CC BY
143Ключевые слова: таджикская поэзия, рубайят, художественный перевод, рифма, полустишие, Омар Хайям, литературные связи, субайят, Сафи ан-Наджафи, Т. Мардони, Илья Абумади, "Таласим ".
A VIEW TO THE RESEARC OF KHAYAM'S QUATRAINS IN ARAB COUNTRIES
An author devoted his article to one of the most important and still not examined problems of the Tajik literary studies at the aspect of the Tajik-Arabic literary relations - to the researching of Khayyam's quatrains in Arabic countries. Reviewing the special books and works in the mentioned problem, the author finds that in the field offame Khayyam even comes among the most famous and outstanding Arabic classics for the Arabic-speaking readers, though the history of their acquaintance with Khayyam makes a little more than hundred years, and it begins from the translation of the quatrains from the European languages. And then there appeared direct translations from Tajik-Persian language, which from the point of view of the specialists some of them are more brilliant than the original one. Giving to the range the Arabic researchers according to their place on the popularization of Khayyam, Sayfulloev M. comes to conclusion, that the list of khayyamologists begins from the Egyptian scholars, and then come Iraqi, Lebanon, Syrian, Jordanian, and other Arabic countries.
Keywords: Tajik poesy, quatrain, literary translation, rhythm, half-rhyme, Omar Khayyam, literature relations, subaiyat, Safi an-Najafi, T.Mardani, Ilyaabu-Madthi, "Talasim".
Сведения об авторе
Сайфуллоев Муслихиддин Хайбуллоевич - доктор (Phd) второго года кафедры теории и истории таджикской литературы Таджикского государственного института языков имени СотимаУлугзода. Адрес: 734019,г. Душанбе, ул. Мухаммадиева 17/6, Тел. (+992)900-51-55-49.
About the author:
Sayfulloev Muslihiddin Haybulloevich - doctorate student (PhD) of the 1st year in the Department of Theory and History of Tajik Litareture of Tajik State Institute of Languages named after Sotim Ulughzoda. Tel.: (+992) 900 51 55 49
РУДАКЙ ВА ТАШАККУЛИ АДАБИЁТИ КЛАССИКИИ ТО^ИК
Мухторова Ф.С.
Донишкадаи давлатии забонуои Тоцикистон ба номи С. Улугзода
Дар давраи хукумати хонадони Сомониён, ки замони дурахши маданияту фарханги точик ба шумор мерафт, махз дар асрхои IX-X илму адаби точик на танхо дар доираи хилофати араб, балки дар чахон машхур шуд [5].
Ба ин васила асри Х дар таърихи тамаддуни халки точик бо хати заррин сабт гардид, зеро ин сада замони ташаккулёбии давлати устувору халкияти точикон, ривочи иктисодиёту кишоварзй, тичорату маданият ба шумор мерафт. Махз дар хамин давра адабиёти классикии точикй пеш рафта, шухрати баланд пайдо намуд. Ба туфайли адибону олимони замон номи точику точикон дар дили чахониён маскан пайдо кард. Илму адабиёти классикии мо дустию хамкории мардуми точику форсро, ки аз як кавм хастанд, боз хам кавитар сохт. Адабиёти баъди асри Х точикию форсй ба хам омезиш карда, назму насри ягонаро ташаккул дода, онро бо жанрхои нав ганй гардониданд.
Сабаб дар он буд, ки дар сари гахвораи давлат хирадмандон меистоданд. Аксари амирони сомонй шахсони бомаърифат буданд. Онхо кушиш менамуданд, ки ба дарбор бехтарин олимон, шоирон, насрнависони замонро чамъ намоянд. Худашон чун ташаббускору танзимгари мачлису хонишхои илмию адабии дарбор гардиданд. «Онхо (амирони сомонй - Ф.М.), -ёд кардааст Макдисй, - аз байни шохон феълан, зохиран ва бо эхтиром нисбат ба илму уламо бехтаринанд... Онхо ахли илмро мачбур намесохтанд, ки замин бусанд, тамоми мохи рамазон хар бегох дар хузури подшох махфил ороста мешуд. Мубохисаро вай (амир) бо масъалае огоз менамуд, хозирин дар атрофи он гуфтугузор мекарданд» [4]. Шоирон шеър мехонданду олимон аз навигарихои илму фарханг харф мезаданд. Ин гуфтахо бори дигар тасдик мекунанд, ки амирони сомонй бо имдоди вазирони окилу донои хеш ба равнаки илму адаб ахамияти аввалиндарача медодаанд. Онхо аз
фозилон дарси адабу адолатпарастиро меомухтанд ва дар пешрафти адабиёти классикй хиссаи муносиби хешро гузоштанд.
Дар ташаккули забону адаби точикон таъсири мухити Бухоро хеле бузург буд. Баъди он ки Бухоро пойтахти дуввуми точикон шуд (892), бехтарин суханварон, муначчимон, олимон, табибон дар ин чо чамъ омада буданд. Дар зери таъсири онон подшохон, вазирон, мирзоён, хокимони махалхо ва фарзандони онхо ба илму адабиёт бештар ру оварданд. Сарчашмахо ёдовар мешаванд, ки дар асри Х, дар дарбори Сомониён олимону адибони зиёди точикизабону арабизабон гирд омада буданд. Дар ин хусус аз чумла, тазкиранавис Абумансури Саолибй (961-1038) дар асари хеш «Ятимат-уд-дахр» оид ба доираи адабии асри Х ва ибтидои асри XI маълумот дода, кайд менамояд, ки дар замони Сомониён 119 шоир дар Мовароуннахру Хоразм асар эчод кардаанд. Аз чумлаи онхо, чор нафар амир, хашт нафар вазир, 28 нафар мирзо, хоким, козй ва 31 нафар заминдори калон буданд [1,110].
Сабаби асосии ба илму адаб ру овардани амалдоронро дар он мебинем, ки дар пойтахт барои илмомузй шароити хеле хуб мухайё буд. Китобхонаи бузурги Сомониён «Савонех-ул-хикмат» («Хазинаи илму маърифат») барои табакахои болоии чамъият хидмат мекард. Асархои нодири ин китобхонаро танхо одамони бонуфуз истифода мебурданд. Абуалй ибни Сино, ки табиби номй ва фарзанди шахси доро ба шумор мерафт, даставвал ба ин хазинаи дониш рох наёфт. Баъди табобати подшох Нух ибни Мансури Сомонй ба у рухсат доданд, ки дар он чо илм омузад. Вай дар тарчумаи холи хеш чунин ёдовар шудааст: «Ман ба иморате дохил шудам, ки хонахои зиёде дошт. Дар хар як хона сандукхои пур аз китобро бар болои якдигар нихода буданд. Дар як хона китобхои арабй ва девонхои шуаро ва дар хонаи дигар китобхои дин ва фикх ва хамчунон хар хона шомили китобхои хар сохае буд. Ман фехрасти китобхои муаллифони кадимро хостор шудам ва он китобхо, ки ниёзманди онхо будам, хостам ва он чо китобхое дидам, ки хатто номи он бар бисёр касон мачхул (номаълум) буд ва аз он пас чунин чамъомади китобхоро дар хеч чой надидаам» [2, с.28] Дар хакикат, нодиртарину ноёбтарин осори мутакаддимону мутаахирон дар китобхонаи Сомониён махфуз буд. Аз ин ру, китобхона бештар диккати ахли каламро ба худ чалб менамуд.
Асри Х дар таърихи адабиёти точикй, чй аз чихати микдори шоирон ва чй аз чихати сифати асархои манзум мавкеъ ва макоми махсусеро ишгол менамояд. Шароити мувофики сиёсй-иктисодй дар давраи таърихй барои гул-гулшукуфии адабиёти точикй имконоти бузурге фарохам овард. Еайр аз ин, бисёр хокимону вазирон, ба монанди Тохир ибни Фазли Чагонй, Амир Абдулмузаффари Чагонй, Ч,айхунй, Абулфазли Балъамй, Абуалии Балъамй, Абуиброхим Исмоил (Мунтасир), ки табъи шоирй доштанд, дар пешрафти адабиёт хиссаи муайяни хешро гузоштанд [3, с.202].
Фазилати мухими олимону сухансанчони ахди Сомониён ба хам овардани самараи хирад ва дониш бо тафаккури бадей будааст ва он ду чихат буд: донишмандоне, чун Табарию Форобй ва Абуалй ибни Сино дар радифи китобхои чомеавй- илмй асархои адабию бадей таълиф карданд ва шоироне, амсоли Рудакй, Фирдавсй, Шахид, Фароловй аз чумлаи донишмандони замона эътироф гардида буданд. «Пайванди тафаккури илмй ва бадей,- менависад адабиётшинос Абдуманнон Насриддинов, - неруи хикматро кавй кард. Х,амин аст, ки аз матну батни тамаддуни давраи Сомониён хикмату андарз монанди нур аз хуршед фаязон мекард» [6].
Баробари Бухоро доираи адабии шахрхои Марв, Балх, Самарканд, Хучанд, Х,ирот, Чоч, Чагониён, Нишопур ва гайра низ машхур буданд.
Зухури Оли Сомон барои васеъшавии доираи адабй рох кушод. Х,амин буд, ки дар катори доираи адабии расмии дарборй чамъомадхои ахли калам дар хонахои шоирони овозадор, дар назди масчиду мадрасахо низ сурат мегирифт. Ба доираи адабии расмй Маликушшуаро рохбарй мекард. Кадом сол таъсис ёфтани унвони Маликушшуаро маълум нест. Баъзе аз тазкиранависон ёдовар мешаванд, ки шояд дар замони Абунаср ибни Ахмади Сомонй дар Самарканд ташкил шуда, дар солхои хукмронии бародараш Исмоил ба Бухоро кучида, дар пойтахти дуввуми точикон ташаккул ёфта бошад. Аввалин маликушшуарои дарбори Сомониён Рудакй буд. Давраи мансабдор шудани вай ба аввали асри Х тааллук дорад.
Дар асархои шоирони дарбор ходиса ва вокеахои сиёсию харбй, ишку мухаббат, ахлок, накукорй, зебоии табиат ва ситоиши амирону ширинихои зиндагй суруда мешуданд. Дар эчодиёти онхо асосан масъалахои хаётй инъикос меёфтанд. Шаклхои маъмули назми асри Х точик касида, маснавй, газал, рубой, китъа ва монанди инхо буданд.
Дар инкишофи шаклхои номбаршудаи назм сахми сардафтари адабиёти классикии точику форс, шоири бузурги асри Х, устод Абуабдуллох Ч,аъфар ибни Мухаммади Рудакй
xeлe бyзypг acT. Рyдaкй coли 858 дap дexaи ПaнчpУди нoxияи Панчакент, дap oилaи мapди бoфaзилaт 6a душ oмaдa, дap зoдгoxи xeш coxиби мaълyмoт гaштaacт.
Иcтeъдoди баланди шoиpй, мycикднaвoзй вa caвти фopaм Рyдaкиpo xaнyз дap aйëми чавонияш мaшxyp гapдoнидa буд. Овoзaи y то 6a дapбopи aмиpoни Сомонй pacид. Дap бaйни пaжyxишгapoни тaъpиxy aдaбиëти точикии фopcй оид 6a зoдгoxи шoиp 6axcy мyнoзиpaxo дaвoм дошт. Aммo чавоби xa^^po мо aз муаллифи «Китоб-ул-ажоб^и Сaмъoнй, ки дap Сaмapкaнд зиндaгй кapдa, coли 1167 дap он чо xoк шyдaacт, гиpифтa мeтaвoнeм. У таодик менамояд, ки мaдфaни Рyдaкй дap кдоми шимолии дexaи ПaнчpУд ЧOЙгиp будааст.
Дap xycycи дaвpaи бaчaгй вa чaвoнии Рyдaкй мaълyмoтxo xeлe xиpa мeбoшaд. Тaзкиpaнaвиc Aвфй (acpи XII-XIII) дap китоби xyд «Лубоб-ул-албоб» нaвиштaacт, ки Рyдaкй иcтeъдoди мoдapзoдй дoштa, дap чaвoнй «Kypbom^po аз ëд кapдaacт. Ин aз кувваи бaлaнди xoфизaи y дapaк мeдиxaд [9]. Рудзкй дap вокеъ вaccoф ва тapaннyмгapи бexaмтoи apзишxoи волои мexaнпapacтй, одамият, aдoлaтxoxй, дycтивy paфoкaт, caxoвaт ва нaкyкopивy xaйpaндeшй буд. Aз ин лидоз aгap гyeм, ки Рудзкй шoиpи xaмaи дaвpy замощо буда, шeъpи oлaмгимpи y чавобгуи ниëзмaндxoи xaмaи нacлxoи инcoният aCT, камоли xa^E^ xoxaд буд.
Дap дaвpaи xyкyмaтдopии Aбyнacp ибни Л^мвд Сaмapкaнд шaxpи oвoзaдopи Мoвapoyннaxp ба шyмop мepaфт ва дap ин мулк мapкaзxoи oвoзaдopи илмию адабй амал мeкapдaнд. Aгap мо ба нишондоди capчaшмaxo нигapeм, маълум мeшaвaд, ки дoиpaи адабию мушкии шaxpи Сaмapкaнд Рyдaкиpo oвoзaдop кapдaacт.
РУдзкй бapoбapи шeъp дap cypyдy муш^й низ мaшxyp буд. Сapчaшмaxo тaxмин мeкyнaнд, ки ycтoди мушкии y Aбyлaббocи Бaxтиëp бyдaacт. Мумкин aCT, ки овозаи иcтeъдoди бaлaнди шoиpивy мушкидонИ ypo ба Бyxopo oвapдa бошад. Бинoбap ин, кдоми зшди yмpи шoиp дap ин чо, дap дapбopи aмиp Нacpи II ranapï шyдaacт.
<«Aap бopaи ба дapбopи Сoмoниëн xoндa шудан ва ба мapтaбaи баланди cyxaнвapй pacидaни ycтoд Рyдaкй,-мeнaвиcaд Aлии Мyxaммaдии Xypocoнй, - ва дap подоши xизмaт инъому бaxшишxoи зиëдe гиpифтaни y аз xoкимoни axди Сомонй (914-943), дap кутби «Тaъpиxи Систон», «4axop макола»- и Низомии Apyзии Сaмapк;aндй, «Лубоб-ул-албоб»-и Aвфй, «Гулшани Ибpoxимй»- и X,индyшoxи Фapиштa, «Тaъpиxи гузида»-и X,aмдyллoxи Мycтaвфй, «Китоб- ул- аотоб^и Aбyбaкpи Самъонй, «Бaxopиcтoн»- и Мавлоно Ч,омй, «Тaзкиpoт- уш- шyapo»-и Дaвлaтшoxи Сaмapкaндй ва Faйpa xeлe caxex шyдaacт» [9]. Гyфтaxoи capчaшмaxo фикpи мopo тавкият мeбaxшaнд. Хдма дap як акидаанд, ки Рyдaкиpo иcтeъдoди баланди шoиpй ба дapбopи Сoмoниëн oвapдaacт.
Дaвpaи ба дapбopи Сoмoниëн омадани Рудзкй, ба фикpи мо, мумкин aCT, ба coлxoи вaзиpии Aбyлфaзли Бaлъaмй (918-938) pocт ояд. Шyx,paти ибтидоии y аз Сaмapкaнд OFOЗ ëфтa бошад xaм, эътиpoфи yмyмpo y дap Бyxopo пайдо кapд. nac аз он вaйpo дap Мoвapoyннaxpy Xypocoн, Эpoнy Aчaм xaмчyн мaликyшшyapoи дapбopи Сoмoниëн мeшинoxтaгй шуданд. Ба дapбopи Сoмoниëн чавон омада, пиp гaштaни y шoxиди xидмaти дypyдapoзaш мебошад.
Aз эчoдиëти шoиp бapмeoяд, ки вай xoлo дap axди Иcмoилy пиcapaш Л^мад ба дoиpaи адабии Бyxopo кашида шудааст.
РУдзкй на тaнxo шoиpи шaxиp, балки донишманди илму фapxaнги замонаш буд. Вай xaмчyн мyтaфaккиpи зaбapдacт дap ^а^даи «Шикоят аз пиpй»-и xyд чунин гyфтaacт: ...Ца^он уамеша чу чашмест, гирдгардон аст, %амеша то бувад, оин-ш гирдгардон буд.
Дap ин nopa фи^и амики диалектикие гуфта шyдaacт, ки xeч чиз доимй нecт, нав ^xrn мeгapдaд ва кyxнa caбaбгopи пайдоиши чизи нав мешавад.
Эчoдиëти Рудзкй xeлe дoмaнaдop буда, мyтaaccифoнa, то pyзxoи мо кдоми ками он омада pacидaacт. Вай Faйp аз к^нда, pyбoй, Faзaл, китъа, якчанд маотавй, аз кабили «Калила ва Димна», «Дaвpoни офтоб», «Синдбоднома» бapин acapxo низ эчод нaмyдaacт [10]. _
У дap acapxoи xyд xaëxnycrn, инcoнпapвapи, зебои^ои табиат, аклу xиpaд, мapдoнaги ва нeкyкopиpo тapaннyм менамояд.
Дap шapoити ичтимой - cиëcии xaмoн дaвpa Рудзкй xyшбaxтии инcoнpo дap аз xyд намудани илму мaъpифaт медид. У бoвap дошт, ки окибат аклу xиpaд Faлaбa мекунад.
Чй xeлe ки гуфтем, кдоми зиëди xaëти дapбopии Рудзкй ба замони aмиpии Нacpи II ибни Axмaд pocт меояд. У дap caфapxoи тулонй aмиppo xaмpoxй мeкapд. Aдиби acpи XII Низомии Apyзии Сaмapкaндй дap «Чaxopмaк;oлa»-и xeш ëдoвap шyдaacт, ки aмиp Нacpи II ба caëxaти Мapвy Хдоот paфтa, зебой ва табиати мафтункунандаи БoдFиc ypo пиcaнд омад.
Аз ин чост, ки aмиp чоp cоли хaёти xешpо дap он чо cипapй кapд. Ин caфapи тулонии подшох хaмpохонaшpо дилгиp шмуд. Онхо aз обpy Ba нуФузи дap нaзди aмиp доштaи вaй иcтифодa бypдa, xохиш нaмyдaнд, ки бapои бa Бyxоpо бapгaштaнaшон кушк pacонaд. Рyдaкй тaклифи дycтонpо пaзиpyфт. Аммо нaмедониcт, ки онpо чй TaBp бa подшох бaён кутад. Aзбacки вaй дap бaзмхо хaммacлaки aмиp буд, кушиш бa xap4 дод, ки дили ypо бо шзми олии xеш тacxиp кущд.
Вaй кacидaи «Буи чуи мулиён»- pо эчод нaмyд. Як бегохи фypcaти мувофик ёфтa, хaнгоми caбyхии aмиp чaнг бa дacт гиpифтa, дap пapдaи «Ушшок»»- ин кacидоpо capоид: [10]. Буи цуи Мулиён ояд %аме, Ёди ёри ме%рубон ояд %аме! Реги Омую дуруштщои у Зери поям парниён ояд %аме!
«Рyдaкй шоиpи вaтaнпapacт буд. Kacидaи «Буи чуи Мулиён» шохиди он acT» [12]. Ин кacидaи бaлaндмaзмyн aмиppо n^a^A омaд. Вaй бо фapоFaт онpо гуш кapдa, cипac бa мyaллиф чaвоби мycбaт дод.
Рyдaкй то cypyдaни кacидaи «Буи чуи Мулиён» шоиpи шиноxтaи дaвpон буд. Эчод шyдaни ин кacидaи пypмaзмyн боз хaм обypyи шоиppо aфзyн шмуд [7]. Бa тaвaccyти cyxaн «Буи чуи Мулиён» олaмгиp шуду то Эpонy дигap мулкхои фоpcигyён шхн гaшт.
Уcтод С. Айнй, ки xap тaзкиpapо aз нигохи тaнкддй мyтолиa мекapд, aндешaи Дaвлaтшохи Сaмapкaндиpо пеpомyни «Буи чуи Мулиён» бa куллй ботил cоxтa, онpо чун як пaдидaи нодиpи нaзми мо cyтypдa, aз чyмлa менaвиcaд: «Ин aкддa яке aз шохacapхоcт, ки тaмоми cоддaгии бaдей Ba бa pохи нaздики тaбииpо дapбap гиpифтaacт. Зотaн, фaзилaти шеъpи Рyдaкй дap он acт, ки aз мyболиFaхои Faйpитaбий, as тaшбеххои бaтaкaллyф, aз киноя Ba иcтиоpaхои кacнофaхм Ba arap кутох гуем, aз хaмa cоxтaгихо Ba cоxтaкоpихо ,nyp acr. Мaxcycaн кacидaи «Буи чуи Мулиён» боз хaм cодaтap, тaбиитap Ba дилчacптap aфтодaacт»
[7].
Рyдaки шоиpи хaccоc буд. Вaй дap хaмaи мaвзyъхои зиндaги шеъpy кacидa cypyдaacт. Сaxтгиpй Ba дилcaxтихои ёpи бекapоppо у чунин тacвиp нaмyдaacт: Омад бари ман. - Кй?- Ёр. - Кай? - Вацти са%ар. Тарсида зи кй?- Зи хасм. - Хасмаш кй? - Падар. Додамаш ду буса.- Бар куцо?- Бар лаби тар, Лаб буд? - На. - Чй буд? - Ацщ.-Чун буд? - Чу шакар.
Ишк дap фaхмиши Рyдaкй та тaнхо aз хи^иёт динй, бaлки aз a^y хуши инcонй хaм боло буд. Вaй нa тaнхо бaхpи хaёти инcонй, пaЙFaмбapи зебой, бaлки «xyдо»-и хycн acт: Чамани акдро хазонй агар, Гулшани ишкро ба%ор туй. Ишкро гар паямбарй, лекин Хуснро офаридагор туй.
Нотaвонбинон бa P^a^ тух^т зaдaнд Ba мезaнaнд, ки вaй кypи модapзод бyдaacт. Бештap aз хaзоp гол мешaвaд, ки дap aтpофи ин мacъaлa бaхcи бемypод идомa доpaд [11]. Пypcидa мешaвaд aгap у кyp мешуд, paнгy зебоии тaбиaтpо чун paccом чй тaвp тacвиp мекapд?
Pyдaкй дap зaмони болоpaвии Оли Сомон yмp бa cap бу^д Ba шеъp гуфт. Ин бa вaй имкон дод, ки бa пояи бaлaнди нaзми зaмонaи xyд биpacaд. У мaчбyp буд, ки бa тaкозои pyзгоp aмaл кyнaд Ba вacфy тapaннyми дaвлaтдоpонpо нaмояд. Pyдaкй дap зaмони хукм^онии Нacpи II ибни Aхмaд бa обpy Ba нуфузи бyзypг шхиб буд. Вaй дap дapбоpи Оли Сомон зиндaгй кapдa, xиcлaтхои инcондycтй, хaкдкaтгyй, химоятгapи бенaвоён бyдaни xешpо нишон дод. Aзбacки шaънy шapaфи у дap дapбоpи Сомониён xеле боло paфтa буд, дyшмaнонaш бaxилй нaмyдa, бa у caнги мaломaт зaдaнд [8].
Хиcлaтхои неки у бa cифлaхо, нотaвонбинони дapбоp, aз чyмлa шоиpони бехyнapy нодон пиcaнд нaомaд. Дyшмaни мaънaвии вaй Aбyзиpоaи Ч^чонй буд, ки бapои мaнcaби мaликyшшyapой тaлош дошт. Бaдгyён aз мaнcaб paфтaни дycти Pyдaкй_Aбyлфaзли Бaлъaмй (938) иcтифодa бypдa, бa чaшмонaш нил кaшидa, вaйpо кyp кapдaнд. У дap aйёми пиpй бa aзобy мaшaккaт гиpифтоp шуд. Оxиpи хaёт бa зодгохaш бapгaштa, шли 940 ё 941 дap Пaнчpyд вaфот кapд.
Бaъди Pyдaкй як мудадт Aбyзиpоaи Ч^чонй вaзифaи мaликyшшyapоиpо бa yхдa дошт. У дap донишу мaлaкa aз Pyдaкй таст меиcтод. Аз эчодиёти бепоёну capBara донишу иззaтy икpоми у paшк бypдa, чунин миcpaъхо бa Pyдaкй «тyхфa» кapдaacт: Агар ба давлат бо Рудакй на %амсонам, Ацабмакун, сухан аз Рудакй на кам донам.
Агар ба курии чашм у биёфт гетиро, Зи баури гетй ман кур буда натвонам. Хазор як з-он, к-у ёфт аз атои мулук, Ба ман диуй, сухан ояд уазор чандонам.
Абузироа Рудакиро молпараст гуфта, таъна задааст, ки барои чиз у аз чашм махрум шуда бошад. Вале маълум аст, ки у хангоми аз Бухоро рафтан бо худ дар уштурхо на мол, балки китоб бурд. Аммо бо вучуди дарборро тарк намудани Рудакй обрую эътибори вай дар байни ахли хонадони подшох ва ёру дустон човид монд. У чун кофиласолори назми классикии точикй дар дили хазорон дустдорони назм маскан гузошт [8].
Рудакй бо назми баландпоя номи хешро дар таърих човидон сохт. Вай чун устоди наслхои оянда дар замири пайравону шогирдонаш маскани абадй пайдо намуд. Чумла шоирони баъди вай уро устоди хеш шуморидаанд. Дар ин хусус, шоири охири асри Х ва ибтидои асри XI Кисоии Марвазй чунин гуфтааст: Рудакй устоди шоирони цауон буд, Садяк аз у туй, Кисой, яргист.
Шоирони дарбори Еазнавиён Унсурию Фаррухй Рудакиро устоди хакикии хеш шуморида, дар хакки у чунин байтхоро гуфтаанд: Газал рудакивор неку бувад,
Газалуои ман рудакивор нест. * * *
Доим аз мутрибони хеш ба базм, Разами шоирони хеш талаб. Шоиронат чу Рудакиву Шауид, Мутрибонат чу Саркашу Саркаб.
Абуабдуллох Рудакй новобаста ба сахтии замону даврон пайравону шогирдонро ба камол расонд. Дар асри X хамсафони вай Шахиди Балхй, Абушакури Балхй, Абутохири Хусравонй, Хаббози Нишопурй, Маъруфии Балхй, Равнакии Бухорой, Дакикии Самарканда, Робиаи Балхй, Кисои Марвазй ва дигарон дар ганчинаи адабиёти точикй сахми бузург гузоштанд.
Аз руи тазкираи Саолибй «Ятимат-уд-дахр» Рудакй 119 хамсафу шогирд доштааст. Аз сабаби душвории давр то ба мо осори аксари онх,о омада нарасидааст.
Хулоса, ашъори Рудакй бо сабки нихоят содаву равон офарида шудааст, ки имруз, яъне пас аз ёздах аср низ, ба хар хонандаи форсизабон фахмост. Рудакй на танхо шаклу мазмуни назми точикро ба такомул расонид, балки бо эчодиёти ганй, гаронбахо_ва нотакрори худ ба сабки Хуросонй ибтидо гузошт, ки онро сабки Рудакй низ мегуянд. У хамчун асосгузори адабиёти классикии точик бунёди тамоми адабиёти форсизабононро устувор кард. Рудакй на танхо асосгузор ва ташккулдихандаи назми классикии точику форс, балки бунёдгари назми чахон аст. Назми классикии чахонро мероси пуркимати шоири бузурги точик боз хам ганитар гардонид.
АДАБИЁТ
1.Рустамов Ш. Давлати Сомониён ва забони адабии точик.-Душанбе, 1999, 110 с.
2.Айнй С. Шайхураис Абуалй ибни Сино.-Душанбе: «Дониш», 2003, 28с.
3.Низомии Арузии Самаркандй. Чахор маккола. // Сомониён дар оинаи таърих. 202с.
4.Мухторов А. Сомониён: замон ва макон. -Душанбе, 2013.
5.Ч,умхурият, 1999, 8 май.
6.Ч,умхурият, 1999, 15 май.
7.Ч,умхурият, 2008, 3 июл.
8.Ч,умхурият, 2008, 6 сентябр.
9.Ч,умхурият, 2008, 25 октябр.
10.Ч,умхурият, 2008, 25 сентябр.
11.Адабиёт ва санъат, 2008, 7 август.
12.Адабиёт ва санъат, 2008, 11 сентябр.
13.Адабиёт ва санъат, 2008, 25 октябр.
РУДАКИ И ФОРМИРАВАНИЕ ТАДЖИКСКОЙ КЛАССИЧЕСКОЙ
ЛИТЕРАТУРЫ
В статье освещается роль Абуабдулло Рудаки в формировании таджикско-персидской классической литературы. Приводятся данные о деятельности предшественников и современников поэта. Также говорится о деятельности некоторых учеников и соратников
поэта в формировании таджикской - классической поэзии.
Ключевые слова: Рудаки, литература, ученики, сторонники, Самарканд, Бухара, Макдиси, Нух ибн Мансур.
RUDAKI IN FORMATION ON OF THE TAJIK CLASSICAL LITERATURE
The article highlights the role of Abuabdullo Rudaki in the formation of Tajik Persian classical literature. Provides information on the activities of the predecessors and contemporaries of the poet. Also prefers to the activities of some followers and supporters of the poet in the formation of the Tajik-classical poetry.
Keywords: Rudaki, literature, followers, apprentices, Samarqand, Bukhoro, Somoniyon, Maqdisi, Nuh ibni Mansur.
Сведения об авторе:
Мухтарова Фарахбону Сатторовна - кандидат филологических наук, доцент,
Таджикского государственного института языков имени Сотим Улугзода 734019,
Республика Таджикистан, г. Душанбе, ул. Мухаммадиева 17/6, тел: (237) 2325000; 2325003.
About the author:
Mukhtarova Farakhbonu Sattorovna - Ph.D. In Philology, docent, Tajik State Institute of
Languages named after Sotim Ulughzoda, 734019, Dushanbe, 17/6 Muhammadiev str.
phone: (237) 2325000; 2325003.
УМАРИ ХАЙЁМ ДАР ЧАШМАНДОЗИ ИЛМИИ В. А. ЖУКОВСКИЙ
Султон А., Нуриева Х.
Донишгощ давлатии тицорати Тоцикистон, Душанбе, Тоцикистон
Умари Хайём аз бузургтарин донишмандони асрхои миёнаи точику форс аст, ки дар пешрафти илму тамаддуни чахонй сахми арзанда гузоштаанд. Аз ин чост, ки донишмандони аврупой асри Х1-ро дар таърихи илм асри Хайём номидаанд. Кашфиёту дастовардхои у дар илмхои риёзиёт, нучум, фалсафа назаррас буда, шухрати чахонй доранд. Вале дар асрхои охир шухрати шоирии Умари Хайём бештар гардида, у дар радифи бузургтарин шоирони чахон чой гирифтааст. Дарчанд дар замони худ Хайём чун шоир шинохта намешуд, дар асрхои охир ба у садхо рубоиро нисбат медиханд.
В.А.Жуковский ин вазъро махсусан хангоми сафархояш ба Эрон мушохида намуд ва андешаи муайян кардани рубоихои асили Хайём дар у пайдо шуд. Тавре ки худи мухаккик навиштааст, хануз соли 1884 хангоми дар Эрон буданаш у як рубоии мансуб ба Хайёмро дар «Муночот»-и Абуллохи Ансорй дучор меояд ва ба чустучуи рубоихои «саргардон» мепардозад. Ч,устучухои худро дар ин росто у дар маколаи муфассали «Умари Хайём ва рубоихои «саргардон» дар мачмуаи маколахои « «^¿кЛ» , ки ба муносибати биступанчсолагии аввалин суханронии профессори Донишгохи С. Петербург барон Виктор Романович Розен соли 1897 омода ва чоп шудааст, баён намудааст.
Макола бо таъкиди ин нукта шуруъ мешавад, ки хеч шоир мисли Умари Хайём _мавриди таваччух ва андешахои мухталифу зидду накиз дар бораи у карор нагирифтааст. У бархак менависад: «Вай(Умари Хайём - С.А.) - озодандеш, харобкори имон; вай - худоношинос, материалист; вай - писхандзанандаи тасаввуф ва пантеист; вай - мусулмони муъмин, файласуфи дакиксанч, мушохидакори чиддй, донишманд; вай - ринд, фосик, мунофик ва риёкор; вай - на танхо тахкиркунандаи Худо, балки инкоркунандаи дини мусбат ва хама гуна оин аст; вай - нармтабиат ва ба тачаллии илохй содик аст на ба лаззоти зиндагй; вай -шаккок, пайрави Эпикур; вай - Абулало, Волтер, Гейнеи эронй». [1, с.325]
Тавсифхои мазкурро В.А. Жуковский дар асоси андешахои мухаккикону ноширони осори Умари Хайём амсоли Даммер, Реман, Эте, Николас, Гарсен де Тасси, Винфелд, Мюллер ва дигарон баён намудааст, ки дар вокеъ пурихтилоф буда, дар як шахс зухур кардани онхо гайриимкон аст. Муаллиф маншаи инро дар равшан набудани лахзахои зиёди зиндагии Хайём, набудани нусхахои кадимии осори у, нобуд гаштани осори адабиву фалсафй ва илмии у бар асари хучумхои горатгаронаи гузхову мугулхо ва гайра мебинад. Бинобар ин хадафашро дар макола «дар тахкики дакики таркиби рубоихои у ва овардани далелхои тозаи шархихолй дар бораи вай»2 медонад.
Кабл аз хама маълумоти сарчашмахои кадимй дар бораи Умари Хайём айнан бо тарчумаи русй оварда мешавад. Кадимтарин сарчашмае, ки рочеъ ба Хайём иттилоъ
