik science and literature of the early twentieth century, which belonged to the pen poems and prose work "Tarikhi Humoyun." In this article, on the example of the treatise "Tarikhi Humoyun", Gulshani shows the trend of development of scientific and literary styles of the early twentieth century prose and the role of the writer in the development of simple prose styles of the era, which became the foundation for the development of scientific and literary styles of modern Tajik prose.
Keywords: poetry, prose, scientific and literary style, Arabic borrowings, dialect, Russian borrowing.
Сведения об авторе: Бобокалонова Р., старший преподаватель кафедры методика преподавания таджикского языка и литературы Таджикского государственного педагогического университета имени С. Айни, е-mail: [email protected]
About author: Bobokalonov R., senior lecturer of the Tajik language and literature teaching methodology, Tajik State Pedagogical University named after S. Aini
БОЗТОБИ ДУВИЯТИ МИЛЛИ ДАР МАСНАВИИ «ШАДРИЁРНОМА»-И С. АЮБИ
Хафизов Т.
Донишгоуи давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С. Айнй
Мавзуи хувияти миллй дар шеъри муосири точик мавзуи нав нест, зеро аз огози шаклгирии шеъри муосири точик то замони тахаввули он мавзуъхои Ватан, Точикистон, сангу кух, катраи об, замини диёру забони точикй, тасвири симои Рудакй то Махдум Ахмади Дониш ва шиква аз ходисоту чабри таърих то хасрати Самарканду Бухоро хама ифодагари хувияти миллй буданд, ки он ба таври барчаста дар шеърхои устод Садриддин Айнй, Лохутй, Пайрав Сулаймонй, Хабиб Юсуфй, Мирзо Турсунзода, Мирсаид Миршакар садо дода, ин тамоюл баъдан дар назми солхои шасту хаштодуми асри ХХ дар шеърхои Муъмин Каноат, Еоиб Сафарзода, Лоику Бозор, Хабибулло Файзулло, Еаффор Мирзо, Гулрухсор, Мастон Шералй, Кутбй Киром, Гулназар, Саидалй Маъмур, Шохмузаффар Ёдгорй, Хакназар Еоиб, Мухаммад Еоиб, Сафармухаммад Аюбй ва дигарон садои баландтар додааст.
Ин навъи шеърхои рухи миллй дошта дар накди шеър бо унвонии лирикаи гражданй мавриди арзёбй карор дода мешуд. Масалан, шоири шахир Мастон Шералй хуввияти миллии хешро дар шеъри «Ватан» чунин ифода намудааст: Ватанам як нафас аз ёди ту фориг нашавам, Форигй дар рахи ту мехри туро бохтан аст. Беватан нест, гарибе, ки кунад ёди Ватан, Дар ватанбудаи бе ёди Ватан беватан аст [2, с. 4].
Лоик низ мегуяд:
Ёрон хама чо, вале Ватан дар якчост, Хар санги Ватан ба мисли хайкал зебост. Олам хама чо азиз, лекин бар ман, Модар яктост, Точикистон яктост [1, с. 18].
Манбаи илхоми Сафармухаммад Аюбй дар мавзуи Ватан ва ватанхохй баъдан дар замони истиклоли миллй хамон шеърхои ватанхохии устод Садриддин Айнй то шоирони насли хеш буд. Ба кавли мунаккиди точик А. Сатторов: «Зотан дар шеъри ин ё он шоир такрор ёфтани образу мазмунхои асари адибони дигар равост. Вале хатман ба шарте, ки муаллифони баъдина ин образу маънихоро айнан не, балки ба вазифаи дигар, бо тобиши дигар ва дар мавриди дигар истифода барад» [3, с. 80].
Сафармухаммад Аюбй хамчун шахсияти барчастаи эчодкор аз солхои 70-уми асри 20 то вопасин лахзахои хаёташ хамчун мухофизи содики халку ватани хеш, некмазхару равшанзамир, сарояндаи сулху салох ва дарду армонхои мардум буданд. Ба кавли Садрй Умар: «Сафармухаммад Аюбй ба майдони шеъру шоирй бо кадамхои устувор омад. Бо як гуруру неруи бузурги чавонмардй аз бахри гундоштани сарвати моддй гузаштаву рохе барои човидон, аз пайи талоши сарвати маонй, интихоб кард. Орзуи
